3-Практикалық бөлім: ақыл-есі кем балалардың психологиялық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 26,59 Kb.
|
1 2
Байланысты:3-семинар
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған əдебиеттер
| 2.Ақыл-есі кем балалардың сөйлеуі
Баланың жалпы дамуының негізгі сипаттамаларының бірі сөйлеуді қалыптастыру және дамыту болып табылады. Қалыпты дамып келе жатқан балалар сөйлеуге жақсы қабілетке ие. Тіл бала мен қоршаған әлем арасындағы байланыстың маңызды құралы болып табылады, ол тек адамға тән. Сөйлеу-бұл бас миымен қамтамасыз етілетін ерекше жоғары психикалық функция, сөйлеу дамуындағы кез келген ауытқуларды уақытында байқап отыру қажет. Сөйлеу қалыпты жұмыс істеуі үшін ми қыртысы белгілі бір кемелдікке жету үшін артикуляциялық аппарат қалыптастырылып, құлақ сақталуы қажет. Ақыл-ой кемістігі-танымдық қызметтің тұрақты, қайтымсыз бұзылуы, сондай-ақ эмоциялық-еріктік және мінез-құлық саласы. Интеллект бұзылған тұлғалар арасында, көпшілігі олигофрения диагнозы бар тұлғалар. Олигофрения диагнозы бар балаларда ақыл – ойдың жеткіліксіздігіне байланысты үш топқа бөлінеді: идиотия;имбецилдік; дебилділік. Идиотия диагнозы кезінде психикалық және физикалық дамуының күрт бұзылуы байқалады, эндокриндік бұзылулар, бас сүйектің және қаңқа құрылысындағы ақаулар байқалады. Идиотияның терең формаларында сөйлеу дамуы жекелеген дыбыстарды айтудан немесе бұрмаланған сөздердің шектеулі санын айтудан тұрады. Идиоттардың мінез-құлқында нормадан күрт ауытқулар байқалады. Коммуникативтік тілдік фунцияның құрылымы – адамның адаптациялық мүмкіншілігінің көрсеткіші және оның қоршаған әлеуметтік ортаға тигізетін ықпалы. Оқытудың ең негізгі мақсаты – орташа және терең интеллектуалды бұзылысы бар балалардың тілін жетілдіру. Тілдік бұзылыс өзінің ауырлығына байланысты қарастырылады, кей жағдайда тілді дамыту мүмкін емес. Тілдің дамымау деңгейі бас ми қабатының терең бұзылысынан да болуы мүмкін. Ақыл-ойы кем балалар ұқсас дыбыстарды, оның ішінде, дауыссыз дыбыстарды жиі шатастырады. Мектепке дейінгі жаста, балалардың сөздерді қайталау кезіндегі жіберетін қателеріне, ересектер тек дыбыстық кемшіліктер деп қарайды. Ал мектеп жасында, яғни жазуға, оқуға үйрету үдерісінде бҧл қателердің басым көпшілігі есту анализаторларының жеткіліксіз дамуымен байланысты болатынын аңғаруға болады. Бала диктант жазғанда, фонемаларды айыра алмайды. Мысалы: сабын – шабын, ескі – ешкі, т.б. Фонемалық қабылдау қабілетінің нашар дамуы, кейбір дыбыстарды алмастырып айтуға әдеттендіреді, әр сөзге дыбыстық талдау жасауда қиындық туғызады. Бала сөздегі дыбыстар ретін шатастырады. Фонемалық талдау қиындығынан, сөздің грамматикалық формасын меңгеру қиынға түседі. Фонемалық есту қабілетінің кемістігі, оқыту барысында жетіледі, бірақ сөйлеу қабілетінің былайша баяу меңгерілуі жалпы психикалық дамуға кері әсерін тигізеді. Фонемалық есту қабілетінің жеткіліксіздігі, артикуляциялық даму қарқынының (сөз айтуға қажетті қозғалыстар жиынтығы) баяулауымен асқына түседі. Ақыл-ойы бұзылған балада жеті жасқа дейін, мектепке түсу уақытына қарай тілдік қарым – қатынас тәжірибесі аз уақыт бөлігін алады-шамамен 3-4 жыл. Осы жылдар бойы оның сөйлеуінің даму қарқыны баяулайды,ал сөйлеу белсенділігі жеткіліксіз. Балада сөйлеу-тұрмыстық сөйлеу нашар дамиды, бұл оның ересек адамдармен қарым-қатынасын қиындатады. Бала әңгімеге сирек қатысады, қойылған сұрақтарға бір ғана жауап береді және жиі дұрыс емес. Ақыл-ойы бұзылған балаларда баяу сөйлеу дамуына себеп болатын себептерді түсіндірген кезде, ең алдымен, ақыл-ойы дамуында елеулі өзгерістер мен кідірістерге алып келетін бүкіл психиканың жалпы дамымауы оларға тән екенін түсіну керек. Ақыл-ойы бұзылған балалардың сөйлеуі көбінесе монотондық, аз сөйлейді, күрделі және нәзік эмоциялық реңктерінен айырылған, бір жағдайда баяу, басқа жағдайларда жедел болады. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеуіндегі, сөздердің өзара байланысының бұзылуы байқалады. Мұндай агграматизмнің екі себебі бар. Біріншіден, балалар түрлі грамматикалық формаларды, тәжірибеде қолдана білуге машықтанбаған, сөйлеуді қабылдауда, сөздердің қосымшаларын саралай алмағандықтан, қосымшаларды дұрыс жалғай алмайды. Екіншіден, бҧл жүйке үдерістерінің сылбырлығымен, олардың тежелгіштігімен байланысты. Бала бір ойды айтпақ болып, фразаны бастайды, басқа бір оймен алданып, басталған фразадан, бірден екінші ойдың ортысына ауысады. Нәтижесінде, фразаның жеке элементтері түсіп қалады. Интеллектуалдық бұзылыстары бар балаларда сөздік қорының кедейлігі, сөздерді дұрыс пайдаланбау, сөздікті өзектендіру қиындықтары байқалады, пассивті сөздік белсенділіктен басым болады, семантикалық өрістерді ұйымдастыру процесінің бұзылуы орын алады. Интеллекті бұзылған балалар көптеген заттардың, заттардың бөліктерінің атауларын білмейді, олардың сөздігінде нақты мағынадағы зат есімдер басым, жалпылама сипатқа ие сөздер жоқ, сын есімдер аз, зат есім аз, семантикалық ұқсастық бойынша сөздерді ауыстыру байқалады. Ақыл-есі кемістігі бар балада өмірдің бірінші жылында гуілдеудің болмауы немесе кеш көрінуі байқалады. Бұл ақыл-ой қабілеті бұзылған балалардың жалпы дамуындағы аномалияның салдары болып табылатын фонемиялық есту қабілетінің дамымауынан болады. Ақыл-ойы нашар балалардың сөйлеу дамуының ерекшеліктерін толығырақ қарастырыңыз. Ақыл-есі бұзылған балалар арасында сөйлеудің фонетикалық жағының 40-60% бұзылуы байқалады. 3-4 жастағы қалыпты балада, біраз сөздік қор жинақталады, белсенді сөйлеу, дұрыс грамматикалық формаға енгізілген, елеусіз фонетикалық кемшіліктер болады. Бұл кезде, олигофрен баланың тілі енді ғана шыға бастайды, жеке сөздерді 2-3 жаста айтады, қысқа аграмматикалық фразалар, тек 5-6 жаста ғана пайда болады. Есту арқылы ажыратуы, дыбыстауы, анағұрлым кеш қалыптасады. Оның сөйлеу әлі анық емес, сөздік қоры өте аз, т.б. Сөйлеудің мҧндай кҥйінің негізгі себептері – тұрақсыз саралаушы және баяу қалыптастырушы шартты байланыстар. Осының салдарынан, бала ұзақ уақыт бойы, айналасындағы адамдардың сөйлеудегі дыбыстарды саралай алмайды, көпке дейін жаңа сөздерді, сөз тіркестерін меңгермейді. Мұндай балаларда да қалыпты жағдайда артикуляторлы-күрделі дыбыстар жиі бұзылады – бұл ысқырғыш, ызың, [р] және [л]. Дыбыстардың бұрмаланған айтуымен қатар көп мөлшерде байқалады. Ауыстыру жиі вариативті, яғни бір дыбыс интеллекті бұзылған бала бір жағдайда дұрыс, ал екіншісінде сөйлей алмайды немесе толық жіберіп алады. Сондай-ақ ақыл-ойы бұзылған балаларда диалогтық және монологиялық сөйлеуде бұзушылықтар байқалады. Балалар әңгімеге қиындықпен кірісе алады,Үндеген репликаларға дұрыс жауап бере алады, тыңдаушының позициясынан сөйлеушінің позициясына ауыспайды, жаңа ақпарат алуға мүдделі емес. Ой-өрісі бұзылған балаларда монологтық сөйлеу кезінде логиканың бұрмалануы және пікірдің жүйелілігі, фрагментарлығы, жанама ассоциациялардың пайда болуына, лексикалық құрылыстың кедейлігі мен шаблондығы, ситуациялық сөйлеуге тән сызықтардың болуы байқалады. Баланың сөйлеу аппараты, моторикасының дамуы, қозғалыс анализаторы аймағындағы саралаушы шартты-рефлекторлық байланыстардың қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты. Қандай бір дыбысты анық айту ҥшін, моторлық импульстер анық, нақты болуы шарт. Бұл моторлық импульстердің нақтылығы, екі түрлі коррекциямен қамтамасыз етілуі керек: есту көмегімен коррекциялау (бала өзінің ересектер сияқты, айта алмайтынын өзі естиді) және бҧлшық ет сезімі жағынан коррекциялау (қалыпты бала өзінің сөйлеу аппаратының басқаша қозғалатынын өзі сезінеді, яғни дыбысты дұрыс шығара алмайды). Олигофрен балалардағы осы екі коррекция түрі жетілмеген. Сонымен, балалардың тілін дамыту жұмысы бірнеше бағытта жүргізіледі: тұрмыста, практикалық іс-әрекет барысында, ойында, арнайы фронтальды сабақтарда және жеке түзету жұмысы процесінде. Нәтижесінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздерінде елеулі өзгерістер орын алады. Олар тұрмыста сөйлей бастайды, бір-біріне ұсыныстар, сұрақтар қоя бастайды, балабақшадан тыс алған әсерлері туралы айтады. Балалардың сөзіндегі өзгерістер ойын, сурет салу, құрастыру, Еңбек тапсырмаларын орындауда ерекше байқалады. Балалар ересектерге түрлі сұрақтар қоя бастайды. Ойлауды ауызша білдіру қабілеті баланың өмір мен қызметтің барлық салаларында мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді, мінез-құлықтың еркіндігін және басқарылуын арттыруға әсер етеді, бұл ақыл-ой кемістігі бар мектепке дейінгі балалардың мінез-құлық пен эмоциялық тұрақсыздыққа бейімділігін жеңу тұрғысынан өте маңызды. Осылайша, осы санаттағы балалардың сөйлеу дамуы, ең алдымен, баланың ересектермен белсенді қарым-қатынасы процесінде, сондай-ақ жетекші қызмет арнасында жүзеге асырылады, өйткені қоршаған ортаны тану құралдарын меңгеру барысында балада сөздерді, фразаларды, жаңа сөйлеу айналымдарын белсенді пайдалану қажеттілігі туындайды. Ой – өрісі бұзылған, қарым-қатынасты дамыту курсынан өткен балалар сұрақтарға жауап беру, педагогтың көмегімен сурет бойынша әңгіме құру дағдыларын меңгереді-бір суретпен, сондай-ақ тізбекті суреттер сериясы бойынша, педагогтың көмегімен елеулі белгісі бойынша топқа заттарды жинақтау, фразаны құра біледі, суретте бейнеленген заттарды ересек адамның көмегімен атайды және ажыратады, сөйлеу арқылы адамдармен қарым-қатынас жасай алады, сұрақтар мен өтініштермен қарайды. Айтылғандарға байланысты, ақыл-ойдың жеткіліксіздігі бар балалардың өз бетінше өмір сүре алмайтыны, олар тұрақты көмек пен қолдауды талап етеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Специальная педагогика: уч. пос.для студ.выс.уч..зав./ под ред.Н.М.Назаровой.-7-е изд.- М.: изд.центр «Академия», 2007. 2. Борякова Н.Ю. Педагогические системы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии.- (Высшая школа)- М.: Астрель,2008. 3. Мастюкова Е.М. Современые аспекты клинико-психологической диагностики синдрома ломкой Х-хромосомы.-Дефектология, 1999, №2. жүктеу/скачать 26,59 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2