Саяси тəртіп билікті жүзеге асыру əдісі ретінде

Қазіргі кездегі саясаттануда «саяси тəртіп» категориясы саяси жүйенің қызмет етуінің механизмін ашуда базалық болып табылады. Саяси тəртіп саяси мəдениет жағдайының, əлеуметтік жəне кластық өзара қарым-қатынастардың, үстемдік етуші идеология формаларының, мемлекеттік билік пен қоғамның арасында қалыптасқан қарым-қатынастардың, билік қолданатын құралдар мен əдістердің, белгілі бір мемлекетке тəн саяси қатынастардың жиынтығы ретінде анықталады. Кейбір зерттеулерде саяси тəртіпті мемлекеттік билікті жүзеге асыру сипаты ретінде ғана қолданады, мемлекеттің саяси жүйенің басқа да компоненттерімен, азаматтық қоғаммен (əлеуметтік қабаттар, топтар, саяси партиялар жəне т.б.) өзара əрекетінің динамикасын назардан тыс қалдырады.

«Мемлекеттік тəртіп» жəне «саяси тəртіп» ұғымдарының арақатынасы. Олар бірдей сияқты болғанымен, түрлі мағынада. Біріншісі мемлекеттік билікті жүзеге асыру əдістерін сипаттайды, екіншісі қоғамның саяси өмірінің жағдайы мен билігінің сипатын ашады.

Саяси тəртіптердің типологиясы. Көрсеткіші - биліктердің заң шығарушы, атқарушы жəне сот биліктеріне бөліну қағидасы, онда биліктердің бірігуі мен биліктердің бөліну тəртіптерін де бөліп көрсетуге болады. Көрсеткіш - əскердің қоғамдағы мəртебесі мен рөлі, мұнда əскери немесе азаматтық тəртіп жайлы сөз болып отыр. Көрсеткіш -менталитет пен əлеуметтік-мəдени кешені - «батыстық» жəне «шығыстық». Критерий - мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасы сипаты - теократиялық (клерикальді) жəне зиялы тəртіп.

Саяси тəртіптердің неғұрлым кең таралған жəне жалпы қабылданған типологиясы болып азаматтық қоғам мен биліктің өзара əрекетінің

ерекшеліктеріне, мемлекеттік биліктің əлеуметтік тұрмыстың басқа да салаларына жəне азаматтың жеке өміріне енуі мен ықпалының дəрежесіне негізделген типология табылады. Осы көрсеткішке сəйкес, демократиялық, тоталитарлық жəне авторитарлы тəртіптерді бөліп көрсетеді.

Саяси тəртіптің сипатын анықтайтын белгілер:

а) саяси билікті қалыптастыру механизмдеріне халықтың қатысу деңгейі; б) азаматтардың құқығы мен еркінің мемлекеттің құқықтарымен

арақатынасы;

а) халықты биліктің көзі ретінде мойындау;

б) биліктің негізгі органдары мен қызметкерлерін сайлау, олардың сайлаушыларға бағынуы;

в) тағайындау жолымен қалыптасқан мемлекеттік органдардың сайлаушы органдардың алдындағы жауапкершілігі мен бақылауында болуы;

г) басты демократиялық құқықтар мен еріктерді жариялау, заң алдындағы барлығының теңдігі;

д) қоғамда плюрализмнің, көппартиялықтың заңды болуы;

б) мемлекет басшысы, əдетте, билік басында өмір бойы болады, ол ешкімге есеп бермейді, оның қол астында мемлекеттегі бар билік шоғырланған; в) елдің тұрғындарының басым бөлігі басқаруға қатыстырылмайды, егер өкілетті органдар болса, олар декоративті, немесе жалпыға бірдей сайлау

құқығының принципін бұзу арқылы қалыптасады.

Авторитаризмге тəн ерекшеліктер:

а) мемлекетте қоғамдық өмірге ықпал етудің негізгі қозғаушылардың болуы;

б) ірі репрессивті аппараттың болмауы;

күрес).
Авторитарлық тəртіптер демократиялық құралдар жеңе алмайтын қоғамдық құрылымдардың ауысуы болып жатқан, ұзақ экономикалық жəне саяси дағдарыстар байқалатын елдерде пайда болады.

Авторитарлық биліктің қоғамдық тəртіпті қамтамасыз ететін жоғарғы мүмкіндікке ие екендігі жəне қажет кезінде күштері мен ресурстарын туындап келе жатқан мəселені шешуге жұмылдыра алатыны сөзсіз.