§ 25 Агроөнеркәсіптік кешен. Қазақстанның ауыл

Агроөнеркәсіптік кешенін(АӨК). дамыту аграрлық саясаттың негізі болып отыр. Оның негізгі міндеті – елемізді азық – түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізаттарымен қамтамасыз ету болып отыр.

Агроөнеркәсіптік кешен

Ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау,қайта өңдеу

АӨК -нің дамуын қамтамасыз ету

шаруа-шылығы

Жеңіл

Тары – Ақтөбе, Ақмола, Павлодарда жақсы өседі

Қарақұмық – Павлодар мен Оңтүстік Алтайда өсіріледі.

Техникалық дақылдарға – шитті мақта, қант қызылшасы, күнбағыс, темекі, зығыр жатады.

Шитті мақта - бағалы талшықты дақыл. Ол Мақтаралада, Келес, Арыс өзені бойында, Түркістан, Шымкент қалалары маңында өсіріледі.

Күнбағыс – Шығыс Қазақстан мен Павлодар облыстарында өсіріледі.

Қант қызылшасы – Жамбыл, Алматы облыстарында өсіріледі.

Жүзім – Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы, Арыс Сырдария өзендерінің төменгі сағасында өсіріледі.

Темекі – Алматы облысында өсіріледі.

Етті – сүтті бағыттағы ірі қараны Шығыс Қазақстан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары өсіреді

Ал сүтті – етті бағыттағы мүйізді ірі қара ны қала маңында орналасқан шаруашылықтар өсіреді. Еліміздегі асыл тұқымды мүйізді ірі қара мал түрін атасақ – сүтті – етті қырдың қызыл сиыры, алатау сиыры, талас сиыры, қазақтың етті – сүтті ақбас сиыры.

Жылқының түрлері: Жабы, адай, көшім, қостанай жылқысы болып беске бөлінеді.

Түйе шаруашылығына – Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары маманданған.

Марал шаруашылығы Қазақстан бойынша тек Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында дамыған.

Жібек құрты – Оңтүстік Қазақстан облысында өсіріледі.

Омарта шаруашылығы – Алтайдың, Жоңғар Алатауының, Тянь – Шаньның биік тау бөктерлерінде Шығыс Қазақстан облысындағы «Путинцево» шаруашылығында өсіріледі

Тамақ өнеркәсібінің базасы шикізатты пайдалануына қарай үш топқа бөлінеді.

1. 
   Өсімдік шаруашылығының шикізаты
   
2. 
   Мал шаруашылығының шикізаты
   
3. 
   Өндіріс шикізаттары (тұз, минералды су, балық, теңіз өнімдері)
   

1. 
   Шикізат көзіне жақын орналасқан салалар (қант, спирт, сүт,май, консерві, крахмал, сірне)
   
2. 
   Тұтынушыға жақын орналасқан салалар (наубайхана, сыра қайнату, сүт, макорон, кондитер)
   
3. 
   Шикізат көзіне де тұтынушыға жақын орналасқан салалар (ет , ұн тарту, шарап жасау, темекі өңдеу т. б )
   

Негізгі ірі ет комбинаттары Семей, Петропавл, Орал, Алматы, Қызылорда қалаларында орналасқан. Семей еліміздегі ең ірі ет комбинаты. Елімізді ең жоғары сапалы ұнмен қамтамасыз етіп отырған қалалар Астана , Тараз, Қапшағаай, Қостанай.

Макарон зауыттары Алматы, Қарағанды, Петропав, Шымкент, Семей, Ақтөбе. Ақтөбе макарон фабрикасы Италияның технологиясымен жабдықталған

Қант зауыттары - Жамбыл, Алматы облыстарындағы Боралдай, Тараз, Шу, Мерке, Қарабұлақта құмшеке мен шақпақ қант шығарады.

Шитті мақта майын – Шымкентте шығарады.

Маргарин – Алматыда шығарылады

Балық өңдеу кәсіпорындары Атырау, Баутино, Балықшы, Зайсан, Приозерный, Балқашта.

Атырау мен Балқаш елімізді балық консервісімен қамтамасыз етуде.

Жалпы көлік және коммуникация кешенін су жолы,теміржол, автомобиль, әуе, құбыр және телекоммуникация құрайды. Негізгі қызметі жүк және жолаушы тасымалдау болып табылады. Елімізіде жүк тасымалдаудан 1- орынды темір жол, 2 – орынды құбыр жолы,

3 – орынды автомобиль алса, жолаушы тасымалдаудан 1- орынды автомобиль, 2 орынды темір жол, 3 – орынды әуе жолы алады.

Темір жол көлігіндегі

-Ең ескі жол – Орынбор- Твашкент теміржолы. Ол Қазақстанның Батыс мен оңтүстік аудандарын байланыстырады.

- Қазақстанның солтүстік – шығысынан оңтүстік батысына қарай Семей-Алматы-Құлан – Тараз- Шымкент- Арыс темір жолдары өтіп, оның Құлан – Семей арасындағы бөлігін Түркістан – Сібір (Түріксіб) жолы деп атайды.

- Петропавл – Ақмола- Қарағанды- Мойынты- Шу темір жолы солтүстік пен оңтүстікті қосып Трансқазақстан деп аталады.

-Ендік бағыттағы трансмагистралдарға тоқталсақ Ресейдің Орал экономикалық ауданының Қарталы станциясынан басталып

– Астана , Павлодар, арқылы өтетін Оңтүстік Сібір магистралі,

Солт. Қазақстанның Комсомол ауданы арқылы өтіп Қостанай – Көкшетауды басып өтіп Қарасу арқылы Ұлы Сібір магистраліне қосылатын Орта Сібір магистралі,

• 
  Жапонияның жеңілдетілген заемін пайдалану арқылы Ақтоғай – Достық теміржолы салынды. Бұл Трансазиялық теміржол магистралі – деп аталады.
  

Қазақстандағы Ірі республикалық деңгейдегі автомобиль жолдарының бірі – Алматы - Бішкек – Тараз – Шымкент – Ташкент жолы. Шығыс Қазақстан эканомикалық ауданныдағы ірі өнеркәсіптік аудандарды байланыстыратын автомобиль жолы – Шығыс шеңбері –деп аталады.

СУ ЖОЛЫ Еліміздегі өзен көлігінде алты порт болса оның ірілері Павлодар, Атырау, Орал, Өскемен. Ал ірі теңіз сауда порты Ақтау порты болып табылады.

Ақтау порты арқылы Ресейден - Қытай, Орталық Азия, Иран елдеріне транзиттік жүк тасымалдау мүмкіндігі туып отыр.

ӘУЕ ЖОЛЫ – елімізде 51 әуе жай жұмыс ісьейді. Оның ең рілері Астанада, Алматыда, Қарғанды, Ақтөбеде

ҚҰБЫР ЖОЛЫ

Қазақстан аумағындағы ең алғашқы мұнай құбыры 60 км- лік

Доссор – Ракуша . Еліміздегі ең алғашқы ұзын (720 км) магистралды мұнай құбыры 1936ж Атырау мен Ресейдің Ор қаласындағы мұнай өңдеу зауыты аралығында салынды.

Қазақстан арқылы Орталық Азия- Орталық Бұхара, - Орал газ құбырлары өтеді.

Еліміздің оңтүстігін газбен қамтамасыз ететін 1317 км- лік Мүбәрәк – Шымкент – Тараз – Бішкек – Алматы газ құбыры жұмыс істеуде.

Астананы газбен қамтамасыз ету үшін 480 км - лік Ақсай –

Красный Октябрь – Қостанай – Көкшетау – Астана газ құбыры тартылуда.

Адамдардың игілігі үшін табиғаттан алынатынның бәрін – табиғат байлығы деп атаймыз. Оның түрлері: Жер ресурсы, Су ресурсы, Био ресурс, Пайдалы қазбалар, Дүниежүзілік мұхит ресурсы, Рекреациялық ресурстар.

Темір

Марга-нец,

Хром,

Мыс , боксит, қалайы,

Қор-ғасын,

мырыш

Торф,жан-ғыш слонец

Сауд Арабиясы әлемдегі жетекші мұнай өндіретін ел. Ал жан басына шаққанда мұнай өндіруден Кувейт 1- орын алады.

Газ энергетикалық мақсатта ғана емес, химиялық шикізат ретінде азот тыңайтқышы мен полимер өндірісінде пайдаланылады. Табиғи газ өндірісінің жан басына шаққандағы көрсеткіші бойынша дүние жүзінде Бруней 1- орын алады. Табиғи газды сатудан Ресей алдыңғы орында .

Соңғы кездерде сарқылмайтын балама энергия көздері ашылуда олар; жел, гелио- , геотермалдық, толысу энергиясы.

Көліктік машина жасау: Автомобиль өндірісінің негізгі орталықтары – Батыс Еуропа, Солт. КАмерика, Жапония.

Әр елдің өзіндік «Автомобиль астанасы » бар. Олар: Детройт(АҚШ),Вольсфург (ГФР), Турин (Италия), Төменгі Новгород (Ресей), Нагоя-Токио(Жапония).

Кеме жасаудан : Корея, Жапония, Германия, Қытай жетекші орында.

Ұшақ өндірісінде: Сиэтль, Лос – Анджелес –тегі «Боинг» зауыттарының тобы және Тулузадағы (Франция) «Конкорд» зауыты көзге түседі.

Кей елдердің айрықша маманданған салалары бар. Мысалы Швейцария дәл көрсеткішті сағат, Жапония мен Корея аса ірі станок жасауға маманданған.

Балық өнімдерін сатуда Чили мен Перу; Бразилия, Колумбмя, Индонезия, Мексика кофені; Үндістан, Қытай, Кения, Шри – Ланка шайды – Үндістан, Бразилия, Куба қантты экспорттауда алдыңғы орында.

Дүние жүзіндегі ЭБХ – тың 46 % осында шоғырланған. . Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі тараған олар; жекеменшік, мемлекеттік меншік, кооперативтік меншік. Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай 3 топқа ажыратылады.

1. 
   Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру – тайпалық құрылым әлі де сақталған. Мысалы ылғалды тропиика ормандарында - аңшылық, балық аулау, мен қатар ткамыр және түйнек жемістілерді өсіріп жер өңдеуде дәстүрлі құралдар (соқа, кетпен) қолданылады. Кейде ол бір ғана дақыл түріне бағытталған. Азия- күріш, Африка – кофе мен жержаңғақ, Латын Америкасы – қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.
   
2. 
   Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік латифундиялық шаруашылық – көп еңбек күшін қажет ететін сұранысқа ие салалары басым дамитын сала.
   
3. 
   Жоғары маманданған тауарлы ауыл шаруашылығы- ауыспалы егістіктері бар, интенсивті мал шаруашылықтарынан тұратын механикаландыру мен химияландырудың шегіне жеткен индустриялық сипаттағы шаруашылық тән елдердег шаруашылық саласы.
   

Дүние жүзіндегі етті ең көп өндіретін елдерге – АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина, Ресей жатады.

Сүттен АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия, Батыс Еуропа елдері жатады.

Ірі жайылымы бола тұра ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбынынан қорыққан Африка ірі қара өсірмейді. Тек осы ауруға шалдықпайтын Зебу ғана өсіріледі.

Шошқа өсіруден Қытай 1- орында.

Қой шаруашылығының ет- жүн бағытындағы саласы Солт. Және Оңт. Американың , Австралия мен Оңт. Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропикалық белдеулерінде жақсы дамыған.

Қаракөл елтірісін – Алдыңғы және Орта Азия, Оңтүстік Афырика елдері жолға қойған.

Дүние жүзіндегі қойы ең көп ел – Аустралия, одан кейін Қытай.

Құстың саны жөнінен Қытай, АҚШ, Ресей, жұмыртқа өсіруден Қытай, АҚШ,Жапония, Жапония, Ресей, Үндістан көзге түседі.

Түйе мен ешкі - Африка мен Азияда,

Қодас – Орталық Азияда, Бұғы – солтүстіктегі тундрада, өсіріледі.

Балық аулау әлемнің барлық елінде де бар. Бірақ жартысынан астамы 6 елдің Жапония, Қытай, АҚШ, Чили, Перу, Ресей үлесіне тиеді.