5 І – бөлім. Физикалық география
§ 20 ХАЛЫҚТАР ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ
жүктеу/скачать 1,25 Mb.
|
| § 20 ХАЛЫҚТАР ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ Жер бетіндегі халық саны – 6 млрд – қа жуық (1999 ж есеп бойынша). Жер бетінің әр оныншы адамы Қытайлық. Ал Қазақстандағы халық саны (1999 ж есеп бойынша) 14 млн 953 мың 126 адам болса 2005ж 1 қаңтарындағы санақ бойынша 15 074,2 мың адамға жетті. Жердегі адамдардың ата – тегі шамамен 5 млн жыл бұрын пайда болса, Саналы адам (Хомо сапенс) шамамен 50 - 100 мыңдай жыл бұрын пайда болған деген болжам бар. 1000 адамға шаққандағы адамның өсу көрсекішін промиллемен ( ‰) өлшейді Халық санын реттеуге арналған саясат – демографиялық саясат деп атайды. Демографиялық жағдайды сипаттау үшін абсолюттік және салыстырмалы демографиялық көрсеткіштер пайдаланылады. Адамзаттың үздіксіз жаңарып, ауысып отыруын қаматамасыз ететін туу мен өлу және табиғи өсу көрсеткіштерінің жиынтығын халықтың ұдайы өсуі - деп атайды. Әдетте ұдайы өсудің үш типін ажыратады;
Абсолюттік өсу көрсеткішіне табиғи өсу мен механикалық өсу жатады. Табиғи өсу дегеніміз – 1000 адамға шаққандағы туған және өлген адамдардың арақатынасы. Механикалық өсу дегеніміз – халықтың басқа бір елден көшіп келушілердің есебінен көбеюін айтамыз. Халықаралық ұйымдардың анықтауынша елдегі еңбекке жарамды жас 15 – 65 жас аралығы. Яғни осы жастағы еңбек етуге қабілетті адамдарды – еңбек ресурстары деп атайды. Ал Қазақстандағы еңбекке жарамды жас аралығы 16 – дан 63 жасқа дейін. Жер бетіндегі сыртқы бет – бейнесінде ұқсас белгілері бойынша біріктіріліп топтасқан халықты – Нәсіл деп атаймыз және адамдарды 3 нәсілге бөлеміз: 1- Экваторлықтар немесе негройдтар (Түрлері қара шаштары бұйра, бойлары ұзын, еріндері қалың Мысалы оларға Африкандықтар, аборигендер 2 – Еуропалықтар (Реңі сары, шаштары тік, бойлары ұзын, көздері үлкен, мысалы оларға; Орыстар, ағылшындар, американдықтар, украиндар жатады 3 – Монғолойдтар (Түрлері қызғылт қоңыр, шаштары тік, бойлары орташа, көздері қысыңқы, жақ сүйектері шығыңқы болады, мысалы оларға ; жапондар, қытайлар, корейлер, қазақтар, қырғыздар жатады) Тілі мен ата қонысының , мәдениеті мен шаруашылығының ортақтық қасиеті негізінде тарихи қалыптасқан, біріңғай ұлттық санаға ие адамдар қауымдастығын – этнос немесе халық д. а Мысалы Қазақ, Ауған, Өзбек т.б Жер бетінде шамамен 3 - 4 мыңдай этнос бар. Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Қазақстанда - 130 – дан аса ұлттар мен этностар тұрады. Әлемдегі халық ең тығыз қоныстанған ел – Бангладеш. Онда тығыздық 1км2 - 915 адамнан келеді. Дүние жүзі бойынша орташа есеппен тығыздық 1км2 – 45 адам-нан , ал Қазақстанда ең тығыз қоныстанған жерде 1км2 - 10 адамнан , ал орташа тығыздық 5,5 адамнан келеді. Халық өте тығыз орналасқан аудандарға –(1км2 – 100 адамнан) Еуропа, Үнді – Ганг ойпаты, ОҢТ Үндістан, Шығ. Қытай, Жапония, Ява аралдары, Ніл аңғары, АҚШ – тың солт – шығ т.б жерлер кіреді Халықтың көшіп қонуын миграция д.а Миграцияның екі түрі бар; 1- Иммиграция (елге басқа мемлект азаматтарының көшіп келуі), 2 - Эмиграция ( елден басқа елге көшіп кету). Қаланың және қала халқы санының өсуін урбандалу (кенттену) д.а. Қазір Қазақстанда 86 қала 200 ПГТ бар. Дүние жүзі бойынша урбандалудың ең жоғарғы деңгейі Солт. Америкада, Еуропа және Аустралияда. Ең жоғары урбандалу – Германияда болса (86 %), Ең төменгі көрсеткіш Үндістанда (28 %), Миллионер қалалардың көршілес елді мекендерді қосып алуынан қала агломерация, ал жақын орналасқан агломерациялардың бірігуінен мегалополистер пайда болады. Қазақстандағы ең ірі агломерация Қарағанда мен Теміртау айналасында топтасқан. Кемелденген елдерде қала маңына қалалаық өмір салты қарқынды ене бастаған бұны – Субурбандалу дейді. Ал агломерациялардан аулақ ауыл маңының да қалаға бейімделуін Рурурбандалу дейді. Ірі агломерациялардағы қалада жұмыс істейтіндердің қаладан тыс елді мекендерге қоныс аударуын контрурбандалу деп атайды. Нәсілдік белгілердің қалыптасуына қоршаған орта әсер етеді. Экономикалық белсенді халық қатарына (ЭБХ) өндірістік және өндірістік емес салада жұмыс істейтіндер және жұмыс істегісі келіп арнайы жұмыссыздар қатарына тіркелген жұмыссыздар жатады. Қазір шамамен жер бетінде ЭБХ саны 2,8 – 3 млрд адам. Ең халық көп орналасқан материк – Еуразия Тұрғылықты халқы жоқ материк – Антарктида Адам - биосфераның бөлігі. Дүние жүзінде кең тараған алты тіл (ағылшын, француз, орыс, испагн, араб, қытай ) БҰҰ – ның жұмыс тілі болып саналады. Дүниежүзілік негізгі діндер: Мұсылман, Христиан, Будда. Ең көп тараған дін – Христиан діні. Ол католик, протестант, провославие – деп 3 ке бөлінеді. Ұлттық діндер: Иудаизм – Солт Америка мен Палестинада, Индуизм – Үндістан, Непал, Шри – Ланкада, Конфуция , синтоизм, даосизм – Шығыс Азияда , Туудан чемпион атанған ел – Кения Дәстүрлі діндер: Анемизм – рухқа табыну, тотемизм – шығу тегін өсімдік не жануармен байланыстыратындар, шаманизм – айрықша қабілеттерге аруақтармен сөйлесе алу қабілетіне сену мысалы бізде ата – баба рухына сену бұл әлі сақталған. § 21 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ГЕОСАЯСИ ОРЫНЫ ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛАЛАРЫ Қазақстанның ЭГЖ тұрғысынан артықшылықтары: Тарихи экономикалық дамыған елдермен шектесуі Транзиттік жол торабында жатуы Қазақстан аумағы жер бедерінің көп бөлігінің жазық болып келуі Минералды ресурстар қорының молдығы. Белгілі ғалым Н.Н Баранский Қазақстан аумағын аумақтық еңбек бөлініс ортақ, өзара байланысты 5 экономикалық ауданға бөлген. Аумақтық еңбек бөлінісі -әр ауданның өзінде өндірілетін артық өнімдерін басқа ауданға шығарып, олардан қажет өнім алуы. Солтүстік Қазақстан эканомикалық ауданы Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы Батыс Қазақстан экономикалық ауданы Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы Орталық Қазақстан экономикалық ауданы Әр экономикалық ауданның (ЭА) маманданған саласы болады. Маманданған сала сол аудандағы жетекші әрі өнімнің басым бөлігін беретін сала. Шығыс Қазақ. ЭА –ның маманданған саласы – энергияны көп қажет ететін түсті металлургия мен СЭС. Ал қосалқы сала осы маманданған саланы жетілдіру мен оны одан әрі қалдықсыз дамыту үшін қызметететін сала. Мысалы Шығ .Қазақ. ЭА түсті металлургия қалдығы Шаруашылық бұл - өнеркәсіп, ауыл шарушылығы, құрылыс, көлік, сауда, білім беру, денсаулық сақтау, салаларының өзара байланысқан өзара жиынтығы. Оның негізгі салалары: Өндірістік сала - өндіріс құрал – жабдықтарын өндіріп, материалдық қажеттіліктерді жасап тұтынушыға жеткізеді. Өндірістік емес сала: адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. ҒТР кезіндегі өндірісті ұйымдастырудың түрлері: Өндірістің ұштастырылуы – шоғырландыру, Бір кәсіпорындағы технологиялық процесі ұқсас бірнеше өндірістің жинақталуын – құрамдастыру, кәсіпорынның біріңғай өнім шығаруға бейімделуін - мамандану, дайын өнім шығарудағы бірнеше кәсіпорынның арасындағы өндірістік байланысты -кооперативтендіру деп атайды.
Беріліген Қазақстан шаруашылығының салалық құрылымының кестесі бойынша өндірістік салалардың арасындағы өзара байланыстың түрлеріне мысалдар келтіру.
§ 22 ҚАЗАҚСТАН ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Өндірістік сала Өндірістік емес сала 1. Ауыр өнеркәсіп Отын
Элек. Энерг Түсті металлургия Қара металлургия Машина жасау Химия Құрылыс материалы Білім беру Мәдениет
Өнер Ғылым
2. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі Тамақ, тоқыма, былғары, аяқ киім, баспа Демалыс мекемесі Денсаулық сақтау Тұрмыстық қызмет көрсету мекемесі Коммуналдық шаруашылық
(Мал және өсімдік шаруашылығы) 4. Құрылыс 5. Сауда 6. Қоғамдық тамақтану 7.Көлік және коммуникация; (Темір, Әуе, Су жолы, Құбыр, Автомобиль жолдары, телекоммуникация) Дене тәрбиесі және спорт Табиғаттағы адам игілігіне жаратылатынның барлығын табиғат ресурстары деп атайды. Республикамыздағы минералды ресурстардың ерекшелігі – олар көбіне жер бетіне және бір – біріне жақын орналасқан. Сондықтан да минералды ресурстарды арзан ашық әдіспен өндіріп, кешенді түрде пайдаланады.  
Сарқылатын Сарқылмайтын 
Ядролық энергия Күн энергиясы Қалпына келмейтін Жел энергиясы Климаттық қор
Пайдалы қазбалар Су
Жер Су Био ресурс Энергетикалық (көмір, мұнай, газ, жанғыш газ)
Металдық
(темір, маргенец, түсті метал) Химиялық
(фосфор, калий тұзы) § 23 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРЫНЫҢ КЕН ОРЫНДАРЫ МЕН ӨНДІРІС ОШАҚТАРЫ
Қара металға аса қажетті кеннің бірі марганец. Қара металлургияда Топардың әк тасы, Алексеевтің доломиті, отқа төзімді саз бен кварцит те пайдаланылады Кокс – тас көмірді жоғары температурада ауасыз қыздыру нәтижесінде алатын отын түрі. Қарағанды көмірін 1831ж қойшы бала Апақ Байжанов тапты. Екібастұз көмірін 1867ж Қасым Пішенбаев ашты.
Маңқыстаудағы Ақтау қаласында еліміздегі жалғыз АЭС бар оның қызметі Каспий суын шапшаң нитрондар арқылы гидролиздеу яғни тұщыландыру және электр энергиясын беру. ЖЭС тер әр облыс орталықтарында, ірі қалаларда да да бар. Ең ірі СЭС тер Шардара, Ертіс, Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі. 1717ж Алтайда қорғасын мен мырыш бар екені анықталғаннан кейін елімізде түсті металлургия өнеркәсібі дами бастады. Ең алғашқы түсті металлургия кәсіпорыны Риддер полименталл комбинаты мен Қарсақбай мыс қорыту зауыты.
§ 24 Машина жасау орталықтары, химия және құрылыс заттары
Химия өнеркәсібінің кешені. Химия өнеркәсібі ауыр өнеркәсіптің бір саласы. Тараз, Шымкент, Ақтөбе химия комбинаттары минералды фосфор тыңайтқыштар, Павлодар, Шымкент химия кәсіпорындары жанармай, Қостанай химия зауыты жасанды талшық, Шымкент химия комбинаты шина, резина, техникалық бұйымдар, синтетикалық жуу заттарын, фармацевтік препараттар, Теміртау зауыты синтетикалық каучук шығарады. Павлодар мен Қызылордада ас тұзы игерілуде. Жезқазған, Балқаш, мыс зауыты, Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Ақтөбе, Тараз суперфосфат зауыттарында күкірт қышқылын алатын цехтар бар. Күкірт қышқылының көп мөлшерінен фосфор және азот минералды тыңайтқыштары өндіріледі,оны тағы да мұнай өнімдерін тазалауға, аккумулятор толтыруға, металл өңдеуге, вискоз өндіруде, тоқыма өнеркәсібіне т.б жерлерге пайдаланылады.
Ацетиленнен синтетикалық каучук алу энергияны көп қажет етеді. Синтетикалық каучуктан ситетикалық смола, одан пластмасса алуға болады. Химия өнеркәсібі негізгі 3 салаға бөлінеді; Кен химиясы, Негізгі химия, Орг. Синтез бен полимер химиясы.
Кен химиясы Негізгі химия Органик. синтез Фосфор, калий тұзы, ас тұзы, апатит Сода өндірісі, күкірт қышқылы, минералды тыңайтқыш Жасанды талшық, каучук, пластмасса, бояу, кір жуатын ұнтақ Құрылыс материалдары үш топқа бөлінеді: Минералды құрылыс шикізаты (құм, қиыршық тас, ұсақ тас, гранит, мәрмәр) Ұстастыратын материалдар (цемент, әк т.б.) Қабырғалық материалдар – бетон, темір - бетон Цемент - Әктас, мергель қалдықтары, бор, құмның қоспасынан жасалады. Құрылыс материалдарының негізгісі – бетон, темір – бетон бұйымдарын жасау. Маңызы жөнінен екіншісі – гранит, мәрмәр, құм, қиыршық тас, саз, гипс, асбест болып табылады.
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||