Эдгар Аллан По (1809-1849)

Басқа қырынан қарағанда өмір бойы қайыршылық қасіретін тартқан По буржуазияның қыспағын, адам тұлғасын бағаламаушы-лықты, өнерді бұрмалаушылықты көріп өтті. Сондықтан По бойында ойшыл-рационалист және романтик қасиеті қалыптасты. Ол өзінің шығармаларында қатал өмірдің зұлым жақтарын, сатушылық прессасын көрсете білді. Ақын қостаған Р.Купер, Н.Готорн, Г.Монгрелло шығармашылығы дүние жүзілік әдеби процесінің бөлігі ретінде санаған ұлттық әдебиет дамуында үлкен роль ойнады. Европа әдебиетінің шығармаларына дұрыс баға беру қабілетін Б.Шоу жоғары бағалады. Ағылшын әдебиетінен По Шекспирді, Мильтонды, Дероны ерекше бағалады.

М.Горький Поны «форманың өе жақсышебері», шынайы суретші ретінде таниды. Жазушы ағылшын тілінің аса құдіретті стилистерінің бірі болады. Поның ойынша әңгіменің бірі болады. Поның ойынша әңгіменің басы оқырманды еліктіретіндей бояу керек. Сондықтан әңгіменің басына көп көңіл бөлді. Эдгар По және Ж.Гонкуралар 1856 жылы қолжазбаларында былай деп жазады: «Поны оқығаннан кейін бізге ерекше бір жаңалық ашылды. Оны халық, я оқырман байқамайтын сияқты. По- бұл жаңа әдебиет, ХХ ғасыр әдебиеті.» Змандастары жазушыны түсінбеген. Тек кейінгі ағым өкілдері Бадлер, Валери, Ремболар Поның жаңа қоғамға әйгілеген шығармашылығының мәнін ашты.

1. 
   Лонгфеллоның «Еріксіздік жырлары» атты өлеңдер топтамасының тақырыбы.
   
2. 
   Лонгфеллоның өмір сүрген жылдары.
   
3. 
   Э.По шығармашылығындағы жаңашылдықты қайдан аңғарамыз?
   
4. 
   Э.По американ әдебиетінде қандай жанрлар қалыптастырды?
   

Тірек сөздер: аблициондық әдебиет, мулат, Бруклин, фермер

1. 
   Г.Бичер-Стоу аблициондық әдебиеттегі ең әйгілі жазушы әйел.
   
2. 
   «Том ағайдың лашығы» романының маңызы.
   
3. 
   У.Уитмен – көрнекті американ ақыны.
   
4. 
   «Шөптердің жапырақтары» жинағындағы шығармаларының жазылу тарихы, басты тақырыбы.
   
5. 
   Уитмен туындыларының стильдік ерекшеліктері.
   

Құлдыққа қарсы буржуазиялық-демократиялық қозғалыс пен американдық жазушылардың қозғалысы байланысты. Гаррист Бичер-Стоу шығармашылығы аболиционистік қозғалыстың күшті және әлсіз жағын көрсете білді.

Гаррист Бичер-Стоу 1811 жылы Лаймен Бичер деген шіркеушінің отбасында дүниеге келген. Ол өте қатал дәстүрлі тәрбие алған, сол себепті бұл тәрбие оның шығармашылығынан айқын көрінеді. Сонымен қатар әкесінің, ағаларының құлдыққа қарсы көзқарастары Бичер-Стоуды аболиционистер қатарына қосады. Жас кезінде Гаррист қыздар мектебінде сабақ береді. 1832 жылы Бичер отбасы Коннектикут штатынан құлиеленушілік оңтүстікпен шекаралас Огал штатына орын тебеді. Бұл жерде құлдықтың қандай екендігін өз көзімен көріп, көзқарасын құлдықты жоюға одан әрі кеңейте түседі. Бұны жазушының жұбайы, құдай сөзін зерттеудің профессоры Кальвин Стоу алады.

Гаррист Бичер-Стоу 30-шы жылдардан бастап жазады. Оның алғашқы әңгімелері мен очерктері аты әйгілі «Дамский» журналында жарияланады. Жазушының таланты «Хижина дяди Тома» романында шыңдалады. Романмен Бичер-Стоу 1851-1852 жылдар аралығында жұмыс жасайды. Бұл роман «Национальная эра» журналында жарияланып, үлкен жетістікке жетеді.

«Хижина дяди Тома» - америка әдебиетіндегі реалистік бағыт, сарын байқалатын алғашқы әлеуметтік романдардың бірі. Қара нәсілді құлдардың тағдыры, өмірі романда анық және шынайы да шыншыл бейнеленген. Бірақ Бичер Стоу құлдықтың эксплуаторлық бейнесін ашуға ұмтылған жоқ, оны ең алдымен құлиеленушілер мен құлдармен маральдық декрадация мәселесі қобалжытты. Шығарманың идеялық ерекшелігі жазушының сол кездегі америка өмірін көрсете білуі. Яғни қара нәсілділерді құлдықтан босату үшін жүргізілген күрес мәселесінің ұлттық мәселеге айналуы.

Том деген негрдің қайғылы тағдырын әңгімелеп, Бичер-Стоу ақтардың қара нәсілдірлерге көзқарастарының немқұрайлы екендігін шебер бейнелеп береді. Құлдардың төмендегі және қайғылары жайлы жазады.

Гаррист Бичер-Стоу «қара нәсілдерлерді бостандықта өмір сүре алмайды және бостандықта өмір сүруге болмайды»,-дегендерге қарсы шығады. «Романда өзінің адамдық қасиеттерімен қара нәсілділер ақтардан қалыспайды»,-деп жазады Бичер-Стоу. Кітапта ақ адам мен қара нәсілді адамды қатар қойып, қара Сэмнің ақылы мен даналығы Вашингтондағы кез-келген саясаткерден кем түспейтінін көрсетеді. Том ағайдың жанұясына деген сағынышы кітапта мынадай теңестіру арылы берілген: «өзінің жалғыз, сүйікті қызын жерлеп келген Цицерон оны қалай сағынып, қайғыланса, біздің бейшара Том да солай таза, пәк сағынышқа толы еді. Себебі ол екеуінің де жүрегі адамдікі емес пе?»- деп келтіреді. Бостандық консепциясы романның ІІ бөлімінде құрылған. ХХҮІІ бөлім «Бостандық», ХХҮІІІ «Жеңіс». Бұнда екі негізгі кейіпкер Джордж Гаррис пен Том ағайдың өмірлік жолының нәтижесі берілген. Біріншісі шынында да нақты бостандыққа жетеді. Бостандыө жайлы арман және оған жетуге құштарлық Гаррис және оның әйелі Элиза және Том ағай арқылы беріледі. Олардың өмірлерінің оқиғасы романның екі сюжеттік сызығын құрайды. Олар бір-бірін толықтырып бір бүтін және бір-біріне қарама-қарсы автордың бостандық консепциясын құрады. Романда қара нәсілді халқының барлық шығармашылық мүмкіндіктері ашылған. Мысалы: Гаристің таланттылығы, әр нәрсені ойластыра білуі, Томның нәзік сезімдері, Сэмнің ораторлық мүмкіндіктерін алуға болады. Бірақ барлық қара нәсілділер жағымды кейіпкер негізінде бейнеленбеген, олардың қатал өмірі, қара нәсілділердің жаман қасиеттерге бейімделіп, қаталдануына әкеп соғады. Оған мысал ретінде легридің құлдары – Сэмбо мен Квимбоны алуға болады. Гаррист Бичер-Стоу құлдардың өтірікке, құлдыққа бейімділігін ескере отырып, бұндай құлдық жүйе адамзатқа шен екенін жазады. Яғни, осылай жазушы құлдыққа қарсы қоғамдық қарсылықты байқатады.

1853 жылы Г.Бичер-Стоу өзінің тағы бір еңбегін жарыққа шығарады.

Онда жазушы романды жазу үстінде қолданған құжаттарын көрсетеді. Құлдықты жою қажет деген мәселені Бичер-Стоу «Повесть о проклятом Болоте» деген құлиеленушілікке қарсы романында тағы да көтереді. Бұнда басты назар қара нәсілдерді қалай тәуелсіз ету деген сұраққа ауады. Жазушыны «қанды, әлде бейбітшілік жолмен бе?» деген сұрақ толғандырады.

Г.Бичер-Стоудың құлиеленушілікке қарсы романы американ-дықтардың ойына қатты әсер етеді. Бұл, әсіресе, сол кезде солтүстікте жүріп жатқан «адамзат соғысынан» байқалады. Бұл тұрғыда Авраам Линкольн Г.Бичер-Стоуға өз ойын білдіреді. Л.Н.Толстой «Хижина дяди Тома» романын өнердің ең жоғарғы үлгісіне жатқызып, бұның негізі жақын адамға махаббат деген екен.

Уитмен әрқашан өздігімен дайындалып систематикалық болмаса да, көлемді білім алды.

Осы жылдары оның өміріне деген көз-қарасы, қарапайым халыққа деген үлкен сеніммен, мүмкіншілдікпен болды. Уитмен өзінің күшін поэзияда да сонымен бірге прозада да сынады. Бірақ 1855 жылы отыз алты жастағы Уитмен өзінің ең бірінші «Шөп жапырақтары» атты өлеңдер жинағы шықты. Бұл жинақта 12 шығармасы кірді.

Уитменнің бірінші шығармасының өте қатты сынға алынуы, ақынды ешқандай абыржытқан жоқ.

1855 жылы оның «Шөп жапырақтары» атты жинағының екінші жинағы шықты. Уитмен өзінің шығармаларын тірі кезінде тоғыз басылымы шықты. «Шөп жапырақтары» өлеңдер жинағында көптеген өлеңдер, үлкен поэмалар, «Үлкен жол өлеңдері», «Бруклиндегі көшіру» және тағы басқа өлеңдері кірді.

1861 жылы Солтүстік пен Оңтүстік арасында азамат соғысы басталды. Сол жылдары Уитмен қайырымдылық әскери ауруханасында жұмыс істеді. Осы кезден бастап оны «Мейірбан бурыл ақын» атап кеткен.

Соғыс біткеннен кейін Уитмен сыртқы істер министірлігінде жұмыс істеді. Бірақ министерстваның бастығы Уитменнің өлеңге ақындыққа жақын екенін біліп оны жиырма төрт сағаттың ішінде жұмыстан шығару керек екенін айтады.

Осы кездерде оның өлеңі тек өз елінде ғана емес, сонымен қатар Европаға тарады. Оқырмандары көбейе бастайды, әсіресе «Шөп жапырақтары» атты поэмасын оқуға.

1873 жылы Уитмен сал ауыруына ұшырап, өмірбойына мүгедек арбасында бұғауланады.

Ақын Кәмден қаласына барады. Ол жерде оның жақын досы жас журналист Г.Тробек келіп тұрған.

1873-1874 жылдары оның «Европа», «О'Франце жұлдызы», «Жеңіске жеткен Европалық революционер». Уитменнің көркем-идеялық ашулары: оның еркін өлеңдер, тақырыптар мен интонациясы сол кездегі Америка әдебиетінің өркендеуіне үлкен әсерін тигізді.

ХХ ғасырдың басында Уитменнен кейінгі ізбасар шәкірттері К.Сейндибери, Э.Л.Мартерс, В.Линдий, Х.Крейн.

Уитменнің орыс әдебиетімен байланысы әр алуан болған. Ең бірінші ақынның атын орыс сынына 1861 жылы алды. Ол кез ХІХ ғасырдың 70-ші жылдардың басы Уитменнің өлеңдерімен И.С.тургенов таңданған. 1880 жылдардың аяғында Л.Н.Толстой өте қызығушылық танытқан.

1907-1969 жылы Уитменнің он екі аудармалар кітабы шыққан. Оның ең ақырғы басылымы «Менің Уитменім» деген атпен басылды. Уитменнің өлеңдері В.Брюсов, А.Блоктың поэзиялары арқылы орыс әдебиетінен орын алды.

1. 
   Г.Бичер-Стоу қай әдебиеттің өкілі.
   
2. 
   Стоу романдарының басты тақырыбын айт.
   
3. 
   У.Уитмен халықтық-ұлттық идеялдың жаршысы екендігін қай туындыларынан аңғарамыз.
   
4. 
   Уитменнің «Шөптердің жапырақтары» жинағының американ романтизміндегі орны қандай?
   

1. 
   Тәжірибелік сабақ: ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Романтизм – шығармашылық әдіс.
   

1. 
   Романтизмнің анықтамасы.
   
2. 
   ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы тарихи-әлеуметтік жайлар.
   
3. 
   ХІХ ғ. Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетін шартты түрде кезеңдерге бөлу.
   
4. 
   Романтизм әдісінің көркемдік тұрғыдағы жеңісінің көріністері.
   

2. 
   Тәжірибелік сабақ: Герман романтизмінің қалыптасуындағы романтикалық мектептердің ролі.
   

1. 
   Неміс мәдениетіндегі романтизмінің ролін айқындау.
   
2. 
   Алғашқы романтикалық ойлар.
   
3. 
   Неміс романтизмінің қалыптасу кезеңдерін айту.
   
4. 
   Иендік мектеп өкілдерінің шығармашылық мұрасымен таныстыру.
   
5. 
   Гейдельбергтік мектептің романтик өкілдері.
   
6. 
   Германиядағы ұлт-азаттық көтерілістің романтизм идеясына ықпалы.
   

3. 
   Тәжірибелік сабақ: Э.Т.А.Гофманның шығармашылық мұрасы. Неміс романтизміндегі орны.
   

1. 
   Гофманның дворяндық ортаны сатира тілімен сынауы.
   
2. 
   Гофмандық «қосдүниелілік» әлем туралы, оның Абай шығармаларындағы көрінісі.
   
3. 
   Жазушының жаңа заман ертегілері.
   
4. 
   Гофман шығармаларындағы романтикалық көркемдік ойлар.
   
5. 
   Гофман шығармашылығының орталығы - өнер тақырыбы мен суреткер бейнесі.
   
6. 
   Суреткердің романтикалық әдістері.
   

4. 
   Тәжірибелік сабақ: Гете Иоганн Вольфганг шығармашылығы романтизим дәуірінде
   

1 Неміс халқының ұлы ақыны Гетенің алғашқы эстетикалық ойлары.

2. Гетенің Наполеонға қатысты пікірі

3. «Фауст» ақынның саналы ғұмырының жемісі

4. «Батысты-Шығыстық жинақтың» мәні.

5. Гетенің лирикалық туындыларының басты ерекшеліктері.

6. «Гете дәуірі» және басқа ақындар

7. Гете және Абай: аударма, шығармашылық үндестік

5. 
   Тәжірибелік сабақ: Англиядағы романтизм және «Көлдік мектеп» өкілдерінің шығармашылық мұрасы.
   

1. 
   Англия романтизмінің қалыптасу кезеңдеріне шолу
   
2. 
   «Лейкистік» ағым өкілдерінің романтикалық туындылары
   
3. 
   Уильям Вордсворт шығармаларының басты тақырыбы.
   
4. 
   Ақынның философиялық лирикасы
   
5. 
   С.Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі
   
6. 
   Ақынның «Кәрі теңізші» балладасының көркемдік идеясы.
   
7. 
   Роберт Саутидің эстетикалық көзқарасы
   
8. 
   Саути туындыларындағы романтикалық ойлар
   

1. 
   Байронның шығармашылық өмірбаяны.
   
2. 
   Ақынның күрескерлік патриоттық рухы.
   
3. 
   Байроның алғашқы шығармаларының мәні
   
4. 
   «Чальд-Гарольдтің сапары» атты туындысының көтерген мәселесі.
   
5. 
   «Шығыстық поэмалар» шығармалар тобының романтикалық қырлары.
   
6. 
   Байрон лирикасының тарихи -әлеуметтік, көркемдік-эстетикалық маңызы.
   
7. 
   Байронның әлем әдебиетіндегі алатын орны.
   
8. 
   Байрон және Абай, аударма мәселесі.
   
9. 
   Ақын жайлы ғалымдардың ғылыми тұжырымдары.
   

1. Шеллидің шығармашылық мұрасын баяндау.

2. Шелли шығармашылығындағы романтизм идеясы.

3. Ақын туындыларындағы саяси-әлеуметтік, пәлсапалық ойлар.

4. Табиғат лирикасына шолу жасау, аудармаларын жатқа айту.

5. Шеллидің дидактикалық поэмаларының мәнін ашу.