Аударудағы морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттер

1. Аударудағы морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттер.

Кез келген тілде басқа тілдерге де ортақ грамматикалық ортақ әмбебаптықтың болуы — заңды құбылыс. Дей тұрғанмен тұпнұсқа тіл мен аударма тілде грамматикалық сәйкестіктердің болуы сиректеу кездеседі, Осыдан келіп аударуда морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттер туады. Тілдердің грамматикалық құрылысындағы айырмашылықтарға аударма теориясында ерекше орын берілуі де осыдан.

Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің (лексикалық, морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік) бір-бірімен тығыз байланысты екені ерекше көрінеді. Мәселен, «Он намерен это сделать» деген сөйлемді «Ол бұны істемек» деп аударамыз. Байқап тұрғанымыздай, «намерен» деген лексикалық сөз қазақшаға -мақ жұрнағы арқылы аударылып жүре береді. Лексикалық бірлік пен морфологиялық тұлғаның байланысы көз алдыңызда.

Ешқандай теория, соның ішінде аударма теориясы да, типтік құбылыстарды жинақтаусыз іске аспайды. Алайда сол жинақтаулардың өзі де материалдың көлеміне, қандай тұсқа қолданылуына байланысты айқындалады, жіктеледі. Тілдің (тұпнусқа және аударма тілдің) өзіндік ерекшеліктерін әрқашан назардан тыс қалдырмау керек. Міне, сондықтан да тұпнұсқа тілінің грамматикалық құбылысын басқа тілге жеткізудің қолда бар мүмкіндіктеріне байланысты қолданылатын жинақтаушы мәні бар қағидалар жеке жайттарды тексеруге, зерттеуге байланысты.

Дәрісті қорытындылау:

1. Тұпнұсқаның грамматикалық формасын өңдеу, реттеу аударманың мақсатына жатпайды. Аударманың мақсаты — тұпнұсқаның аударма тілге сай келмейтін грамматикалық формаларын жеткізу.

2. Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің бір-бірімен тығыз байланысты екені ерекше көрінеді.
Бақылау сұрақтары:

1.Аударудағы морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттерге не жатады?

2. Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің бір-бірімен тығыз байланысты екені неден көрінеді?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.

28 Дәрістің тақырыбы: Түпнұсқа мәтінін аудару жолдары.

1. Түпнұсқадағы сөзбен сөйлем мағынасын аударудың басты жолдары.

2. Аудармадағы грамматикалық мағыналардың рөлі.

3. Аудармадағы грамматикалық белгілер.
Аударма мәдениеті үздіксіз өсіп келеді. Сонымен бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, оны “мәртебелі ғылымның” назар аударуына арзымайтын нәрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден қауіпті қорытынды шығып кетуі мүмкін. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару – түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.

Тарихи мәні бар бір мысал келтірейік. Әрі аудармашы, әрі аударматанушы ретінде Мұхтар Әуезов «Дворянское гнездо» атты Тургеневтің шығармасын өзі аударуына байланысты былай деп жазады: «Мен шамам келгенше, ең алдымен романды дәл аударуға тырыстым. Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады. Бұл жөніндегі дәл аудару дегенді мен сөйлеміне сөйлем орай етіп аудару деп түсінемін. Сондықтан қанша ұзын болса да романның өзіндегі сөйлемдері үзіліп, бөлшектеніп, бірнеше сөйлем болып берілмейді. Соның орайына орысша текстің өзінде болған тыныс белгілерінің көбі қазақша тексте де мол қолданылады.Сөйтіп Тургеневтің сөйлемдері қазақшасында да өзінің ұлынды-қысқалы көлемімен дәл беріледі».

М. Әуезовтің нақты бір шығармаға байланысты айтқан бұл пікірі де «Дворяндар ұясы» шығармасын аударуы да сыннан сыртқары қалған жоқ. Сын айтушылардың тілге тиек еткен себептерінің бірі сөйлем тіркестерінің тұпнұсқаға тіпті жақын тұруы еді. Мұнда бір-бірінен тілдерінің грамматикалық байланысы шамалы екі халықтың тілін жақындастыру мақсаты қойылғанға ұқсайды. Мұхтар Әуезовтің тіл шеберлігі, дарыны мұны көп орайда жеткізе де білді. Олай дейтініміз М. Әуезов түпнұсқа тілінің кестесін, ой астарын тамаша меңгерген.

Формалық-грамматикалық тепе-теңдік деген нәрсе аудармада тіпті өте сирек болады екен. Түпнұсқа мен аударма тілдегі грамматикалық айырмашылықтардың болу жағдайлары. Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің арасында болатын айырмашылықтардың үш типі бар:

1.  Түпнұсқа тілде кездесетін элементтерге аударма тілде формалық-грамматикалық сәйкестіктердің болмауы. Мысал ретінде орыс тілін тұпнүсқа тіл деп алсақ, ол тілдегі етістіктің вид категориясы, род категориясы, сын есімнің қысқа формасы т.с.с.

2. Керісінше, аударма тілде бар элементтер түпнұсқа тілде болмайды. Бұған орыс тілінен қазақ тіліне аударуда кездесетін қазақ тіліндегі етістіктің нақ осы шағы, бұрынғы өткен шағы, өзгелік етіс, тәуелдік жалғау т.с. жатқызуға болады.

3.    Аударма   тіл   мен   түпнұсқа   тілде   формалық-грамматикалық жағынан бір-біріне сай келетін элементтер болғанмен аудару үстінде олар қызметтері жағынан әртүрлі болып келуі мүмкін. Мәселен, орыс тіліндегі «и» көп мағыналы ол кейде себеп-салдар мағынасын берсе, кейде шарттылық мағынасын да береді.

Дәрісті қорытындылау:

1. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару – түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.

2. Мұхтар Әуезов «Дворянское гнездо» атты Тургеневтің шығармасын аударған.

3. Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің арасында болатын айырмашылықтардың үш типі бар.

1. «Дворянское гнездо» атты Тургеневтің шығармасын кім аударған?

2. Түпнұсқа мен аударма тілдегі грамматикалық айырмашылықтар не себепті болады?

3. Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің арасында болатын айырмашылықтардың неше типі бар?

1. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы: Арыс, 2006. – 158 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері . Алматы, 2012. - 296 б.
3.Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті. А., 2005. – 60 б.

29 Дәрістің тақырыбы: Аударманың жанрлық-стилистикалық түршелерін сипаттаудың қағидаттары. Ғылыми-техникалық материалдарды аударудың ерекшеліктері .

2. Ғылыми-техникалық материалдарды аударудың ерекшеліктері .

- ғылыми-техникалық аудармаға ғылыми мақалалар, монография, техникалық сипаттама жатады.

Ғылыми-техникалық еңбектерді аудару көп салалы білімді қажет ететіндіктен, бұған білікті кәсіби маман ретінде бейімделген жөн.
- ресми-іскери аударма. Ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен бастап күрделі түрлеріне дейін қазақ тілінде көрініс тапты және олар түгелдей дерлік аударма үдерісі арқылы жүзеге асырылады.
- газеттік-ақпараттық аударма – жаңа мәліметтерді, тың деректерді, тосын оқиғаны оқырмандарға жеткізу. Газеттік-ақпараттық аударма өз ішінде екіге бөлінеді: а) Газет мәтіндерін аудару. ә) Публицистиканы аудару.

- тұрмыстық аударма ─ тұрмыстық немесе іскери ауызекі сөйлеу тақырыптарына  тіларалық және мәдениетаралық қарым-қатынастың диалогтік формасы жағдайында туындайды.

1.Қоғамдық істің басқа бір түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.

2. Ғалым А.Алдашева көркем аударманың әр түрлі айырым-белгілерін ұсынады.

3.Ғылыми-техникалық аудармаға ғылыми мақалалар, монография, техникалық сипаттама жатады.

4.Ғылыми мәтіндер қатаң морфологиялық және синтаксистік құрылымға ие, сөздің бірыңғай орамдары, біркелкі стиль қалыптасқан.
Бақылау сұрақтары:

1. А.Алдашева көркем аударманың қандай айырым-белгілерін ұсынады?

3. Ғылыми мәтіндерге қандай белгілер тән ?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.

30 Дәрістің тақырыбы: Аударма техникасы.

Қазіргі «ақпараттар легі» ғасырында аудармашының жұмысын сөздіктерсіз елестету мүмкін емес. Сонымен қатар, аудармашы арнайы терминдерді жылдам табуы үшін, алдымен, ақпараттың қандай дереккөздері бар екенін және оларды қандай ретпен әрі қалай пайдалану керектігін білуі қажет.

3.   Аралас аударма – мәтіннің дәстүрлі (немесе машиналық) өңдеуінің едәуір үлесін пайдалану арқылы жасалған аударма.

1.Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге бөлуге болады:

2.А.Қ. Жұмабекова «Аударматанудың негіздері» атты кітабында аудармалардың мынадай түрлерін келтіреді: Дәстүрлі (қолжазбалы) аударма, машиналық (автоматты) аударма, аралас аударма.

1. Аудармашы арнайы терминдерді жылдам табуы үшін нені білуі керек?

1. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері .Алматы, 2012. - 296 б.