Өзін өзі тексеру сұрақтары

1.1960-2000 жыл кезеңінде әдебиетте өзіндік қандай ерекшеліктері болды?

2.Қазақ әдебиетінің әдеби эстетикалық,саяси әлеуметтік дамуы дегеніміз не?

3.1970-80 жылдары жанр төңірегінде қандай жеке көлемді зерттеулер шыға бастады?

1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті Оқу құралы. – А: Білім, 1998

2. Қирабаев С. Революция және әдебиет.-А.,1977

3. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті.-А.,1968

4. Кәкішев Т.Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Оқулық. – А: Санат, 1975

5. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері.-Алматы,1986.-396б

6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы Оқулық. Алматы: Санат, 1994

7. Тоқсамбаева А. Қазіргі қазақ әдебиеті(1960-2000).Оқулық; Семей, 2011ж; «Интеллект». –279 бет.

8. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. А., 2001ж.

9. Дәдебаев Ж.Д. Қазіргі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

10.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

11. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. А., 1971 ж.

12. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. А., 1979 ж.
³ ДӘРІС 1960-2000 жылдардағы проза жанрының тақырыптық тенденциялары

Дәрістің мақсаты: Тақырыптық тенденция дегеніміз не екендігін түсіндіру.

Дәрістің жоспары:

1. Әдебиеттің көп жанырлығы.

2. Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы.

3. 1970-1980 жылдардағы қазақ прозасының әкелген жаңалықтары.

Әрбір халықтың көркемдік дамуында өзіне ғана тән ерекшеліктері болады. Әдебиеттің көп жанрлы әрі мейлінше бай болуы қазақ халқы рухани мәдениетінің өзгеше бір сипаты. «Әдебиет» - халықтың айнасы. Әдебиетіне қарап сол елдің осы кезеңдегі басынан кешкен саяси оқиғаларын, халықтың жай-күйін, мақсат-мүддесін анық көруімізге болады.

Әрбір дәуір әдебиет пен өнерге өз талабын, өз тақырыбын ұсынып отырған. Осы ұсыныстың қаншалық және қалай орындалғанына уақыт таразы. Уақыт таразысымен өлшеп қарасақ, әдебиетіміздің саны мен көлемі жөнінен қай кезде қаншалықты өскендігін көре аламыз. Әр кезең сайын қазақ қаламгерлерінің қатары мен кітап санының арта түсуі, оның үстіне тақырып пен жанрдың аумағының кеңеюі әрі тәнті етеді, әрі таң қалдырады, бұл әрине үсті-үстіне жетілудің айғағы.

Ал енді дамудың сапалық дәрежесін аңдау үшін әлгі сандық көрсеткіштер дәрменсіз. Оған сапалық көрсеткіш қажет. Айталық, ондай көрсеткіштер, мысалы, елуінші жылдары прозада шартты түрде «Абай жолы», «Оянған өлке», «Қарағанды», алпысыншы жылдары «Қан мен тер», «Ақын орманы», «Ақан сері» десек, сексенінші жылдары «Алтын орда», «Үркер», «Аласапыран» дей аламыз. Ендеше осыдан қазақ әдебиетінің отыз жыл ішіндегі өзгерісінің сапалық деңгейін салыстыру арқылы бұрынғыға енді не қосылады, не өңделді, не жаңғырады деген мәселелер шешімін таппақ.

Александр Фадеев Парижде сөйлеген сөзінде қазіргі қазақ әдебиетін «үлкен профессионалдық әдебиет, сондықтан оның дүние жүзілік мәні бар» десе, бұл әдебиеттің алдыңғы орнында проза тұр.

Бүгін біз қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы деңгейіне, талаптық жағынан өсуіне көз жүгіртіп, 1960-1980 жылдардағы қазақ прозасының әр жанрына көз салмақпыз, сонымен қатар тарихи тақырыптардағы прозалық шығармаларды кезең-кезеңімен бөліп, қарастырып салыстыра талдауға талпынбақпыз.

Қазақ романы замананың үлкен шындығын, терең астарлы алуан құбылысын кеңінен суреттеп, халыққа эстетикалық тәлім, идеялық тәрбие таратуда бағалы қызмет атқарып келеді. Оларда халқымыз бастан кешірген ірі оқиғалардың өмір мен істі, сана мен мінездегі түбірлі өзгерістердің, сілкініп жаңарулардың, өктем өрлеулердің ұзақ шежіресі шертілген. Қазақ жазушылары ел тарихында елеулі рол ойнаған оқиғалардың бірсыпырасын өз романдарында негіз етіп алды.

Қазақ романы советтік ауыл алдындағы мерзім жүктеген тарихи міндеттердің шежіресі болған. Солардың ішінде 1960-1980 жылдар аралығында жарық көрген М. Әуезовтың «Өскен өркен», Т. Әлімқұловтың «Ақ бозат»,

С. Жүнісовтің «Жапандағы жалғыз үй», Ж. Молдағалиевтың «Торғай толғауы»,

Г. Тоқтаровтың «Бақыт», Қ. Исабаевтың «Сұңқар самғауы», З.Шашкиннің «Сенім» романдарын ерекше атап өтуге болады. Бұл романдарда өмір орнықтырушы, жасампаз адамдардың жаңа кезеңдегі істері суреттеледі.

Мәселен, Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романнының тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның қазақ ауылындағы жаңғырығы. Осы арқылы жазушы соғыс кезіндегі ел бейнесін, ел намысын қорғаған адамдардың адамдық кейпі жайлы мәселе қозғайды.

Романның өзіндік әп-әдемі формасы бар. Ондағы оқиғалар Еркіннің әңгімесі арқылы өрбиді. Романның үш дәптерді (әр бөлімі бір-бір дәптер) оның өмірінің үш кезеңі ретінде алынады. Жазушы ашқан өмір шындығы мен адамдар тағдыры нанымдылығымен бағалы. Роман кейіпкерлерімен де стильдік суреткерлік ерекшеліктерімен де ешкімді қайталамайды, өзіндік өнерін танытады.

Қазақ романы ішінде біздің замандастарымыздың бейнесін олардың өндіріс орындарында істеп жүрген мамандығымен, ондағы өзіндік қарым-қатынастары арқылы көрсетуді мақсат еткен шығармалар аз емес. Өндіріс Қазақстанның экономикасын көтеріп, кен орындарын игеру, онда жаңа қалалар тұрғызу сияқты үлкен жұмыстардың орталығы. Романдарының қатарына

З. Қабдоловтың «Жалын» (1975) Ш. Мұртазаның «Қара маржан» (1976),

М.Сәрсекевтың «Жаңғырық» (1979), А.Жақсыбаевтың «Егес» (1975), «Қорған» (1991), «Бөгет» (1981), Р.Сейсенбаевтың «Өмір сүргің келсе» (1978) атты романдарды осындай мәселелерді қозғайды. Бұл романдарда тартыс негізінен өндірісінің төңірегінде өрбиді.

Бұрын С.Сейфулиннен бастап отыз жыл бойы созылып келген жұмысшы тақырып арқауы З.Шашкиннің «Теміртау» раманынан кейін аз уақыт үзіліп қалғандай еді. Тек 1965 жылы жас жазушы Ш. Мұртазаевтың «Қара маржан» атты романы жарияланды. Оның геройы – инженер – рационализатор әдебиетте өзінің жаңа тың бейнесімен көз тартты. Бері келе ғылыми техникалық ревалюция жағдайында ең маңызды моральдық – адамгершілік проблема көтеріп, СССР профсоюз премиясын алған З.Қабдоловтың «Жалын» романы және тағы да басқа көптеген романдар жарық көреді. Бірақ, өкінішке орай, бұлар жұмысшы тақырыбындағы үзілісті толтыра алмады. Көрнекті сыншы, ғалым әдебиетші, академик М.Қаратаевтың «.....қазақ әдебиеті, әсіресе оның прозасы жұмысшы табының алдында әлі де болса қарыздар, жұмысшының тұлғалы, толық қанды, жаны жайсаң образдарын жасау әлі де алда тұрған, керек күттірмейтін абыройлы міндет» деген осыған дәлел бола алады.

1970-1980 жылдар қазақ прозасына өз жаңалықтарын әкелді, өз үлесін қосты. Айталық, аталмыш он жақты жылдың қазақ прозасында бой көрсетіп, танымал болған жазушылар саны жиырмадан асады екен.

Бұл кезеңде заман проблемаларын игеруге, замандастар образын жасауға Қазақстан жаушылары күш салды. Ол үшін ауыл мен қала еңбеккерлерінің, өндіріс жұмысшылары мен ғылыми және творчествалық интеллигенция өкілдерінің өмірімен тығыз қатынас жасауда. Мұнда қазақ пен орыс әдебиетінің проблемалары мен ізденулерінің ұқсас бірлестігі анық байқалады.

Ол көркемдік ізденудің жанрлық – тақырыптық географиясын да, идеялық – эстетикалық концепцияның бірлестігінен де көрінеді. Бұл ретте жаңалыққа көшбасшы болатын орыс әдебиеті жетекші рөл атқарады.

Бүкілодақтық прозаның романға ойысуы қазақ авторларының бетін де романдарға бұрды. Қазақ прозасы мен бүкілодақтық прозаның даму бағытының түйісіп, үйлесетін тұсы тек жанрлық ұқсастығында ғана емес, сонымен қатар тақырыптық ауқым бірлігінде де болды. Байқасақ, орыс тіліндегі «түбірге баруды» көздеген «деревенщина» дейтін ағым сықылды қазақ әдебиетінде «ауылдық проза» дейтін ұқсас сарын пайда болды. Мұнда да халықтың даналық тәжірибесін өнеге еткен жақсы ізденіс тұстарымен қатар кейбір ауыл өмірінің ескі салтын дәріптейтін қадамдар да бар.

Сөз болып отырған дәуірдегі қазақ прозасының көп шығармаларының сапалық дәрежесін тақырыбы бір, жанры мен проблемасы бір орыс шығармаларымен салыстырғанда, едәуір төмен жатқанын көреміз. Моральдық тұлғасы биік, ішкі дүниесі терең күрделі образ – характер мұнда әлі тиісті орын ала қойған жоқ.

Еліміз егемендігін алғаннан бері роман жанрына келер болсақ, 1990 жылдардан 1996 жылға дейін әдеби жыл қортындысы тоқырап қалды. Көп жылдар бойы жұмысы тоқтаңқырап қалған әдебиетшілер үйінің кең залына жан кірді, тамырына қан жүгірді.

Соңғы кезеңдерде жарық көрген туындылардың көркемдігі мен мазмұн байлығына үңілер болсақ, көңілге сенім ұялатар бірінші жай – қаламгерлеріміздің тақырып аясын кеңейтіп, өмір мен тарих белестеріндегі запыраны ащы шындықтардың бет – пердесін айқара ашуға ұмтылған талпыныстар.

Осы бір кезең ішіндегі көркем прозаны елекке салғанда ендігі бір ел көңілін елеңдетер оқиғаның бірі - әдебиетке ойы, сөз пайымы тәуелсіз талантты көркемсөз иелерінің келгендігі. Алды өз оқырманын тауып, аттың қасқасындай танымал дәрежеге жеткен, арты жүйрікті шамасынан аңғарар кірпияз әдеби ортаның назарына іліге бастаған Талаптан Ахметхан, Роза Мұқанова, Асқар Алтай, Айгүл Кемелбаева, Мақсат Ізімұлы, Серікқали Хасан, Әділбек Ыбырайұлы, Дәурен Қауат тағы басқаларды айтуға болады.

Көлемділік керек. Ал көлемді дүниенің бәрі эпикалық кеңдікті таныта алмайды. Кейде біз ұзақ – сонар романнан сезбеген кең тынысты шағын әңгімеден көріп қайран қаламыз.

Аталмыш дәуірдің (1960 – 2000жж.) бас шенінде прозаның жалпы өсу бағдарларын шамалағанда оның кіші жанрлары - әңгіме мен повесте сапалық жаңару басталғанын көреміз. Мұның түрлі себебі болуы мүмкін. Шығарманың тартысы мен композициясын, оқиғасы мен образдарын белгілі схемаға бейімдейтін жасанды дағды күрт кеміді. Өмірді шындап зерттеу қажеттігі күшейді. Мұндай жағдайда үлкен жанр – романның көлемін жанды байланыстармен, әрі қызықты, әрі ақиқат характерлермен толтыру оңай болмаса керек. Соның есесіне өмірдің жеке құбылыстарын жан-жақты шындығымен көрсететін мәнді әңгімелер мен повестер қатары көбейе түсті. Проза дамуының бір тенденциясы осы.

Әңгіме, новелла, повестердің жедел жетіліп, әдебиетіміздің төрінен орын алуына бұрыннан белгілі суреткерлер де, орта, кейінгі буын қаламгерлері де ат салысты. Бұл ретте алдымен аға жазушымыз Ғабит Мүсірепов творчестволық белсенділік, кемел шеберлік көрсетіп келе жатты. Оның 1960-1970 жылдардағы ізденістері мен табыстары «Кездеспей кеткен бір бейне» атты жинағынан жақсы танылады. Автордың өзі поэма деп атаған «Кездеспей кеткен бір бейне» шығармасы бүкіл қазақ әдебиетінің тартымды табыстарының қатарына қосылды. Шығармада әрі ақын, әрі күрескер Еркебұланның тамаша тұлғасы жасалғандығын әдеби жұртшылық кезінде атап өтті. Әдебиетімізде көп те, көрнекті суреттелген революциялық күрес дәуірінің оқиғалары шығармада жаңа қырынан, тың тұсынан көрінгендей. Автор қаһарманның жан дүниесін, арман-мұратын, қуанышы мен өкінішін, шыншыл диалектикасымен бейнелеуге көп көңіл бөлген. Шығарманың орталық қаһарманы қазіргі әдебиеттегі ұнамды тұлға жасау тәжірибесін байыта түсетін, поэзияға, шындыққа толы биік бейне.

1. Әдебиеттің көп жанырлығы дегеніміз не?

2. Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы қандай күйде болды?

3.1970-1980 жылдардағы қазақ прозасы қандай жаңалықтары әкелді?

1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті Оқу құралы. – А: Білім, 1998

2. Қирабаев С. Революция және әдебиет.-А.,1977

3. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті.-А.,1968

4. Кәкішев Т.Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Оқулық. – А: Санат, 1975

5. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері.-Алматы,1986.-396б

6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы Оқулық. Алматы: Санат, 1994

7. Тоқсамбаева А. Қазіргі қазақ әдебиеті(1960-2000).Оқулық; Семей, 2011ж; «Интеллект». –279 бет.

8. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. А., 2001ж.

9. Дәдебаев Ж.Д. Қазіргі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

10.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

11. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. А., 1971 ж.

12. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. А., 1979 ж.

4 ДӘРІС Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылардың

шығармашылықтары

Дәрістің мақсаты:Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылардың қазақ әдебиеті тарихына қосқан үлестерін шығармаларын түсіндіру барысында дәлелдеу.

Дәрістің жоспары

1. Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушыларға тоқталу .

2.Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер» романының сюжеттік желісі.

3.Соғыс туралы деректі прозалар Ә.Шәріпов пен Қ.Қайсеновтің партизан жазбалары.

4.Соғыс тақырыбына жазылған әңгімелер.

Бұл дәуірде отан соғысы дәуірінің шындығы қайта қаралып, оның адам тағдырына әсерін ашарлық бірталай тың туындылар жазылды. Олардың ең тәуірлері қатарында Т. Ахтановтың «Қаһарлы күндер» (1956), Б.Момышұлының «Артымызда Москва»(1958) сияқты кітаптары бар. Бұл шығармалар жеке адамға табыну саясатының сыналған кезінде, бұрын сыңаржақ суреттеліп келген соғыс шындығын бар болмысымен, қалтарыссыз бейнелеуге бастама болды. Оларда соғыстың алғашқы кезіндегі майдангерлердің ауыр өмірі, қатты ұрыспен шегіну оқиғалары суреттелді. Сондай қиыншылық сыннан өткен біздің отандастарымыздың жеңіске деген сенімі, жауынгерлік бейнесі, оптимизмі тарихи шындыққа сүйеніп көрсетілген. Тахауи романы соғыс шындығын жаңа бейнелер арқылы ашуға құрылса, Бауыржан өзі қатысқан Мәскеу түбіндегі ұрыстар күнделігін деректі мәліметтер негізінде ашады. Екі шығармада Қазақстанда құрылып 1941 жылы Мәскеуді қорғауда айрықша ерлік танытқан Панфилов дивизиясының өмір шындығына сүйеніп жазылған. Мәскеуді қорғаудағы соғыс фактыларын Тахауи көркем жинақтау үлгісімен көрсетсе,Бауыржан әскери адамның ой елегінен өткен нақты,деректерге сүйенеді.

«Қаһарлы күндер» романының сюжеттік желісі дивизияның Алматыдан аттануынан бастап,солдаттардың ел-жұртымен қоштасуы, жол әсерлері, майдан шебіне кіру, алғашқы соғыс,жау қоршауында қалумен одан шығу ерліктері, Мәскеу түбінде жан қиярлық ұласады.Осы қат-қабат өмір үшін күрестегі адамдар әрекеті мен тағдыры романда кең, психологиялық бейне табады. Дивизия командирі генерал Панфиловтан (романда солай алынған) қатардағы солдат Көжекке дейінгі әскери адамдардың өмірі жарқын суреттеледі.Бір мақсат,бір тілектегі әр ұлттың өкілдері ауыр соғыстың жағдайында бірлік танытады.Осы ортада автор бұрын әскери өмірді білмейтін қазақ жігіттерінің таңдалуы жолына назар аударады. Әсіресе,взвод командирі Ержанның,батальон командирі Мұраттың,қатардағы солдат Көжектің бейнелері тартымды жасалған.Олардың әскери достары Бондаренко,Зеленин,Кәрібай бейнелері арқылы майдангерлер дәстүрін берік ұстап,дамыта білген әр ұлт өкілдерінің сапалық жаңалығын танытады Лирикалық шегіністерде олардың елдегі өмірі,туған ел мен байланысы,бойындағы отаншылдық сезім байлығы ашылады.Соғыстың алғашқы сәтсіздіктеріне қарамастан,осындай рухани өмірі бай,моральдық сапасы биік,ержүрек адамдардың жауды жеңетініне сенесің.

Соғыс туралы деректі прозаны Ә.Шәріпов пен Қ.Қайсеновтің партизан жазбалары жалғастырды. Аталған дәуірде қазақ прозасының даму тенденциясы осы сияқты көлемді романдар айқындағанмен, прозаның басқа жанрлары да әдеби процеске өзіндік үлесін қосты. Прозаның жаңа ізденістерін баянды етуде С.Шаймерденовтің «Мезгіл», С. Омаровтың «Күншуақ», Н. Ғабдуллиннің «Өмір қымбатсың маған», Ә. Таразидің «Құйрықты жұлдыз», Ә.Кекілбаевтың «Бір шөкім бұлт», Ш. Мұртазаның «Табылған теңіз», «Белгісіз солдаттың баласы», Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа», Р.Тоқтаровтың «Бақыт», Ж.Молдағалиевтің «Жаз ерке», Қ.Ысқақовтың «Қоңыр күз еді» повестерінің елеулі орны бар. Бұл шығармаларда Кеңестік дәуірде көп айтыла бермейтін адамның жеке басының сырлары (адам еңбекпен байланысты ғана көрінетін), жан әлемі, моральдық-этикалық проблемалары әр жағынан көркем суретке түсті. Мысалы, Шаймерденов повесі жетім бала мен өгей ананың арасындағы қарым-қатынасқа құрылады да, жазушы Бибігүл бойындағы мейірімділікті, адалдықты әдемі бейнелейді. Жас бала Мезгілдің көзімен,сезініуімен ол қазақ жеріндегі отызыншы жылдардың басындағы аштық оқиғаларын көрсетіп, халықты сондай күйге душар еткен белсенді өкілдің бейнесін өткір жасайды.

Б.Соқпақбаевтың повесі қиялшыл сезімтал, зейінді бала Қожаның бейнесін тамаша жасауымен бағалы. Жазушы оның рухани өсуін, сана- сезімінің жетілуін нанымды аша білген. Жастар прозасы нәзік лирикаға, жастардың жан сезімін танытар психологиялық суретке бай. Кейіпкерлердің ой толғанысын таныту үшін ішкі монологты да мол пайдаланады. Бұл жас жазушылардың проза әлемінде жаңа ізденістер бастағанын байқатады.

Осы жылдардағы көркем әңгімені дамытуға да осы аталған жас жазушылар мол қатынасты. Сонымен қатар әңгіменің атақты шебері Ғабит Мүсірепов те бұл жанрға қайта оралып, біраз әңгімелер жазды. Олардың ішінде жазушының «Сөз жоқ соның іздері» атты әңгімесі көтерген мәселесінің өткірлігімен де, заман рухын, кейіпкер тағдырын терең ашып суреттей білуімен де оқшау тұрады.

Ғабит әңгімесі адамдық борыш, ар-ождан тазалығын еске алады. Өз басының ғана мансабын ойлап, күншілдік дертіне шалдыққан адамдар тудырған жеке адамға табыну кезінің үрейлі атмосферасы онда шебер берілген. Айдарбектің бейнесі бір кезде адал жандарды жаламен жазықты етіп, өзіне қоғамнан тәуір орын тапқан адамның бүгінгі рухани күйзелісін, құлдырауын танытады. Суреткер жазушы әңгімеде жер бетін кіршіксіз тазалықка бөлеген алғашқы қарды былапыттай басып, оның бетінде содырлы ізін қалдырып бара жатқан Айдарбектің ізін суреттеу арқылы дәуір сырын, Айдарбектер бой жасаған заман ізін аңғартады. Ізді жазушы астарлы бейнеде алып, оған «теріскейге шығып алып, ұзақ соққан ызғырық дәуірдің ізін» де, «қиядан құлап, батпаққа батып, содан шыға алмай қойған әкенің ізін» де сыйғыза ойнатады. Айдарбектер ісі көп тағдырында ұмытылмас із қалдырғаны да тапқыр айтылған. Нәзікен – соның құрбаны. Заман өзгеріп, өмірдің жаңа жолға түскенін Сейіл, Сәуле бейнелерінен көреміз. Бұл әңгіме де әдебиетте бұл кезде адамгершілік, моральдық мәселелердің әлеуметтік мән ала қойылғанының белгісі.

М. Ғабдуллиннің, С. Бақбергеновтің, Т.Ахтановтың, Қ.Исабаевтың соғыс тақырыбына жазылған әңгімелері мен С. Мұратбековтің, Ж. Молдағалиевтің, Б. Тоғысбаевтың ауыл өмірі жайлы әңгімелері көркемдік ізденістің әр салада өрістеуін байқатады. Майдан өмірі арқылы адамның шынығуы көрсетілсе, жастардың шығармашылығы жастық сезімді, махаббатты, жарастықты сыйластықты бейнелейді. Әңгімеге жаңа түр іздеу саласында да талпыныстар көрінді.

1.Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын- жазушылар кімдер? .

2.Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер» романының сюжеттік желісі не?.

3.Соғыс туралы деректі прозаларды кімдер жазды?

4.Соғыс тақырыбына жазылған қандай әңгімелер бар?.

Әдебиеттер:

1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті Оқу құралы. – А: Білім, 1998

2. Қирабаев С. Революция және әдебиет.-А.,1977

3. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті.-А.,1968

4. Кәкішев Т.Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Оқулық. – А: Санат, 1975

5. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері.-Алматы,1986.-396б

6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы Оқулық. Алматы: Санат, 1994

7. Тоқсамбаева А. Қазіргі қазақ әдебиеті(1960-2000).Оқулық; Семей, 2011ж; «Интеллект». –279 бет.

8. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. А., 2001ж.

9. Дәдебаев Ж.Д. Қазіргі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

10.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Оқу құралы. – А: Қазақ универ, 2002

11. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. А., 1971 ж.

12. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. А., 1979 ж
5 ДӘРІС Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері (1960-1970ж)

Дәрістің мақсаты:Өлеңнің түр саласындағы ізденістері де дәуір сыпатынан туатындығын мысалдар арқылы дәлелдеп түсіндіру.

Дәрістің жоспары:

1.1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтардың, лириканы жаңа сапаға

көтергендігі .

2.Туған жерге арналған өлеңдер.

3. Осы кездегі қазақ поэзиясындағы лириктік жаңа беталыс.

4.Осы жылдардағы қазақ поэмалары.

5.Ж.Молдағалиев,Х.Ерғалиев,Ғ.Қайырбеков поэмалары.

Елімізде жеке адамға табынушылықты сынаумен байланысты идеологиялық шектеушілік пен ой-пікірге салынған тұсаудан босау қазақ поэзиясының қанатын кең жазуына, өмір шындығын бейнелеуде ақындық ойды шалқыта еркін жырлауға жол ашты. Бұрын саясатқа құрылған науқандық өлеңдердің үгіттік сыпатына көбірек көңіл бөлінсе, енді жалпы адамның рухани тіршілігіне, оның қуанышы мен қайғысына, сүйіспеншілік сезімдері мен табиғатпен сырластығын жырлауға мүмкіндік туды. Осындай тұста әдебиетке келген жас ұрпақ тежеу көрмеген қалпымен еркін араласып, поэзияны, әсіресе, лириканы жаңа сапаға көтерді. Олардың ішінде Ғ. Қайырбеков, І. Мәмбетов, Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, С. Жиенбаев, М. Мақатаев, Е. Ибрагим,

Ш.Мұхамеджанов, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С. Асанов, Ә. Абайділданов, т.б. бар еді. Бұлардың шығармашылығы шындықтың бетіне жалтақсыз қарап, ойын бүкпесіз ашық айтуымен, поэзиядағы әр алуан жазу өрнегін байытуымен, біріне-бірі ұқсамайтын стильдік өзгешеліктерімен ерекше көзге түсті. Олардың ақындық «мені» адамзат рухымен, оның байлығымен тұтасып, заманның Кеңес қоғамына тән сырын оңашаламай, әлемдік ой-пікірдің дәрежесіне көтеруге көмектесті. Ақындық пафостың жоғарылығы, өмірге бейнелі көзбен қарап, оны өлеңге айналдыру мәдениетін көтеруде де бұлар қазақ поэзиясына өз жаңалықтарымен келді.

Өмірдің өзіндей кең тынысты Ғафу Қайырбеков өлеңдері туған жердің ғажайып сыры мен оның адам тағдырына байланысын ашу да едәуір маңызды. Оның төгіліп тұратын, іркіліссіз бір ырғақпен келетін мөлдір жыры адамның еліне деген махаббатына толы келеді.

Туған жер туралы толғанысты оның тарихы, салт-дәстүрі, халықтың жақсы мінездері жайлы ойлармен ұштастыруда Қ. Мырзалиевтің ізденістері өте бағалы. «Ой арманы», «Дала дидары» кітаптары қазақ тағдыры жайлы ақынды тебіренткен ойлардың біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің мән-мақсатын сезінуге бастайтынын көреміз. Ол шындыққа, құбылыстың сырына, дала тарихына ой көзімен қарауға үйретеді.

Бабамыздың шоқ басқан табанымен –

Бірдей екен жақсысы жаманымен:

Бір жаманы – тынымсыз көше берген,

Бір жақсысы –қимаған даланы кең.

Бір жаманы – жел сөзге ерген екен.

Бір жақсысы – тілге ерік берген екен.

Бір жаманы – кетпенге орашолақ,

Бір жақсысы –найзагер, мерген екен.

Бұл арқылы ақын халық тұрмысының ұнамды-ұнамсыз жақтарын санауды мақсат етпейді, ұлт тарихын, мінез-құлқын, оны көзбен өлшеп суреттейді. Онда терең идеялық мағына бар. Жақсы-жаманды салыстыра суреттеу арқылы , ол өзінше нақыш, сазды үн қалыптастырады.

Төлеген өлеңді ойнатып, ой легіне лайық тармақтарын бірде ұзақ, бірде қысқа қайырып ұйқастырып жатады. Ішкі ұйқастары жымдасып, дыбыс үндестіктері сан алуан өрімді құрайды.

Туған ауылға деген сағынышты жас адамның жылы сезімімен, адал махаббатымен ұштастыра суреттеу Т.Молдағалиевті аса сезімтал, лирик есебінде танытты. Оның өлеңдерінің лирикалық кейіпкері балалығын соғыстың ауыр кезінде өткізген, содан жанына жара түскен (әке өлімі, жетімдік, жоқшылық) жас адамның көңіл күйін бейнелейді. Өмір сүйгіш ақ көңіл жастың бойында жұмсақ мұң да, ойлы сезімталдық та содан туады. Алатаудың сұлу табиғаты құшағында өскен ақынның әсемдікке, сұлулыққа табыну сезімдері де түсінікті. Ол «жастықтың жыршысы» атанып, «талайлардьң жүрегін лүпілдеткен» махаббат жырларын жазды.

Осы кездегі қазақ поэзиясындағы лириктік жаңа беталысты Ж.Нәжімеденов жырларынан да танимыз. Ол әр көріністі ой, сезім елегінен өткізе, іштей тебірене жырлайды. Бір тамшы суда да мәніс, көрік бар, өмірге керек нәр бар («Ең әуелі жырлау үшін теңізді білсем деймін, қасиетін тамшының») деп жазады. Ақын табиғатқа жабырқай да, таңырқай да қарайды. Оның теңізі де «тебірене, тебірене, шашы ағарып кеткен» күйде суреттеледі. Онда философиялық лирикаға деген бейімділік танылады. Кейде көп ойдың түбіне жете алмай малтыққан адамның сезімі де бой көрсетіп қалады.

Жас ақындар шығармашылығы ел тарихы мен бүгінгі өмірді кең қамтыған әр алуан ізденісімен көзге түсті. Жастық шағын соғыстың ауыр тіршілігі жағдайында өткізген олар сол тұстағы ел өмірінің қиындығын көзімен көріп, сезгенін, «Әр маяның түбінде қалған» (Қ. Мырзалиев) балалығын еске алды. Дәуір міндетін орындауға, еңбекті жырлауға адам сезімі мен ойын жырлар лирикалық саздар жасауға да олар белсенді араласты.

Ақындық ойдың еркін жырлануына жасалған шығармашылық кеңшілік аға ақындарды да бей-жай қалдыра алмады. Бір кезде лирикалық әуендер жазғаны үшін жазғырылған Әбділда Тәжібаев әлі де сезімі мосқал тартпағанын байқатып, жастармен жарысқа шықты. Ғ.Орманов, С. Мәуленов, М. Әлімбаев, Қ. Шаңғытбаев сияқты қазақ өлеңінің шеберлері де жаңа лирика туғызды.

Ә.Тәжібаев «Аралдар», «Кешеден бүгінге» атты жинақтарында ұлғайған адамның өмір тәжірибесінен туған ой мен сезім сырларын, жан тебіренісін тапқыр толғады. Ақынның сыршыл жырлары адамды сүюді, досқа деген адалдықты, өмірге құмарлықты паш етеді.

Мейірімімнің шегі жоқ,

Сенгенім мен сүйгенге,

От боп жанғым келеді

Жылуы жоқ үйлерге, - дейді ол.

Ақынның егде тартқан жүрегінде жеңіл мұңды наз бар. Бірақ ол тоқырау, кәрілікті мойындау емес. Ұлғайған кездегі тірлікті ардақтау, өмір сыры жайлы, ел, дос тағдыры жайлы ойлаудан туады. Оның сырын:

Мұңдымын деп шағынбаймын қашанда,

Қорқам бірақ тіпті мұңсыз жасауға,

Мүмкін бе екен шексіз сүю өмірді

Сол өмірдің мұңдарынан босауға, -деп ақын тапқыр жолдармен берген.

Ақынның «Сыр жырлары» да туған жерін, жастық шағын еске алған адам сезімінің ішкі байлығынан туған.

Қазақ лирикасының хас шеберлерінің бірі Сырбай Мәуленов бұл жылдары көп жазды. Оның өлеңдерінің тақырыптық шеңбері тіпті кең. Ол өзі жүріп өткен майдан даласын еске алып, әскери тақырыпта өткір де ойлы өлеңдер жазды, ел өмірінің бүгінгі шындығына көңіл аударды, жастығын, махаббатын да ұмытқан жоқ. Ақын көріне қалған құбылысты тез қабылдап, одан ой түйіп, жинақты лирика туғызуда едәуір табыстарға ие болды. Оның ойшылдығы, тез қабылдағыштығы, түсінуі – бәрі де жанды бейнеге айналып, ақынның тапқыр да алғыр талантын мойындатады. «Түбірлер» деген өлеңіндегі ормандағы түбірлерді мүгедектерге ұқсатуы осыған мысал бола алады.

Қазақ лирикасының жаңа ізденісі әлемдік озық поэзия дәстүрімен байланысты көтеріле түсті. Қазақ ақындары олардан үйренгенмен, ешкімді қайталамай, өз шындығына лайық дамытты. Қазақ өлеңінің лирикалық кейіпкері де өз дәуірінің қайшылықтары мен табыстарын бойына жинаған озық ойлы азамат. Өлеңнің түр саласындағы ізденістері де дәуір сыпатынан туды.

Бұл жылдардағы қазақ поэмасы да ұлттық поэзияның өмірмен байланысын, идеялық-тақырыптық кеңеюін танытты. Эпик ақындар жанрдың дәстүрлі мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оны жаңа ізденістермен байытты. Т.Жароковтың «Тасқынға тосқында», Қ. Бекхожиннің «Тұрлаулы тағдыр»,

X. Ерғалиевтің «Құрманғазы», Ә.Тәжібаевтің «Портреттер» Ж. Молдағалиевтің «Мен қазақпын», Ғ. Қайырбековтің «Дала қоңырауы» поэмалары дәуір әдебиетінің жаңа тенденциясын айқындауға қызмет еткен осы жанрдың іргелі туындылары. Бұл шығармаларда өмірді иллюстративтік суреттеуден бой тарту, оған белсенді араласып, дәуірдің күресі мен тартысының сыпатын түсіну, адам мен оның еңбегінің қоғамдық рөлін дұрыс бағалау, сол арқылы заман рухын бейнелеу байқалады. Т.Жароков пен Қ.Бекхожин поэмаларында еңбек адамының рухани байлығы мен моральдық тазалығы, отан сүйгіштігі суреттеледі. Олар жеке адамға табыну атмосферасының адам тағдырына әсерін ашады. «Тасқынға тосқында» автордың бұрынғы поэмасы «Тасқынның» кейіпкері Қайсардың кезінде іске аспай калған ой-пікірінің жаңа жағдайда жалғасуы көрінеді. Кеңестік құрылыстың қайраткері Қайсар жаламен айдалып кетсе де, отаншылдық сезімін, қажырлылығын сақтай біледі. Жаңа поэма арқылы автор осы кейіпкер еңбегінің жаңа дәуірін бейнелейді. Ал, Қ.Бекхожин инженер Ақан Ақтаевтың еңбек жолын алып, оның қиыншылығы мен жарқын беттерін қатар қояды. Ақанның ой-сезімі, адамгершілігі, күрескерлгі жалақор Қараш бейнесіне қарсы қойылады. Сол арқылы автор еңбектегі жеңістің өмірдегі күреспен байланыстылығын, оны жеңудегі адамның табандылық сыпатын көрсетеді.

«Портреттер» поэмасында Әбділда өмір туралы, уақыт сыры туралы толғаныс жасаған. Уақыт өлшемі етіп ол Кеңестік 40 жылды алады да, осы мерзім ішіндегі бір отбасының тағдыры, ұрпақтың ауысуы арқылы уақыт қызметін философиялық тұрғыдан талдайды. Поэмада шытырман оқиға, ширыққан тартыс жоқ. Адамдар тағдыры, характері лирикалық кейіпкердің толғанысы, ойы арқылы ашылады. Ол әкесі, ағасы, қарындасы, өзі туралы әңгімелейді. Өмір тіршілік үшін таласта аға ұрпақ өліп, жас ұрпақ орнын басып жатады. Уақыт өткенді еске алып, тіршілік күйбеңін жастық мойнына артады. Әкеден балаға ауысып қалып жатқан шойын сағат – сол бір тозбайтын тіршіліктің өлмейтін уақыттың символы.