«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
$$«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
2-006-000.2.6 Дәріс №6
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| $$$002-006-000$3.2.6 Дәріс №6.
Тақырыбы:Түркі халықтарына ортақ атаулардан қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты Дәріс жоспары «Жілік» сөзінің түркі тілдерінде тұрақты тіркестерде кездесуі Төрт түлік атаулары – түркі тілдеріне ортақ атаулар &&& $$$002-006-001$3.2.6.1«Жілік» сөзінің түркі тілдерінде тұрақты тіркестерде кездесуі Қазақ тілі түркі тілдерінің ішінде өзінің тұтастығын, өзіне тән ұлттық ерекшелігін өз бойында көбірек сақтап келе жатқан тазалығын В.В.Радлов: «...қазақтардың тілі исламның бүлдірушілік сипатына ұшырамай, түпкі таза түбін, түркілік сипатын сақтап қалған» десе де, оны сөздік құрамында да түркі тілдеріне ортақ лексикалық бірліктердің болуы – бұл халықтардың генетикалық тығыз байланысты болуын білдіреді. Түркі халықтарының тарихи даму жолындағы этностық және тілдік жақындық пен дербестікті айқындайтын тілдік материал – тұрақты тіркестерден мағына, тұлға ортақтығын байқауға болады, әрі ол туыстық көрсеткіштерін айқындайтын дерек көз де. Мысалы, тілімізде жілік майы таусылу, жілігі татымау, делбе болған жылқыдай,алма – алма ағашынан алыс түспес, қазақ қайың сауды, қырғыз ғиссар ауды, т.б. тіркестер қалыптасқан. Жілігі татымау, жілігі үзілу, жілік майы таусылу тұрақты тіркестерінің ұйытқы сөзі – жілік. Осыған ұқсас қызғыздарда жилиги үзүлуү фразеологизмі бар. Кәнігі ат бапкерлері арыған тұлпарды күтімге алғанда, оның қасына басқа ат қосып, екеуін бірдей қарауға алған. Арыған сәйгүліктің бабы келді-ау, жіліншігіне май толды ау деген кезде, қосымша жарамдағы жылқыны сойып, жілігін шағып, ішіндегі құрамын қарап, жаратылатын жылқының жағдайын мөлшерлеген. Қоңданып, ет алған жылқының жілік сүйегі майға толы болады. Ат бапкерлері тұлпардың бәйгеге жарамды екенін айыратын болған. Демек жілік майытаусылу «арыған, бәйгеге жарамсыз, күтусіз» деген мағынаны білдіреді. Ал қазақ қайың сауғанда, қырғыз Ғиссар ауған тұрақты тіркесі қырғыз тілінде «Казак қайың сааганда‚ Кыргыз Ысар кирген» деген түрде келеді. Бұл мақалдың шығуына белгiлi тарихи оқиға негiз болған және Ысар// Гисар// Ғиссар қазақ тiлiнiң орфоэпиялық заңына негiзделiп алынған тәжiк елiндегi жер аты. «Делбе болған жылқыдай» тiркесiнiң пайда болуына жылқының миына құрт түсiп ауырғандағы күйi тiрек болған. Делбе сөзi монғол тiлiнде дэлбэ-1. (гүл) жапырақша. 2. цулбур-шылбыр, цулбур өвс-өс. таспажапырақ, жыланқияқ; якут т. даlбi-сильно до последней крайности, совъсъмъ, раз-/бить/; даlбi а ыла -сильно запыхаться [20, 56-65]; түркмен т.: -кемақыл, дәли, тентек [21] дегендi бiлдiредi. Осы мысалдардан көрiп отырғанымыздай «делбе» сөзi 1.з.е. арба, шанаға жегiлген көлiктi жөнге салып, жүргiзiп отыратын қайыс бау, божы; 2. Бас айналдыратын, сандырақтатып, ауыртатын дерт (маникальное состояние); 3. өс. жiңiшке, ұзын, қияқ тәрiздес таспажапырақ шөп. Жылқы малына қатыстыра айтылатын андызды жерде ат өлмес тұрақты тiркесiнiң түп тамыры терең тарихта екендiгiн М.Қашқаридың «аңдуз болса, ат өлмәс» тіркесінен көруге болады. Түркi тiлдерiне‚ соның iшiнде қазақ тiлiне де ортақ өсiмдiк атауларын Б.Қалиев‚ М.Қашқаридың «Диванынан» және Кодекс Куманикустен ұшыратуға болатынын жазып‚ атап көрсетедi [22, 55]. Олар:алма /alma/‚ андыз /anduz /‚арпа /arpa/‚ бидай,/bugdaj/‚ жаңғақ /jagaq/‚ жуа /java/‚ жусан /japcan/‚ жекeн /jekan/‚ қайың /qajin/‚ қаңбақ /qamgad/‚ қамыс /qamis/‚қара от /qara ot/‚ тары /tarig /‚ терек /terak /‚/ши /cig/ т.б. &&&
Түркi халықтарының тарихи даму жолындағы этностық және тiлдiк жақындық пен дербестiктi айқындайтын тiлдiк материал өсiмдiк атауларына да және олардың қатысуымен жасалған ТТ-ге де байланысты. Осыған қатысты бірнеше тақырыптық арналарда қарастыруға болады. Ағаш атауына байланысты қалыптасқан ТТ : Ағаш-түрiк‚ қырғыз‚ ноғай‚ қазақ тiлдерiндегi беретiн мағынасы: 1. өсiмдiк. 2. ағаш‚ дiңi‚ бағана‚ бөрене. 3. құрылыс материалы. 4. ұзындық өлшемi (6-7 м.) [23, 72]. Ағаш сөзiнен туындаған ТТ. М.Қашқарида куруғ jiғaч эгilmac, курмiш кiрiш tyгулма түрінде келетін тұрақты тіркес өзбекше қуруқ егач эгилмайды‚ қуриган кириш /новда/ боғланбайды‚ тугулмайды, қазақша Құрғақ ағаш иiлмейдi‚ қысқа жiп күрмелмейді болып келеді. М.Қашқари: Борiнiң ортақ, қузғунiң jiғaч башiнда ұйғ.: Бөрiнiң-тәң-отақ‚ қағиниң дәрәх учида қаз.: Бөрiнiң /табысы/ ортақ‚ құзғындiкi ағаш басында. Бұл арада қасқыр табысын бiрден жеп кете алмайтындықтан‚ ол жүгiрген аң мен ұшқан құсқа ортақ‚ ал қарға болса‚ тапқанын тұмсығымен тiстеп алып‚ ешбiр жыртқыш жете алмайтын ағаштың басына қонып алып‚ өзi ғана жейдi деген мағынаны берiп тұрғаны белгiлi. Ұйғыр тiлiндегi ағаш деген түркiлiк сөздiң орнына дарақ деген парсы сөзiнiң, ал М.Қашқари сөздiгiнде йығач түрiнде келуi‚ қазақ тiлiнде ағаш вариантының сақталуы, В.Радловтың қазақ тiлi туралы айтқан пiкiрiнiң дұрыстығын көрсетедi. Сонымен қатар, «дарақ» сөзiне байланысты қалыптасқан ТТ қазақ тiлiне де тән. Мысалы, дарақ бiр жерде көгерер; шыбық өсiп‚ тал болады‚ тал өсiп дарақ болады (С. Бақбергенов). М.Қашқари: уқушсуз киши ол йемишсиз йығач қаз.: ұқыпсыз адам-жемiссiз ағаш. «Iсiнде береке жоқ ұқыпсыз адамның еңбегiнде нәтиже болмайды сондықтан жемiс бермейтiн ағаштай сүйкiмсiз» деген мағынада. Қайың сөзiне қатысты ТТ: Қайың-тат. каен‚ башқ. қайын‚ қыр.‚ қаз.‚ қайың‚ түрк. қайын‚ өзбек. қайин‚ ұйғ. қейин т.б. Азербайжан тiлiнде тозағачы түрiнде көбiрек қолданылады. Түркi тiлдерiнде «тоз» сөзi «береста» мағынасын бередi. Мысалы, сөзге сенбе‚ тозға сен; башқ. қайындың тузын мақта‚ имәнден узен мақта; қаз. қайыңның тозын мақта‚ еменнiң өзiн мақта мақалдары соның айғағы. Ал sogntsulihaqajinqasiha/ива известна своей свежестью‚ береза корой (твердостью) [23,72]. мақалының қазақшасы «тал-жұмсақ‚ қайың- қатты». Бұл оралымның берер мағынасы әрбiр адамда әр заттағы сияқты өзiне тән қасиетi‚ мiнезi болатынын көрсету. қаз.: Қазақ қайың сауды‚ қырғыз Ғиссар ауды қыр.: Қазақ қайың саағанда‚ қырғыз Ысар кирген - ХVII-ХVIII ғ. жоңғар шапқыншылығы кезiнен қалған сөз. Қайың сөзiндегi бес дыбыстың алмасып келуiн қазiргi түркi тiлдерiнен де байқаймыз: 1) дауыссыз: а/ бастапқы қ/к; ә/соңғы н/ң 2) дауысты а/ бiрiншi буында а/ә; ә/ екiншi буында ы/й; қайың /қайын/кайын/ кайин/ кейин/кайын Алма сөзiне қатысты ТТ: Алма-қазақ‚ татар‚ қырғыз‚ ұйғыр‚ түрк. тiлдерiнiң барлығында бiрдей аталады [24, 207]. Алма сөзi қыпшақ тобына жататын тiлдерде адам денесiнiң кейбiр мүшелерiн салыстыру мақсатында қолданылады. Мысалы, қаз. ққалп. екi бетi алмадай‚ бетiнiң алмасы; қаз. алма мойын‚ қыр. алмадай басын чабайын ққалп.: Алма қасында аузыңды жап-бiреудiң дүниесiне қызықпа; баш.: aлма беш‚ аузыма төш тат.: aлма пеш‚ авызыма төш қаз.: алма пiс‚ аузыма түс өзб.: aлма пиш‚ оғзимға туш түркiм.: aлма биш‚ агзыма душ М.Қашқари: Атасы ачығ алмыла йәсә‚ оғлұның тiшi қамар қаз.: Әкесi ащы алма жесе‚ ұлының тiсi қамаланар-әкесi жасаған қылмыстың зардабы артындағы ұлына қалатынын насихаттайды. Құмық тiлiндегi «Алма терегинден ары тушмес», қазақ тiлiндегi «алма-алма ағашынан алыс түспес» сөз тiзбегiн Мусаев орыс тiлiнен аударылған калька (яблоко от яблони далеко не падает) деп есептейдi. Жетiсу өңiрiнде алманың көптеген түрi өсетiнi белгiлi. Бiздiң ойымызша‚ жергiлiктi тұрғындар алмаға тән ерекшелiктi жiтi байқап соған орай өз тұжырымын айта бiлген. Бұл жайында ХIХ ғ. қазақтардың өмiрi‚ тұрмысы жайлы жазған В. фон Герн жақсы айтқан: «... В Семиреченской области в местах жительства и кочевок казахов Большой Орды‚ в особенности в горах к югу от реки Или‚ и до сих пор еще много диких яблонь и яблоневые рощи‚ в относительно недавнее время‚ покрывали берега притоков реки Или. Поэтому можно допустить‚ что приведенная пословица самостоятельно выведена казахами из наблюдений их обстановки» [25, 40] Сонымен қатар‚ о бастағы бiр жолды не екi жолды ТТ-дiң өзiнiң даму процесiнде құрамы жағынан жаңадан жасалған қосымша компоненттермен кеңейiп‚ толығып отыруы мүмкiн Мысалы, М. Қашқари: андуз болса‚ ат өлмәс. тат.: андыз бар жирдә ат үлмәс‚ ақсыргак бар жирдә ер үлмәс /яғни‚ андыз бар жерде ат өлмес‚ ақсырғақ бар жерде ер өлмес/ [26, 181-198] болып айтылады екен. Осы мақалдың қазақ тiлiнде екi компоненттен тұратын түрi бар: «Ербасы бар жерде ер өлмейдi‚ андыз бар жерде ат өлмейдi». Бұл мақалдың шығу тегi бiр‚ екi тiлге ортақ деп қарасақ‚ айырмашылығының мағынасы бiзге көмескi «ақсыргак»‚ «ербасы» сөздерiнiң қатысуында. Ал бұлардың ортақтығы мағынасында: кiмнiң‚ ненiң болса да қажеттiгi пайдалы қасиетiнде. Ендi екi өсiмдiк атауы қатысқан‚ жартылай өзгерiске түскен / бiрiншi не екiншi компонентi өзгерiске түскен / түркi тiлдерiне ортақ ТТ-ге мыналарды жатқызуға болады.: М.Қашқари: Буғдай қатында сарфаж сувлур қаз.: Бидай арқасында бидайық су iшер ұйғ.: Буғдайниң банисида қаримук су ичипту осыған мәндес қазақ тiлiнде «күрiш арқасында күрмек су iшер» деген тiркесi бар. Бұл тiркестер бөтен бiреудiң көмегi арқасында дегенiне жеткен адамдарға арнап айтылады. Мұндай мысалдарды әрбiр тiлден кездестiруге болады. Өйткенi бұл туыстас халықтардың дүниетанымындағы‚ болмыстағы әр түрлi затттар мен құбылыстарды бағалай бiлуiндегi‚ бейнелеу тәсiлiндегi ұқсастықтың нәтижесi. «Түркi тiлдерiндегi мақал-мәтелдерге тән қасиеттердiң бiрi - дейдi А.Нұрмахан‚ - тақырыптары мен мазмұндарының ортақтығы‚ ой бiрлiгi мен қолдану аясының диалектiлерiнде өздерiнiң дыбыс жүйесiн‚ сөздiк құрамын‚ грамматикалық құрылысын сақтап келгендiгi сезiледi» [27]. Тұрақты тіркестердің түркi тiлiндегi ортақтығы мен тiлдiк сәйкестiгi белгiлi бiр заңдылыққа‚ тарихи дерекке қатысты. Себебi оған: түркi тiлдес этностардың көне заманнан берi бiрге жасап‚ көршi тұруы; олардың өмiр тiршiлiгiндегi‚ рухани мәдениетiндегi дүниетанымы мен пайымдауы; тiл төркiндестiгi‚ тектестiгi; бiр тiлде пайда болған тұрақты тiркестердi тiл заңдылығына ыңғайластыра қабылдауы әсер еткен. &&&
«Жілік» сөзіне қатысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттары қандай? Түркі халықтарының басынан кешкен тарихи оқиғаға байланысты қалыптасқан, түркі тілдеріне ортақ тұрақты тіркестің этнодингвистикалық мәні Тұрақты тіркестердің, мақал-мәтелдердің түркі халықтарында бірдей түрде кездесуін қалай түсіндіре аласыз? &&&
жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|