6 Дәріс. Тақырыбы: Күріштің апробациясы

Күріш-әлемдегі ең құнды дәнді дақылдардың бірі.

Күріштің егіс алқаптары әлемде бидайдан кейін екінші, астық жинау бойынша — бидай мен жүгеріден кейін үшінші орын алады. 1960-1981 жылдары әлемде егіс алқабы 117,4 млн га-дан 145 млн га-ға дейін ұлғайды (дәнді дақылдар егу алаңының 21% - ы), олардың 90% - ға жуығы Азия елдерінде орналасқан. Күріштің орташа өнімділігі әлемде 28,4 ц/га, Африкада — 17,4 ц/га, Азия елдерінде — 29 ц/га, Еуропа елдерінде — 47,6 ц/га, Оңтүстік Америкада — 17,5 ц/га, АҚШ — та-55 ц/га құрады. Әлемнің 60-тан астам елі күріш өндірушілер болып табылады, ең алдымен Азия елдері: Қытай, Үндістан, Вьетнам, Индонезия, Корея, Жапония, Филиппин, сондай-ақ Африка, Америка және Еуропа (Италия, Испания, Греция).

Күріш жармасы көмірсулардың жоғары мөлшерімен сипатталады — 75,2% дейін, ақуыз 7,7%, май 0,4%, минералдар 0,5%, талшық 2,2%, ылғал — 14%. Жарма шығымы 60-65% - ды құрайды, 10-15% үлесіне кебек және бидай өскінін келеді, қауызы 20-25%. Күріш жармасы жақсы дәм мен сіңімділікке ие, диеталық өнім, оның ішінде балалар тағамы үшін де қызмет етеді. Күріш сорпасы дәстүрлі медицинада қолданылады. Күріш жармасын өңдеу кезінде (тазарту және жылтырату) тағамдық құндылығы төмендейді.

Күріш крахмалы тоқыма, парфюмерия және медицина саласында қолданылады. Сабын жасау және Шам жасау үшін дәннен күріш майы алынады. Күріш сабанынан жоғары сортты жұқа қағаз (мысалы, темекі өндірісі үшін) және картон, арқан, сөмкелер, төсеніштер, себеттер және т. б. жасалады.

Күріш сабанының мал азықтық құндылығы бидай сабанынан жоғары: 1 кг сабанның құрамында 22 г ақуыз бар және 0,24 мал азықтық бірлігіне сәйкес келеді. Алайда, жоғары қаттылығына байланысты аз қолданылады және органикалық тыңайтқыш ретінде қолдану ұсынылады. Күріш ұн, крахмал, алкоголь, сыра, фитин, В дәрумендерін алу үшін қолданылады.

Мәдени күріш (Oryza sativa L.) – бір жылдық өсімдік, келесі түршелерге бөлінеді:

• 
  Үндістандық (indica), ұзын және жіңішке дәндерімен ерекшеленеді, ұзындығының еніне қатысы 3-3,5 : 1 шамасында;
  
• 
  Қытай-жапониялық (sino-japonica), қысқа және жалпақ дәндерімен ерекшеленеді, ұзынды мен енінің арақатынасы 1,4-2,9 : 1;
  
• 
  Жапониялық.
  

Күріштің тамыры шашақты, 20 см тереңдікке, сирек 30 см енеді. күріштің тамыр жүйесінің ерекшелігі-аэренхимасы-ауа өткізгіш қуыстары бар тін. Су тасқыны жағдайында күріштің тамыры топырақтан оттегі ала алмайтындықтан, ауа жапырақтардың стоматасы арқылы өтіп, сабақтар тамырдың аэренхимасына енеді. Нәтижесінде тамыр ғана емес, сонымен қатар оны қоршаған топырақ аймағы оттегімен қамтамасыз етіледі, бұл күріш алқабындағы топырақ процестерінің бағытын айтарлықтай өзгертеді.

Сабағы-қуыс буынаралықтары бар сабан. Оның ұзындығы 0,5-тен 2 м-ге дейін өзгереді. Жапондық кіші түрлердің сорттарында сабан Үндістанға қарағанда қысқа болады. буынаралықтардың қалыңдығы 6-8 мм.

Сабақтағы түйіндердің саны вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты. Ерте пісетін сорттарда олардың саны 10 — ға жуық, кеш пісетін сорттарда-20-ға дейін.

Алғашқы екеуін қоспағанда, күріштің барлық жапырақтарында қынап, пластина, тіл және құлақ бар. Қынап-буынаралықтарды қамтитын жапырақтың төменгі бөлігі түбіне дейін бөлінеді. Оның тән ерекшелігі-жақсы дамыған ауа қуыстары.

Жапырақ тақтасы ұзын және тар (ұзындығы 20-25 см, ені 1-2 см). Оның ортасында айқын анықталған өзек болады. Ең жоғарғы жапырақ - "флаг" төменгі жапырақтарға қарағанда қысқа және кең тақталыққа ие. Жапырақтардың түсі әртүрлі реңктерде жасыл, кейде антоцианинмен араласады.

Тіл, әдетте, жоғарыдан түбіне дейін бөлінген үшбұрыш түрінде болады. Оның ұзындығы шамамен 1 см.

Құлағы орақ тәрізді, олар сабақты жауып, пластинаны ұстайды, өйткені қынаптың жоғарғы бөлігі сабағынан шығады. Тіл мен құлаққа сәйкес күріш тарыдан ерекшеленеді. Күрішті түптену түйінінің ұзындығы 3 см-ден аспайды, әртүрлілігіне байланысты бүйірлік өркендердің саны 2-ден 40-қа дейін.

Күріш апробациясын бидай сияқты толық пісу кезеңінің бас кезінде түр тармағының белгілері (дәннің түсі, гүл жарнағы және қылтығы) пайда бола бастағанда жүргізеді. Апробациялық бау жинау кезінде күріш өсімдігінің сабағын орақпен түбіне жақындатып тамыр жанынан кеседі. Егер танапқа әртүрлі сорттар егілсе, онда танапты сорттар бойынша бөліп, әрқайсысынан жеке апробациялық бау жинау қажет.

Алынған баудағы сабақтарды келесі топтарға ажыратады:

- негізгі сорттың сабағы;

- басқа сорттың және түр тармағының (сорттық қоспа), қызыл дәнді сабақ формасын (оны анықтау үшін сыпыртқы ұшынан 1-2 дән алады);

- пирикулярма, қаракүйе және нематодамен залалданған (күріштік афеленхі) сабақтарды ажыратады;

- зиянды арамшөптер;

- улы арамшөптер;

- қиын ажыратылатын арамшөптер;

- негізгі дақылдың дұрыс дамымаған сабақтары.

Егіс кезінде нематод, пирикуляр және қаракүйемен залалданғаны байқалса актіде сәйкесінше белгі жасайды, сабақ пен сыпыртқы күріш нематодасымен залалданса сыртқы карантин объектісі болып табылады. Оны анықтау үшін карантин инспекциясына жіберіледі. Осы аурулармен егістің залалдануын пайыздық көрсеткішпен әр ауруды жеке анықтайды.

Апробатор шаруашылыққа залалданған аумақты жеке жинап, сақтау керектігін ескертеді.

Күріштің қиын ажыратылатын дақылдарына бидай, арпа жатады.

Қиын ажыратылатын күріш арамшөптеріне күріш тарысы, Корсаков монохориясы, тауық тарысы.

Қиын ажыратылатын арамшөптермен залалданған күріш егісін апробация кезінде ысырып тастамайды, бірақ өнімді жеке сақтап, тазалайды, бұл жайлы апробация актісінде көрсетеді.

Күріштің элиталық егісінде апробация кезінде қаракүйе мен нематода (күріштік афеленх) байқалса тұқымға жарамсыз болып саналады.