Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

тарихи құбылыс деп танудан, оны зерттеу ісіне тарихи-салыстыр- 
малы эдісті қолданудан басталады. Салыстырмалы-тарихи тэсіл -
салыстырмалы тарихи тіл білімінде тіл топтарының дамуындағы
заңд ыл ы қтарды
Салыстырмал
хи тэсіл - тіл тарихын білудегі негізгі құрал. Осы тэсіл көмегімен 
туысқан тілдердің шығу тегін анықтап, олардың диахрондық да-
зерттеи
жаңғырту
С алы сты рмалы -тарихи тіл білімін қалы птасты рган ғалымдар
Тіл білімі тарихында неміс ғалымы Ф. Бопп салыстырмалы-та- 
рихи тіл білімінің негізін салушы деп саналады. 1816 жылы Ф. Бопп 
санскрит тіліндегі етістіктердің жікгелу жүйесін грек, латын, гер- 
ман, парсы тілдерімен салыстыра зерттеген еңбегі арқылы аталған 
тілдердің туыстығын дәлелдеді. Кейін бұл тілдерден жинақтаған 
материалдарын иран, славян, балтық, армян тілдері фактілерімен
толықтыра келіп, 1833-1849 жж. «Үндіеуропатілдерінің салыстыр- 
малы грамматикасын» жазды.
Салыстырмалы-тарихи эдісті қалыптастырушылардың бірі
— дат ғалымы Р. Раск өзінің 1817 жылы шыққан исланд тілінің 
шығу тарихы жөніндегі еңбегінде «тілдердің сөздік жағынан бір- 
біріне ұқсастығы тіл туыстығының кепілі бола алмайды, бір тілден 
екінші тілге сөз ауыса береді; тіл туыстығының белгісі — олардың
шығарады.
дұрыс
Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің көрнекті окілдерінің 
бірі |
Я;
Гримм. Оның 4 томнан тұратын «Неміс тілі грамматикасы» 
еңбегінде тілдің даму тарихын зерттеуге баса көңіл бөлініп, тілді 
хронологиялық жолмен салыстыруды қалыптастырды. Я. Гримм, 
эсіресе, тіл тірихының қоғам тарихымен байланыстьшыгына на-
құб
құрамында болу қажеттілігіне
Салыстырмалы-тарихи тіл білімін қалыптастырушылардың 
бірі — В. Гумбольдт. Ол санскрит, қытай, малай, Америка үндістері, 
басктілдері сияқты әр құрылымдағы тілдерді зерттеген. Ғалым тари- 
хи-салыстырмалы әдістің тілді зерттеу әдісі болып қалыптасуында
76

үлкен рөл атқарды. Тілдің қүрылымы, тіл мен мәдениет, тіл мен ои- 
лау, тіл тарихы т.б. мәселелер оның зерттеу нысаны болды.
Италияндық Филиппо Сассети Үндістанда 5 жыл түрып, сан- 
скрит тііін италиян тілімен салыстырып, олардың үқсастығы бар 
екендігін айтқан. Ал Лейбниц фин, венгер тіпдерінің туыстығымен 
бірге түрік, монғол, манчжүр тілдерінің туыстығын байқайды. 
Голландық Ламберт неміс, голланд, англосаксон, исланд тілдерін 
салыстырса, Ф. Рухич литва мен латыш туыстығын көрсетеді. М. 
Ломоносов 1755 жылы шыққан грамматикасында 5 үндіевропа 
тілінің (орыс, латыш, грек, латын, неміс) туыстығын айтады.
Славян тілдерін алғаш рет жүйелі түрде салыстырып зертте- 
ген чех лингвисі - И. Добровский. Ф. Шлегель озінің «О языке и 
мудрости индейцев» деген еңбегінде латын, грек, герман тілдерінің 
санскрит тілімен грамматикалық жағынан туыстығын көрсеткен. 
«Салыстырмалы грамматика» деген терминді алғаш Ф. Шлегель 
қолданған. Сонымен, тілді салыстыра зерггеу жалпы тіл білімінің
негізі болды.
Салыстырмалы-тарихи 
эдісті алғаш қолға алған түркі 
жүртының ғалымы - Махмүд Қашқари еді (XI ғасырда).
Сонымен, тілдерді сал ыстырмалы-тарихи түрғыдан зерттеудің 
барысында XIX ғасырда салыстырмалы-тарихи тіл білімі пайда 
болды. Зерттеу жүмыстары ағылшын, неміс, грек, т.б. тілдердің 
неғүрлым ертеректегі қалпына, ерекшеліктеріне үңілген сайын, 
олардың ортақ белгілері мен бір тектестігі солғүрлым анық, айқын, 
мол аңғарылатындығын көрсетті. Осыдан тілдердің бір тектестігін 
айкындаудың, оларды салыстыра жэне тарихи түрғыдан зерттеудің 
салыстырмалы-тарихи әдісі де осылай пайдаболды. Бүл әдіс туыстас 
тілдердегі деректерді өзара салыстыра зерттеуге негізделгендіктен 
салыстырмалы деп аталады да, тілдегі қүбылыстарды олардың 
өзгеруі, тарихи дамуы түрғысынан қарастыратындықтан тарихи деп
аталады.
Өртүрлі тілдердің өзара туыстығы, туыстас тілдердің топ- 
тары дүние жүзіндегі тілдерді тарихи жэне салыстыра зерттеудің 
нэтижесінде, салыстырмалы-тарихи эдісті паидалана білудің 
арқасында ғана айқындалды. Атап айтқанда, роман тілдері, герман 
тілдері, иран тілдері, түркі тілдері, фин-угор тілдері деп топтасты-
77

ру жэне дүние жүзіндегі басқа да тілдерді эртүрлі топтарга бөліп
жіктеу салыстыра зерттеудщ нэтижесінде гана іске асты.
Салыстырмалы-тарихи эдіс туыс тілдердің деректерін са- 
лыстыра келіп, ол тілдердегі ортақ, біртектес элементтерді, ондай 
бірліктің шыгу негізін жэне ортақ формалар мен грамматикалық 
категориялардың ары қарай дамуы мен өзгеру ерекшеліктерін 
айқындауды көздейді. 
|
А). Ең алдымен бұл эдіс тілдердің адам баласы тілінің шығу
процесінен бастап түрлі-түрлі болу фактісіне, яғни сол кездің
өзінде эртүрлі тілдердің өзіне сай эртүрлі сөздік қүрамы мен
грамматикалық қүрылысының жасалу фактісіне негізделеді. Демек,
салыстырмалы-тарихи эдіс ең алгаш жасалйнған көптеген тіідерді
белгіпі бір зат немесе қүбылысты эртүрлі лексикалық атаулармен
аталғанын, біркелкі грамматикалық категориялардың түрлі-түрлі
формаға ие болып, эртүрлі грамматикалық тәсілдермен берілгенін 
негіз етіп, соған сүйенеді. 
]
Ә). Тілдердің туыстас тілдер деп саналуы үшін, ең алды- 
мен, олардың лексикасында мағыналар жағынан біркелкі немесе 
өзара ұқсас, дыбысталуы жағынан да бір-біріне жақын көптеген 
сөздердің болуы шарт. Мүндайда туыстас тілдердің лексикасындағы 
сөздердің барлығы бірдей емес, олардың сөздік қорындағы байырғы 
төл сөздер еске алынады. Мысалы, қазақ тіліңдегі 

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: