Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі
жүктеу/скачать 17,16 Mb. Pdf көрінісі
|
b1938
| ^ВгЯЖЯЖ^*
ш ссмі есмі сөздср деген жалпы атаумен бірге қаралган болаты бол- ды. Ал ХҮІІІ гасырдан бастап зат есмі мен сын есмі екі бөлек сөз табы ретінде жеке-жеке қарастырыла бастады. Егер көне грек және латын тілдерінде бұл сөз таптарын морфологиялық жагынан жеке бөліп қараудың қажеттілігі болмаса, «жаңадан қалыптасқан» тілдер бұл екеуін жеке ажыратуды қажет етті. Өмбебап грамматикада сөз таптары екі жақты қаралады: сөздер бір сөз табы ретінде қаралады да> ял атаулар екі топқа жіктеліп беріледі. Және ол сөздер өзіндік семантикалық айырмашылықтарына қарай ажыратылады, деген- мен авторлар оларды бір бүтін топқа жатқызуга тырысады. Сол себепті бір сөз эрі сындық, эрі заттық мәндерде түсініледі. Мэселен, г°Ще Деген сөз «цызыл» деген мағынада жүмсалып, сындық мэнді білдірсе, эрі «цызарган нәрсе» деген мағынада қолданылып, заттық үғымды білдіретін болып шығады. 72 Әмбебап грамматика көне грек, латын, француз тілдерінщ деректері негізінде жазылса да, ол салыстырмалы немесе салгастырмалы тіл біліміне жатпайды. Ол - логика-типологиялық грамматика. Әмбебап грамматиканың басты мақсаты рационал- ды ңегіз құру болатын. А. Арно мен К. Ланслода барлық тілдердің «грамматикасындагы рационалды негіз» қайдан алынатындыгы жөнінде нақгы түсінік болмаган. Олар адамзат баласы тілінің жал- пы оргақгықтары бар деген ұстаным негізінде лингвистикалық ой- ларын дамьггуды көздеді. Дүниежүзінде эртүрлі тілдердің ашылуына жэне логи- ка гылымының дамуына байланысты орга гасыр кезеңіндегі ла- тын грамматикасының элсіз тұстары, тілдік базасының тарлыгы, әдістемелік жагынан кемшілігі көріне бастады. Өзінің кемшін тұстарына қарамастан ол кейінгі грамматикалық теориялардың да- муына қатгы әсер етті. Әмбебап грамматика жаңа грамматикалық мектептердің ашылуына түрткі болды, оның рационалды ұстанымы XIX гасырдың I жартысындагы грамматикалық жұмыстарда жиі ұшырасады. Еуропада оның негізі бойынша көптеген еуропалық жэне еуропалық емес тілдер шықты. Логика мен эмбебап граммати- ка логикалық, құрьшымдық, математикалық тіл білімдерінің даму- ына өздерінің айтарлыктай үлестерін қосты. Дегенмен тіл біліміне қосқан үлестерімен бірге әмбебап грамматиканың қателіктері де болды. Ол қателік - логикалық ка- тегория мен тілдік категорияларды ажырапгпай, тең қүбылыстар деп қараулары. Авторлар «эр тілдің өзіндік грамматикасы де- ген болмайды, грамматика жалпытілдік, әмбебап болуы керек, өйткені грамматикалық категориялар - логикалық категорияның көрсеткіштері, ал логика категориялары жеке ұлттық болмайды, жал пыадамзатгық болады» дейді. Бұл қате тұжырым болды. Тілдік категориялар логикалық категорияларга қарагандаанагұрлым өрісті, көп салалы. Сондықтан тіл білімінің міндеті — барлық тілдерді бір гана грамматикага тәуелді ету емес, тілдер арасындагы бірлік пен ұқсастықты айқындау. Нормативті грамматикалар мен сөздіктер ХҮІІ-ХҮІІІ гасырларда эдеби-жазба тілдердің дамуына бай- ланысты тіл білімінде туыс тілдердің нормативті грамматикалары 73 мен сөздіктерін құрастыру кажеттілігі туындады. 1757 жылы Ре- сей елінде М. В. Ломоносовтың (1711-1765) «Ресей граммагикасы» деп аталатын грамматиканың жаңа түрі - сипаттамалы нормативті- стилистикалық грамматикасы шықгы. Бұл нормативті грамматика логика-дедуктивтік негіздегі жалпыга ортақ грамматикага қарсы қүрастырыл д ы. Ц Нормативті-стилистикалық принцип, сондай-ақ жаңа тілдердің түсіндірме сөздіктерінде де қолданылады. Егер алдыңғы дәуірлерде сөздік-комментарийлер мен сөздік-кагалогтардың шыққаны белгілі болса, ал ХҮШ гасырда сөздіктің нормативті түсіндірме сөздік деп аталатын басқа жаңаша түрі шыга бастады. Түсіндірме сөздіктерде тілдің сөздік қоры түгел қамтьыып, сөздер мен сөз тіркестерінің, түрақты тіркестердің магыналары анықталды, сөздердің грамматикалық жэне стилистикалық мінездемесі ашыл- ды. Бүндай сөздіктер тек жекелеген бір тілдің даму деңгейін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар оның ғылыми түргыдан зерттелуіне де септігін тигізеді. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда салыстырмалы-тарихи эдістің колданылу жайы арта бастады. ХҮІІ ғасырда Хорватиядан шыққан, көптеген жылдар орыс жерінде жер аударуда болган зертгеуші Ю. Крижанич (1617-1693) славян тілдерінің алғашқы салыстыру үлгісін жасады. Ал ХҮІІІ ғасырда Ламберт Тен-Кате (1674-1731) өзінің «Введение в изучение благородной части нижненемецкого языка» (1723) деген кітабында герман тілдерін терең салыстыру жүргізіп, нәтижесінде ол туыс тілдердегі аса маңызды дыбыс сәйкестігі бар екендігін анықтады. Салыстырмалы-тарихи әдісті колдануда ерек- ше рөлді М. В. Ломоносовтың «О пользе книг церковных в россий- ском языке», «О сродных языках россиискому и о нынешних диа- лекгах» атты еңбектері агқарды. Ғалым бүл зерттеулерінде славян тілдерінің үш тобының дэл классификациясын жасап шыгады. Ү сынылатын әдебиеттер: 1. Шарафутдинова Н.С. Теория и история лингситической на- уки. Москва, 2007. 2. Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы 2004. 3. Сусов И.П. История языкознания. Электронный учебник. Тверь, 1999. 74 4. Қапиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ал- маггы, 2005. 5. Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. Алматы, 2000. жүктеу/скачать 17,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|