6М 011700- «Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы» Магистранттарға арналған



бет4/5
Дата04.11.2016
өлшемі1,08 Mb.
#182
1   2   3   4   5


Мұндағы шартты белгілердің түсіндірмесі мынадай болып келеді:

Көркем шығарманы мәнерлеп оқу үшін,онымен алдын-ала танысып,сонан соң оқығанда ғана автордың идеясын жеткізе оқып шығуға болады.Әсіресе,поэзиялық шығармаларды жеткізуде мәнерлеп оқудың маңызы зор.Поэзияны құлақпен емес,жүрекпен,сезіммен қабылдау керек десек,ол шығармаларды бала қалай меңгереді,нені сезді,неге тебіренеді,қандай көңіл күйде болады?..Оны тексеру де мұғалімге оңай соқпайтын мәселелер.Сондықтан мұғаләм көқркем шығарманы алдымен өзі оқып шығуы тиіс.Мәнерлеп оқуға тһселдірудің мақсаты-оқушыларды поэзияны сүюге бау лу,оның кестелі тілін сезіне білуге баулу,эстетикалық ләззат ал білуге,әдемі,көркем сөйлей білуге баулу болып табылады.

Біздің ойымызша, бұның, әсіресе, қазақ тілін енді үйреніп келе жатқандар үшін пайдасы мол. Егер мұндағы шарттар мен ережелерге сүйенсе, олар сөздерді ешбір қиындықсыз таза қазаша дыбыстар еді.Және осындай тәсілді, яғни, шартты белгілер арқылы оқып үйренуді мектеп бағдарламасына енгізу жайлы ұсынысқа қалай қарайсыз?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ақшолақов Т.Қ. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы, 1994ж.


2. Ахметов К.К. Әдебиеттану әліппесі. Алматы, 2000ж.
3. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев, творчестволық өмірбаяны /методикалық нұсқау/ Алматы, 1989ж.
4. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, 1997ж.
5. Дәулетбекова Ж. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Алматы, 1997ж.
6. Хамзин М.Х. Қазақ романдарын қазіргі кезеңде оқыту мәселелері /оқу-әдістемелік құралы/ Жезқазған, 1993ж.


7 дәріс. Студенттерді мәтін талдауға әзірлеу.

Сабақ жоспары:

1.Талдау сабақтарының мазмұны мен әдісі.

2.Талдау сабақтарының формалары

3.Жазушы және оның стилі.



Сабақтың мақсаты:Студенттерді мәтін талдауға әзірлеу.

Қазіргі қазақ сыншыларының, әдебиетшілерінің мақала-зерттеулерінде жазушы-ақындардың өздеріне тән творчестволық ерекшеліктері мейлінше аз сөз болады. Классик ақын-жазушыларымыздың шығармалары туралы жазылған бірен-саран монографиялық еңбек, не кейбір жеке мақалаларды айтпасақ, қазақ совет әдебиетінің ірі өкілдерінің өзіне тән творчестволық ерекшеліктері жайлы әлі күнге еш нәрсе жоқ.

Шынында да жазушының стилі деген сөз айтуға оңай болса да, қолға ұстатқандай етіп дәлелдеп беру, стиль ұғымын айқындайтын жайттардың бәрін толық қамту кімге де болса қиын. Сол себептен, стильді сөз етушілердің кемшіліктерін мегзесек те, оларды даттаудан аулақпыз.

Стиль туралы орыс тілінде бұрын да аз жазылмайтын. Ал соңғы жылдары бұл проблемаға орыс ғалымдары әр жағынан келіп, құнды-құнды пікірлер ұсынған көптеген салихалы еңбектері басылып шықты.

Стильге бір тоқтамай кетпейтін монографияларды былай қойғанда, сөз болып отырған тақырыппен тікелей байланысты мақала, жеке еңбектер де аз емес.

Олардың бәрінің тізімін келтіріп жату қажет те емес. Сондықтан тек кейбіреулерін ғана көрсетуге тура келеді.1

Біздің қазақ әдебиеттану ғылымында стиль жайлы мақалалар болмаса, жеке монографиялық еңбектер әлі жазылған жоқ. Демек, қазақ оқырмандарына бұл мәселе туралы мүмкіндігінше толығырақ тоқталған жөн.

Стиль деген термин ескі заманнан бері қолданылып келеді. Стиль грекше - stylos, дәлірек айтсақ, балауызбен сырлаған тақтаға сөз жазу үшін жұмсалынған ағаш қалақша.

Ескі замандарда қағаздың орнына тақтайды балауызбен сырлап, соған сөз жазу көп елдерде болған. Жазатын құралы - stylos. Ол сурет өнеріне де пайдаланылған.

            Қазіргі кездердегі қылқаламның жұмысын атқарған. Ол да stylos аталған.

1Мандельштам Е. «О характере гоголевского стиля», СПБ, Ленинград, 1902-1934ж.

«Об авторском искусстве». - М., 1959ж.

Виноградов В.В. «Стиль А.С.Пушкина».

Виноградов В.В. «О языке художественной литературы. - М., 1959ж.

Виноградов В.В. «Проблема авторства и теория стилей», 1961ж.

            Заманның озуы, адам қоғамының ілгері дамуымен байланысты, әр алуан өндіріс құралдары да, ұғым да, жеке сөздер де өзгеріп отыратыны - диалектика заңы. Қазіргі кейбір сөздердің шығу тегін түптеп келсек, таңғалмасқа болмайды. Бұл - барлық тілдерге тән нәрсе. Мысалы, орысша «дочь», «бык» деген сөздердің этимологиясын ғалымдар «доить», «мычание» деген сөздерден шыққан деп дәлелдейді. Сол сықылды «стиль» де өзінің алғашқы «жазу», сурет салу құралы мағынасын өзгертіп, мүлде басқаша ұғым, басқаша түсінікке ие болған.

            Стиль кейінірек, грек тілінде таза, әдемі сөйлеу ұғымына ие болған.

            Стильді көп зерттеп, ол туралы көптеген құнды пікірлер айтқан академик В.В.Виноградов өзінің «Проблема авторства и теория стилей» атты еңбегінде стильдің көп мағыналылығына айрықша тоқталады. Тіл, искусство, әдебиет, ғылым, не басқа да өмір саласында әртүрлі ұғым, әртүрлі мәнде қолданылатындығын мысалдар келтіріп, өзінше дәлелдейді.

            Архитектурадағы готический стиль, мавритандық стиль, дионический, ионический стильдер, солар сықылды мүсін, сурет, музыка искусстволарының әрқайсысының өздеріне сәйкес стиль термині жиі қолданылады. Кейде ол белгілі бір дәуірдегі суретші, архитектор, мүсіншілер, музыканттардың бір алуандарына тән жайттардың жиынтығы, бір мектепке, не ағымға жататындығын белгілесе, кейде жеке өнерпаздардың өзіне тән ерекшелік әдістерін көрсету үшін қолданылады.

            Өмірдің басқа саласында да «стиль» аз айтылмайды. Документ стилі, ғылыми стиль, жұмыс стилі, газет стилі, т.б. Ал біздің тіл, филология ғылымдарында да стиль термині өте жиі кездеседі. Тілде стиль, стилистика әрдайым сабақтаса жүреді. Әдебиетте прозалық, фельетондық, сатиралық, юморлық стиль деп айтамыз да жазамыз. Сөйтіп Виноградов айтқандай, стиль - өте көп мәндес сөз. Бірақ біздің тоқталмағымыз - әдебиетпен ғана байланысты стиль. Стиль - әдебиетте негізінде екі түрлі мағынада: кең және жай мағынада қолданылады. Кең мағынасында әдебиет тарихы, теориясы, әдеби сын да, ХҮІІІ ғасырдан бері қарай стиль - әдебиет методы ұғымында қолданылып келеді. Жалпыға мәлім классицизм, сентиментализм, романтизм, реализмдер әдебиет стилі деп аталатын. Қазіргі әдебиеттану ғылымында әдеби әдіс бұрынғы стиль ұғымында қолданылады. Стильдің екінші мағынасы, яғни стиль деп әр жазушының өзіне тән ерекшеліктерін ұғыну. Кейбір әдебиетшілер әдеби стильден гөрі әдеби әдістің ұғымы кеңірек, тереңірек дегенді айтып жүр. Бірақ ол әлі де дәлелдей түсуді қажет ететін сықылды.

            Классицизм, романтизм, не басқа стиль деп аталулар жай айтыла салынған сөз емес. Кезіндегі сыншы, әдебиетшілердің іздену, зерттеулері арқылы қорытылған ғылыми жүйе. Өйткені олардың әрқайсысына тән ерекшеліктері - әр жағынан алынып талданғанда талай ой, талай тәжірибе сүзгілерінен өткізіліп, түйінделген нақтылы пікірлер. Классицизм, романтизм стилі деп айтуға оңай болса да, жүйелеп тексере бастасаң, көптеген ерекшеліктерге кездесесің. Мысалы, классицизмнің өзіне ғана тән атышулы үш бірлік (уақыт бірлігі, орын бірлігі, оқиға бірлігі) бар, оқиға сюжетінің сарай өмірінен алынуы, қатысушыларының үстем тап өкілдері болуы, басқа тап өкілдері тек солардың қызметшілері дәрежесінде ғана қатыстырылуы, қаһармандар мінездеріндегі менмендік, тәкаппар паңдық, ұзын-ұзын монологтармен сөйлеулер, тағы басқалар.

            Ал романтизм стиліне тән жайттар классицизм ерекшеліктерінен гөрі қиыннан қиысатындығы аңғарылады. Романтизмнің қай түрінде болсын, ең алдымен көзге түсетін ерекшелік - өз айналасына риза болмаушылық. Өршіл романтизмге тән нәрсе - романтикалық пафос, өмірде болған оқиғалардан гөрі өмірде болуы керек жайттарды негіз ету. Оқиға негізін өмір шындығынан алса да, оны көтеріңкі, өршілдік түрде, не керісінше етіп суреттеу. Қайткен күнде де романтизм құбатөбелдіктен аулақ. Адамның іс-әрекеті, мінез-құлқы, өмірге көзқарастары бір шектен екінші шекке көшіп отырады. Не шектен шыққан зұлым, не шектен шыққан асқан мейірбан болады. Бұзылса, мықтап бұзылып, түзелсе, мықтап түзелетін мінездер - романтизм стиліне тән. Мұнда құбатөбелдік (золотая середина) болмайды деуіміз сондықтан.

            Романтикалық стильде жазылған Виктор Гюгоның «Аласталғандар» («Отверженные») атты романындағы Жан Вальжан - романтикалық мінездің нағыз классикалық үлгісі.

            В.Гюго Жан Вальжанды таныстырғанда, «1815 жыл, күннің батуына бір сағаттай мезгіл қалғанда, бір жаяу жолаушы Динь қалашығына келіп кірді» деп бастайды. Мұнан кейін оның алыстан келе жатқанын, жол соғып, жел қағып, әбден шаршағанын, қала шетіне кіргесін әр көшеге бір тоқтап, фонтаннан су ішкенін, сол күні ол 12 лье жол жүргенін, киімі мейлінше нашар, өзі өлердей аш, арқасында дорба, қолында таяқ, адам шошығандай түр-келбетін суреттейді. Ол пәтер ұстайтын үйге келіп, трактирден тамақ ішпек, сусынға қанбақ болады. Бірақ оған өз ақшасына ешкім тамақ та бермейді, қондырмайды да.

            Әсіресе өзі әбден шаршаған, әрі шөл, әрі аштық буған адамды трактиршілердің әдеті бойынша, жақсы қарсы алуы керек еді. Шынында да олар жолаушыға ақшасы болса, барлығы әзір екендігін айтады.

            Ең соңғы рет үйден қуылғанда, ысқырық суық жел жыртық киімнен өтіп, тұла-бойы қалш-қалш етеді. Тоңған соң баспана іздеп, бір иттің үйшігіне кіреді. Бірақ өгіздей төбет арсылдап, оны қуып шығады. Сүйтіп ол әрі аш, әрі жалаңаш, қақаған суықта көшеде жалғыз қалады. Өз дәрежесінің иттен де төмен екендігін сезінеді. Барар жер, басар тауы қалмай, мұздай тастың үстінде көшеде түнемек болғанда, кездейсоқ бір әйелдің сілтеуімен жолаушы Динь қалашығының епископы Мириэльдің үйіне келеді. Жұрттың бәрі, ең аяғы ит те қуып шыққан сорлы жан, сөйлескеннен кейін қондыратынын ұғынып, өзінің кім екенін анық түсінбей қалды ма дегендей, епископқа паспортын көрсетеді. «Міне, менің паспортым. Көрдіңіз бе түсін? Сары ғой. Түсінің сарылығы қайда болмайын, мені маңдарына жолатпай қуу үшін... Қараңызшы, паспортта не жазылғанын: «Жан Вальжан босатылған каторжник, пәлен жерде туған... Каторгада он тоғыз жыл болды. Лавка бұзып жасаған ұрлығы үшін бес жыл. Төрт рет қашып құтылуға әрекет жасағандығы үшін он төрт жыл алған. Өте қауіпті адам». Білдіңіз ғой менің кім екенімді... Осыдан кейін мені қондыра аласыз ба...». Епископ жауап орнына қызметші әйелге қонаққа тамақ әзірлеп, төсек даярлауды бұйырады. Қондыратындығына, тамақ беретіндігіне енді ғана сене бастаған каторжник, есуас адамша өзімен-өзі сөйлесіп:

- Шын ба... Мені, каторжникті, қуып шықпай, қондырмақсыз ба... Мүмкін емес... Сіз маған «сен» демей, «мырза» деп сөйлейсіз... Басқа адамдар әрдайым маған «ит, жоғал, көтер өкшеңді...» деуші еді. Сіздің де қуып шықпасыңызға менің шәгім болған жоқ еді. Мен өзімнің кім екендігімді сізге бірден-ақ ашық айттым. Сіз мені қондырмақсыз... Көп рахмет, осы үйге сілтеген әлгі әйелге.

            Ыстық тамақ, жылы төсек, рахымды үй иесі зәбір, қорлау, қуғын көріп келген бишара каторжникке үлкен әсер етеді.

            Жаяу жолаушыны ешкім маңына жолатпай қуалайды. Ол - ұры, каторжник. Епископ біліп тұрып, оны қондырып, тамақтандырады, 19 жыл бойы таза төсек, жайлы орын көрмеген адамға жеке бөлме беріп, тынықтырады. Әйтсе де, ұры ұрылығына басып, үй иесіне опасыздық істейді. Түн ортасында оянып, ол үйдегі іске татырлық қымбат күміс сервиздерді ұрлап, қашып кетеді... Тіпті епископты өлтіріп кеткісі келіп те ойланады. Әйтсе де өлтірмей, тек мүлкін алып кетеді.

            Бірақ оның жолы болмайды. Жандармдар Жан Вальжанды ұстап алып, сәске болмай-ақ епископтің үйіне қайта алып келеді, «ұрыны ұстадық» дейді олар епископке. Тағы да сотталып, каторгаға айдалатынына көзі жеткен Жан Вальжан не қыларын білмей, қалтырап тұрғанда, епископ жандармдарға: «Мырзалар, бара беріңдер...», - деп, күмістерін Жан Вальжанға өзі берген болады. Олар кеткесін: «Жан Вальжан, бауырым, сен мұнан былай зұлым емес, мейірбан адамсың. Мен сенің жаныңды мына күмістерге сатып алдым, оны қараңғы рух, зұлымдық ойлар шырмауынан босатып, тәңірге тапсырдым... Мынаны қоса ал...», - деп, екі подсвечникті де оған ұсынады

    Епископтің сыйлығы - Жан Вальжанның он тоғыз жыл бойы каторгада жүріп тапқанынан екі есе көп. Қалған өміріне жетерліктей қазына.

            Бұл эпизодтан біз бір-біріне қарама-қарсы екі шектегі, екі мінездің: жауыздық пен меһербандық игіліктің түйісуін, екеуінің күресін көреміз.

            Тағы да ұсталып, айдалудан, мүмкін өлімнен қалып, ой-санасын тегіс билеген жауыздық, зұлымдықтарын алтынға сатып, енді адал, рахымды адам болуға серт еткен Жан Вальжан көп ойланып, өзінің қараниеттілігіне қатты күйінсе де, ақ жол, адал ниетке көше салу оған оңай соқпайды. Әйтсе де енді оның өз басында зұлымдық пен адал адам болу күресі басталады. Өстіп сезім тартысының үстінде отырғанда, оның қасына он екі жасар бір бала келеді. Ұсақ ақшаларын лақтырып ойнап келе жатқанда, қара бақырлардың ішіндегі жалғыз күміс жерге түсіп, дөңгеленіп кетеді. Жан Вальжан ақшаны табанымен баса қояды. Оны көзі шалып қалған жас бала қанша жалынса да, жыласа да Жан Вальжан бермейді. Ақыры баланы қорқытып, қуып жібереді.

            Арқасында епископтен ұрлап алған жарты дорба күмісі, түзелуге берген серті бар адамның жалаң аяқ, жалаң бас, жетім баланың еш нәрсеге арзымайтын ақшасын көре көзге ұрлап алуы зұлымдықты танытпай ма?!

            Бірақ бұл Жан Вальжанның өз өмір жолдарына өзі сын көзімен қарап, түзелу, не мүлде күйреу, екінің бірі деген шешімге келіп, ізгілік пен жауыздықтың таразысы тең түсіп тұрған кезеңі еді. Осы ең соңғы қылмысы Жан Валжанның өзіне де тым ерсі көрініп, оның әбден мұқалып, тот басқан арын оятады, мүлде бұзылып кеткендігін сезінтеді. Оның 19 жыл бойы бір тамбай, шемен болып қатып қалған көз жасы бұлақша ағады. Осы минуттан бастап ол өзіне-өзі серт беріп, қалған өмірін тек ізгілік үшін ғана жұмсауға іштей бекиді. Сол күннен бастап, оның адалдық, адамгершілік жолындағы екінші өмірі басталады.

            Монтейле-Ириморский қаласына барып, «Мадлен» деген атпен саудагерлік жасап, біраз жылдың ішінде ол фабрикант, миллионер болады. Бірақ ол басқа байлар сықылды ақшасын баю үшін емес, жұмыссыздық, қайыршылық, панасыздықтарды жою үшін күреске жұмсап, көптеген ізгілікті істер істейді. көпшіліктің махаббатына бөленеді. Ақыры Франция королі оны сол қаланың бастығы етіп тағайындайды.

            Мадленнің жұмыссыздар мен жетім-жесірлерге жасаған сандаған жақсылықтарын былай қойғанда, жаңарған адамның тың мінезі, характері ерекше көңіл аударады. Ол - мейлінше адал, өте гуманист, өз сертіне берік.  Басына өлім қаупі төніп тұрса да, адам үшін, адамдық идеалы үшін неге болса да әзір. Оның ұраны - адалдық. «Жаман өсімдік те, жаман адам да жоқ, тек жаман қожалар ғана бар» дейді ол бір сөзінде...

            Әдебиет тарихында қандай стиль болсын бірден, бір күнде туа салмайды. Жаңа стильдің элементі өзінен бұрынғы қалыптасқан стильдің өз ішінде туады, өсе келе, дами келе қалыптасады және күреспен ғана өзіне жол ашады. Бұрынғы стильдің ескіргенін, дәуірдің озғанын, енді ол бөгеттікке айналғанын сөз жүзінде де, іс жүзінде де дәлелдеу, жаңалық үшін ескілікпен келісімге келместік күрес арқылы өседі. Тартыспен ғана жаңа стиль ескі стильді тарих сахнасынан ысырып, оның орнын өзі басады.

            Романтизм стилі классицизмге қарсы зор майдан ашты. Француз әдебиетіндегі романтизмнің атасы болған В.Гюго да классицизмнің әдістеріне қарсы шықты. Уақыт, оқиға, орын бірліктері тәрізді әр алуан шарттылықтардың талқанын шығара бұзды да, дүниежүзі әдебиетіндегі жаңа ағым - романтизмнің ірі тұлғаларының бірі дәрежесіне көтерілді.

            Ескі әдеби стиль мен жаңа әдеби стильдер арасындағы күрес, әрине ол әдебиеттегі шеберлік, техникалық жайттар үшін ғана күрестен тумайды, өмірге көзқарас, әлеуметтік, таптық жағдайлармен байланысты туады. Стильдік ерекшеліктер, оның айналасындағы тартыстар белгілі бір көзқарас жүйесінің сәулесі ғана.

            «Мен - өз дәуірімнің жаңғырығымын» деп В.Гюго дәл айтқан. Ол өмір шындығын романтикалық пафос, болғаннан кері болуы керек деген ой тұрғысынан суреттеді. Оны зерттеушілердің айқындауынша, ол ХІХ ғасырдың бірінші жарымындағы Францияда болған буржуазиялық демократтық идеологияны қолдаушы, соның негізінде тәрбиеленіп, тарих сахнасына шықса да,  сол кездің өзінде-ақ оның творчествосы еңбекші халық мүддесімен үндесіп жататындығын көреміз. Өмір талқысын көп көрген жасамыс жазушының тарихи әр кезеңде бұра басқан, мүлт кеткен жерлері болса да, негізгі туындылары кезіндегі әлеумет құрылысының төменгі сатысында тұрған езілушілердің өмірін көрсетуге, солардың бойларындағы асыл қасиеттерін айқындауға, ол қасиеттерді әлемге танытуға арналды. Шеңбері тар, әртүрлі шарттары көп, тек қана ақсүйек-дворяндар табының өкілдері айналасын қамтитын классицизм стилінде В.Гюго көтерген демократтық идеяны жырлау мүмкін болмас еді. Міне, осындай жағдайларда екі стильдің бір-біріне қарама-қарсылығы, келісімге келместік қайшылықтары келіп туады.

            Әдеби стильдердің өзара күресін сөз еткенде, В.Гюгоның әдебиет тарихында орны ерекше. Өйткені ол классицизмнің әдіс, формаларындағы шарттылықтардың күлін көкке ұшырып, жазушылар талантының қалай шарықтауына да мүмкіндік туғызу үшін күреспен ғана шектелген жоқ, негізгі туындыларында өзіне шейінгі әдеби стилі - классицизмде кездеспейтін өз алдындағы романтизмде тек элементі ғана байқалатын, үздік жаңа романтикалық образдар жасады және оларды езілуші, зәбір, жапа көруші таптың ортасынан алып, қай жағынан келсең де, иемденуші тап өкілдерінен моральдық қасиеті әлі де артық адамгершілігі жоғары адамдар етіп суреттеді.

            Қорыта айтқанда, әдеби стиль (әдіс ұғымында) - өте қиынан қиысатын, әлеумет өмірінің заңдарына нық байланысты дамитын және өзінің ішкі заңдылықтары бар құбылыс.
          Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ақшолақов Т.Қ. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы, 1994ж.


2. Ахметов К.К. Әдебиеттану әліппесі. Алматы, 2000ж.
3. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев, творчестволық өмірбаяны /методикалық нұсқау/ Алматы, 1989ж.
4. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, 1997ж.
5. Дәулетбекова Ж. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Алматы, 1997ж.
6. Хамзин М.Х. Қазақ романдарын қазіргі кезеңде оқыту мәселелері /оқу-әдістемелік құралы/ Жезқазған, 1993ж.

8-дәріс.Әдебиет пәні мұғалімі. Оған қойылатын талаптар. 

Сабақ жоспары:

1.Мектепте әдебиеттен білім беуде мұғалімнің атқаратын қызметі;
2.Әдебиет пәні мұғаліміне қойылатын талаптар.

Сабақтың мақсаты:

Әдебиеттен білім беруде мұғалімге қойылатын талаптарды игеру;
Мектепте әдебиеттен білім беретін мұғалімнің мақсаттары мен міндеттерін айқындау;

Рухани байлық ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-салтынан, дүниетанымынан, мухани мұраларынан құралады. Бұл сипаттардың бастау-арналары әдебиетте қаланады. Қазiргi кезде пәндi оқытуда басты назарда ұстайтын мәселелер баршылық. Олардың бастыларын атасақ, бiлiм концепциясы, стандартты бағдарламаларды жаңарту, нақты мақсаттарды айқындау, оларды оқушылардың жеке тұлға ретiнде дамуына бейiмдеу; Әр пәннiң оқытылуы шығармашылық тұлға қалыптастыру мақсатынан туындату керек; Пән арқылы берiлетiн бiлiм оқулық көлемiнде шектелмей, қосымша, ғылыми-танымдық әдебиеттердiң айналасына шоғырландырылып, оқушылардың бiлiм-икемiн тереңдететiн түрде берiлу қажет. Осы ретте қазақстандық әдiскер-ғалымдардың, ұстаздардың iс-тәжiрибелерi кеңiнен қолданыс тауып, тиiмдiлiк тұрғысынан саралана пайдалану керек. 

Мемлекетiмiз тәуелсiздiк алғаннан берi, елдiң сана-сезiмiнде түбегейлi өзгерiстер болды. Сол өзгерiстер Қазақстан мемлекетiн дүниежүзiлiк қауымдастыққа толық мүше етумен қатар, елiмiздiң iшкi рыногын да әлемдiк деңгейге көтердi. Мұнымен қоса, бiлiм мен ғылым саласында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелi – “Қазақстан республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасы”. Бұл құжат елiмiздiң бiлiм жүйесiнде реформалық өзгерiстер жасау қажеттiгiнен туындайтын басты бағыт-бағдарды айқындайды. Жалпы бiлiм беру жүйесiнде үйреншiктi дағдыдан үйлесiмдi, күрделi сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлi оқу жүйесiн орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлiк жабдықтармен жұмыс iстеуге көшу – қазiргi заман талаптарынан туындап отыр. Осы тұрғыдан келгенде, үздiксiз бiлiм беру жүйесiнiң базалық буыны саналатын орта бiлiм беру мекемелерiнiң жастарға саналы тәрбие, сапалы бiлiм берiп, ұлтжанды азамат етiп қалыптастыруда атқара ролi зор екенi даусыз.

Білім беруді, тәрбие беруді ізгілендіру, сайып келгенде, мектепке де, оның мұғалімі, оқушысына да сеніммен қарау деген сөз. Шәкірт пен ұстаз арасындағы ынтымақтастық, әр ұстаздың шәкіртке өзіне тәуелді, өзінен төмен орындаушы деп қарамауы, оны білім мен тәрбие алудың объектісі ретінде ғана санамауы, ең бастысы, әр шәкіртті егеменді еліміздің болашағы, соның бір азаматы деп тануы деген сөз.

Ізгілендіру идеясы оқытудың ұтымды тәсілдері ретінде төмендегі мәселелерді ұсынады:

  • білім, тәрбие беру, әрі дамыта оқытудың кешенді мақсатын жоспарлау. Оқыту мақсатын нақтылау;

  • берілетін білім мазмұнының логикалық жүйесін сақтай отырып, ең негізгі, түйінді дәнді бөліп ала білу, негізгі ұғымдарды анықтау, соны оқушыға игертудің жолдарын іздеу;

  • сабақ құрылымының да нақты жағдайға байланысты нәтижелі деген түрлерін таңдап ала білу;

  • жалпы сыныптық, топтық, жұптық, жеке оқу түрлерін үйлестіре пайдалану, нақты жағдайға байланысты саралап ала білу;

  • тиімді қолайлы оқу жағдайын туғызу;

  • оқу қарқынын таңдап алу (тез, орташа, баяу);

  • жіберілетін уақыт пен уақыт нәтижесін талдау (яғни уақыт тиімділігін анықтау; мұғалім тарапынан пайдаланылған ауқыт пен баланың оны қабылдау мүмкіндігіне барлау). 

Әдебиетші мұғалім ең алдымен көркем сөз табиғатын ашатын заңдылықтарды білуі керек, сондай – ақ көркем туындыны талдаудың ғылыми әдістемелерін жетік меңгеруі қажет. Әдеби шығармаларды талдауда мұғалім мен оқушы арасында бірлескен еңбек, бірлескен шығармашылық, өнерпаздық орын алуға тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ақшолақов Т.Қ. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы, 1994ж.


2. Ахметов К.К. Әдебиеттану әліппесі. Алматы, 2000ж.
3. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев, творчестволық өмірбаяны /методикалық нұсқау/ Алматы, 1989ж.
4. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, 1997ж.
5. Дәулетбекова Ж. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Алматы, 1997ж.
6. Хамзин М.Х. Қазақ романдарын қазіргі кезеңде оқыту мәселелері /оқу-әдістемелік құралы/ Жезқазған, 1993ж.

9-дәріс.Теориялық ұғымдарды қалыптастыру.

Сабақтың жоспары:

1.Әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту

2.Оқу бағдарламасын әр сынып бойынша әдеби-теория­лық ұғымдар

3.Әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру жолдары



Сабақтың мақсаты:Эпикалық шығармаларды оқытудың тиімді жолдарын үйрету.Халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін өз бетімен оқып талдауға баулу.

Мектептегі әдебиет теориясынан берілетін білім көркем шығарма табиғатын танудың құралы, кілті болып есептеледі. Одан білім беру жеке қарастырылмайды, ол көркем шығармамен тығыз байланыста, оны оқып-үйре­ну кезінде қалыптасады. Оқу бағдарламасында оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сыныптарына, онда оқылатын көркем шығармалардың сипатына қарай, берілетін білім мөлшері белгіленген. Оқушыларда оқылатын материалдар ерекшелігіне байланысты әдебиет теориясы ұғымдарына түсінік беріліп отырады. Мысалы, «мысал» жанрынан берілген шығармадан кейін «мысал» деген не, оның негізгі сипаттамалары туралы анықтамалар беріледі. Сонымен, мектепте оқушыларға берілетін әдеби-теориялық ұғымдар жүйелі түрде, көркем шығармамен тығыз байланыста, оның негізгі ерекшеліктерін танытатын құралдар ретінде, әдебиеттанудың маңызды бір саласы дәрежесінде үзбей оқытылады. Оқушылардың әдеби-теориялық білімдерін көркем әдебиет әлемін түсіне білу, талдай білуде практи­када пайдалануға машықтандыру - оны оқытуды бас­ты міндеттерінің бірі.


Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.А.Көшімбаев. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. А. Мектеп 1969

2. Қ. Бітібаева. Әдебиетті оқыту әдістемесі. А. Рауан. 1997

3. Е. Жұматаева. Әдебиетті оқытудың кейбір мәселелері. 1999



10- дәріс.Қазіргі әдебиет сабағы және технология талаптары.

Сабақтың жоспары:

1.Қазіргі сабақ және технология талаптары. 
2. Оқыту технологиялары, олардың тиімділігі.

Сабақтың мақсаты:Білім берудің жаңа жүйесінің мақсат – міндеттерін,әдебиет сабағы және жаңа техология талаптарын игерту.

Рухани байлық ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-салтынан, дүниетанымынан, мухани мұраларынан құралады. Бұл сипаттардың бастау-арналары әдебиетте қаланады. Қазiргi кезде пәндi оқытуда басты назарда ұстайтын мәселелер баршылық. Олардың бастыларын атасақ, бiлiм концепциясы, стандартты бағдарламаларды жаңарту, нақты мақсаттарды айқындау, оларды оқушылардың жеке тұлға ретiнде дамуына бейiмдеу; Әр пәннiң оқытылуы шығармашылық тұлға қалыптастыру мақсатынан туындату керек; Пән арқылы берiлетiн бiлiм оқулық көлемiнде шектелмей, қосымша, ғылыми-танымдық әдебиеттердiң айналасына шоғырландырылып, оқушылардың бiлiм-икемiн тереңдететiн түрде берiлу қажет. Осы ретте қазақстандық әдiскер-ғалымдардың, ұстаздардың iс-тәжiрибелерi кеңiнен қолданыс тауып, тиiмдiлiк тұрғысынан саралана пайдалану керек. 

Мемлекетiмiз тәуелсiздiк алғаннан берi, елдiң сана-сезiмiнде түбегейлi өзгерiстер болды. Сол өзгерiстер Қазақстан мемлекетiн дүниежүзiлiк қауымдастыққа толық мүше етумен қатар, елiмiздiң iшкi рыногын да әлемдiк деңгейге көтердi. Мұнымен қоса, бiлiм мен ғылым саласында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелi – “Қазақстан республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасы”. Бұл құжат елiмiздiң бiлiм жүйесiнде реформалық өзгерiстер жасау қажеттiгiнен туындайтын басты бағыт-бағдарды айқындайды. Жалпы бiлiм беру жүйесiнде үйреншiктi дағдыдан үйлесiмдi, күрделi сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлi оқу жүйесiн орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлiк жабдықтармен жұмыс iстеуге көшу – қазiргi заман талаптарынан туындап отыр. Осы тұрғыдан келгенде, үздiксiз бiлiм беру жүйесiнiң базалық буыны саналатын орта бiлiм беру мекемелерiнiң жастарға саналы тәрбие, сапалы бiлiм берiп, ұлтжанды азамат етiп қалыптастыруда атқара ролi зор екенi даусыз.

Оқыту – екi жақты процесс, сондықтан оның сапасы өткiзiлетiн сабаққа деген оқушылардың көзқарасына, олалдың таным белсендiлiктерiнiң деңгейiне, оқытушы еңбегiнiң дидиктикалық тұрғыдан жетiлдiрiлуiне тiкелей байланысты.Қазiргi жаңа технологияның басты мақсаты – баланы оқыта отырып, оның еркiндiгiн, белсендiлiгiн қалыптастыру, өз бетiнше шешiм қабылдауға дағдыландыру. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту оқушының танымдық белсендiлiгiн, сабаққа қызығушылығын аттыруға көмектеседi.

Әдебиетті оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі - иллюстративтік әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс, өзіндік жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орны ерекше.

Инновациялық технологиядан іздену - қазіргі оқыту үрдісінің басты мақсаты. Инновациялық технология туралы В.Н.Кан – Калик, Ф.Н.Гоноболин, М.В.Кларин, Л.МлФридман, Л.С.Выготский, П.И.Пидкасистый,В.Монахов, Т.И.Шамова, С.Н.Данакин, В.Шепель, И.Г.Зайнышев, Қ.Қ.Қабдықайыров, Ш.Т.Таубаева, Б.Р.Айтмамбетова, Н.А.Әбішев, К.С.Құдайбергенова, Б.Әбдікәрімұлы, Ж.А.Қараев сынды ғалымдардың ізденістері баршылық. 

«Технология» грек сөзі. Техно - өнерпаздық, шеберлік, Logos – ілім деген мағынаны білдіреді. Педагогика тіліне аударсақ, педагогикалық шеберлік, өнерпаздық, іскерлік деген ұғымға келіп саяды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Бiтiбаева Қ. Әдебиет пәнiн оқытудың тиiмдi жолдары (Мұғалiмге арналған көмекшi құрал). А., 1990ж.
2. Жұмажанова Т. Қазақ әдебиетi әдiстемесi. А., 2003ж.
3. Қоңыратпаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. А., 1985ж.
4. Бітібаева Қ. Қазіргі кезең әдебиетін тереңдетіп оқыту. Семей, 2007ж.

11-дәріс. Эпикалық шығармаларды оқыту.

Сабақтың жоспары:

1.Әдебиет-сөз өнері

2. Ертедегі халық сүйген жанрдың бірі - эпикалық жырлар

3.Терме өнерінің ғибраты

4.С.Қасқабасовтың эпос жайлы өзіндік пікірі

5.Бітібаева Қанипа Омарғалиқызының «Қазақ әдебиетін оқыту әдіс­темесі мен технологиясы» атты оқулығында эпикалық жанрды оқыту

6.Батырлық жырының оқушыларға әсері

Сабақтың мақсаты:Эпикалық шығармаларды оқыту жолдарын меңгеру.

Әдебиет - өнер, сөз өнер пәні. Мектепте әдебиетті оқыту барысында сыныптан тыс жұмыстарға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Бағдарламада берілетін арнаулы сағаттарда мұғалімдер білім негіздерін қалыптастыру жұмыстарымен айналысады. Сөз жоқ, икем – дағдысын дамыту, тәрбиелеу, қабілетті, дарынына әсер ету, оны ары қарай мәпелеу істері білім берумен қоса жүреді.. Оқушыларды сөз өнеріне тарту, көркем шығармаларға деген қызығушылығын арттыру, эстетикалық талғамын, сезімін дамытудың маңызы зор. Ол жұмыстардың қандай түрі болмасын, оның негізгі мақсаты – оқушылардың түсінігін арттыру, халықтың салтын, мәдениетін, өнерін бойына сіңіре отыру рухани ұлтжандылық тәрбие беру. Сөйтіп, бұл - әдебиеттен оқушылардың алған білімдерін одан әрі тиянақты ету, дамыту, жинақтау, оларды өмір тәжірибелерінде дұрыс пайдаланып, сөз мағынасын терең ұғынып, сауатты жазуға баулитын жұмыстардың бірі.

Қазақ әдебиеті дамуының желісінде әдеби тек жанрларының жаппай дамуы ХХ ғасырда өрістеді. Көркем әдебиеттің лирикалық, эпикалық поэзия жанрларының ауызша да жазбаша да үлгілер қалыптасуының, дамуының көп ғасырлық тарихи бар қазақ сөз өнері кәсіби сахна өнеріне арналған драмалық туындылар жазу үрдісін де де игере бастаған еді. Шығарманың өзегіне сюжеттік сипаттың шағынынан бастап мол көлемділерін қамтитын эпостық туындылар (күлдіргі сөз (анекдот), әңгіме, очерк, новелла, повесть, поэма, оқиғалы өлең, роман, роман-эпопея) – бәрі де қазақ сөз өнерінің әлем әдебиеті үдерісіндегі классикалық деңгейдегі көтерілген биіктігін дәлелдеді. ХХ ғасырдағы қазақ прозасының романдары эпикалық сипатпен жазылатын көркем шындық поэтикасының көрнекті көрсеткіштері қатарын құрады. Ертедегі халық сүйген жанрдың бірі - эпикалық жырлар. "Эпос-идеялық, көркем   мәні   және   композициялық   құрлысы   жағынан   музыкалық- поэтикалық фольклордың ең күрделі, ең ірі жанры. Өйткені оның негізінде халық тарихындағы қиялы-қилы кезеңцер, халық тағдырына байланысты ірі проблемалық мәселелер алынған. Эпостарда қанатты философиялық сөздер жиі ұшырасады. Батырлар жырында кездесетін афоризмдер елге үлгі боларлықтай ерлік істі, каһармандықты бейнелесе, ғашықтық жырларындағы қанатты сөздер, жырдың ішкі мазмұнына сай әр алуан лирикалық сезімдерге құрылған. Бұған Асан, Қазтұрған, Бүхар жыраулардан бастап, Махамбет, Базар жырау, Кашаған, Нұрым, Майлықожа, Нұралы, Жамбыл, Мұрын, Тұрмағамбет секілді сөз жүйріктерінің туындыларынан мол мысал келтіруге болады.

Қанипа Бітібаева – Мұхтар Әуезов шығармаларын мектепте оқыту мәселесіне байланысты үш кітап жазған автор. Ұстаздың «Абай жолы» сияқты әлем таныған көр­кем эпопеяны оқыту жө­нін­дегі әдістемесінің құндылығы өте жоғары. Әдіс­кер «Абай жолы» эпопеясын тереңдете оқы­ту идеясын ұсынады. Әр кітапқа қысқаша аннотация жазып қою, образ­дарды талдауға көмек-нұсқау­лар ұсыну, мәтінге негіздей отырып талдау жүйесін алға тартады. Ол төрт томдық туын­дыны топтай, жинақтай оқыту­дың тиімділігін дәлелдеп көрсетеді. Ұстаз айтқан образдарды топтап оқыту ұстанымының өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Мысалы, Бітібаева «Құнанбайлар әлемі» деген ойды тарата отырып, тек Құнанбай емес, бүкіл үстем күш бейнесін оның айналасына жинақтайды. Әдіскер ғалым сол арқылы көркем әдебиеттегі жинақтау әдісінің табиғатын ашады. Еңбекте Құнан­бай әлемі төмендегідей топтас­тырылып, әрқайсысы жеке-жеке танымдық ой қозғайды.

Классикалық эпос пен батырлық ертегісіне тән, типологиялық сипатта болып келетін «қаһарманның дүниеге келуінен бастап, оның өмірін толық қамтуды, яғни оның қайтыс болғанына дейінгі жәйтті баяндауды қажет ететін ғұмырнамалық (биографиялық) тұтастану перзентсіз ата-ана, болашақ батырдың ерекше тууы, оның тез өсіп жетілуі, алғашқы ерлігі, үйленуі, қаһармандық істері, қартаюы сияқты бірнеше кезеңнен тұрады. Жырларда көбінесе, батырдың ғажайып жағдайда тууы мен ерлік көрсеткен тұстары кең түрде, көтермеленіп суреттеледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Бәкiрова А. Көрнекi құралдарды жасау және пайдалану жолдары. А., 1992ж.
2. Бiтiбаева Қ. Әдебиет сабағының түрлерi мен үлгiлерi (Мұғалiмге арналған құрал). А., 1994ж.
3. Компьютерлiк технологияны оқыту процесiнде қолдану. (“Информатика, математика, физика”) 1998ж, №1, 52-56 б.
12-дәріс.Драмалық шығармаларды оқыту.

Сабақтың жоспары:

1. Драмалық шығарманы оқыту.

2.Драмалық шығарманың ерекшелігі және айырмашылығы.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет