А. А. Какимова Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында талқыланды
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері
- Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы.
| 1. Тақырыбы: Өлең құрылысы.
Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы. Өлең жүйелері. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері. Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы. Әдеби шығарма атаулының бәрі екі жүйеде – не көркем қара сөз (проза) түрінде, не өлең (поэзия) түрінде жазылады. Яғни, проза (латынша – тікелей, тура айтылған сөз); поэзия (грекше – творчество, шығармашылық). Өлең – еркін сөйлейтін жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі, Абайша айтсақ, сөз патшасы, сөз сарасы. Өлеңдегі әр сөз адамның Жан жүйесімен, көңіл күйімен, сезім толқындарымен өзекті байланыста; ұйқас пен ырғақ та, шумақ пен бунақ та – бәрі де осыдан туған. Өлеңдегі әрбір тыныс, үн, үзіліс адам жанын тебірентпей қоймайды. Өлеңнің әр ырғағы мен бунағында көл-көсір сыр ұялап, сезім шалқып жатады. Өйткені өлеңдегі әрбір «дыбыс мәні сөз мәнін әрі толықтырады, әрі ауыстырады» (Лермонтов). Нағыз ақынның құдірет-күші сондай, ол өзі жазған өлеңдегі «бір ғана образдан, бір ғана сөзбен, қаласа, тіпті бір ғана дыбыспен… өмірді өзгеше құбылыс қалпында, қозғалысүстінде әркімнің көз алдына әкеле алады» (Некрасов). Бұл ретте, өлең – адам жанын уыздай ұйытып алатын асыл, айшықты сөздердің типтік түрі тұрлаулы түзілісі. Сөз сарасы, яғни өлең туралы ғылым бар: орыс өлеңі туралы ойлар, М.Смотрицкий мен В.Тредиаковский, В.Жирмунский, Б.Томашевскийге дейін ұласса, қазақ өлеңі туралы пікірлер кшегі Ш.Уалихановтан басталады. Ырғақ деген не? Ырғақ, яки ритм (грекше – шамалас, мөлшерлес, Сайма-сай) – қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Поэзиядағы сөз Бен дыбысты үндестікке әкелетін күш – ырғақ. В.Маяковскийдің: «Өлеңдегі негізгі күш, негізгі қуат - ырғақ»,- деуіде сондықтан болса керек. Қысқасы, ырғақ - өмірде де, өнерде де көп нәрсенің кілті; өлеңде сөз Бен дыбыс үндестігінің арқауы. Өлеңнің әр сөзі – ырғақты сөз. Өлеңнің түрін белгілейтін де, негізінен, ырғақ. Сырт көзге поэзиялық шығарманың сырт пішінінің өзі прозалық шығармадан өзгеше, бөлек: кесте-кесте, тақта-тақта…әр кесте, яки әр тақта – шумақ, әр шумақтың әр жолы – тармақ, әр тармақтағы дауыс толқынының соқпа-соқпасы – бунақ… Әрине, мұның бәрі шартты нәрсе. Шумақтардың жік-жігін ажыратуға әбден болады. Өйткені әр шумақ – аяқталған синтаксистік ой, жинақталған синтетикалық шындық. Ал шумақ бар жерде тармақ, тармақ бар жерде бунақ болатыны сөзсіз. Әр бунақты біз тағы да тек ырғақ тарқылы ғана ажырата аламыз. Қазіргі қазақ өлеңіндегі шумақ пен тармақ түрлері өте көп. Екі тармақ, үш тармақ, төрт тармақ, бес тармақ, алты тармақ, жеті тармақ, сегіз тармақ. т.б. Бір бунақты тармақ: /Сап-сары бел/ /Еседі жел/ /Еседі/ /Еседі жел/ /Көшеді ел/ /Көшеді/ (Мағжан) Екі бунақты, Үш бунақты, төрт бунақты тармақ т.б. Поэзиядағы ырғақтың жасалу жолы да қызық және әр алуан: кей өлеңнің ырғағы әннен туса, қайсыбірі буынға немесе екпінге негізделеді. Бұл сырды дәлірек түсіну үшін, жалпы дүниежүзілік әдебиеттегі өлең жүйелерін бір шолып өтпей болмайды. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|