А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты ӘОЖ


Араб парсы тілінен енген антропонимдер



бет22/35
Дата06.02.2022
өлшемі2,2 Mb.
#32412
түріДиссертация
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   35
2.3 Араб парсы тілінен енген антропонимдер

Қазақ антропонимдерінің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі араб-парсы атаулармен байланысты. Қазақ тіл білімінде араб-парсы есімдерді зерттеген Т.Жанұзақов, Р.Сыздық, Л. Рустемов, Н.Оңдасынов, Ж.Ағабекова, Ә.Байтелі, Б.Жұбатова, т.б.


Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығын тек төл есімдер ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы антропонимиялық қордағы үлесі әр түрлі болып келеді. Бұл құбылыс қазақ тіліне де тыс қалмайды. Этностың мәдени, рухани даму жолында тарихи-әлеуметтік, діні үрдістің белгілі қалып-күйі, ізі қалады. Түркі әлемінде, қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты өшпес өркениет болып қалған құндылықтардың бірі – араб есімдері. Атропонимиялық лексиканы зерттеу теориясына сай әрбір этностың, тайпаның (ұлттың, халықтың) ұзақ даму барсында қалыптасқан азаматтық тарихымен қатар, антропонимиялық тарихы болатыны белгілі және ол тарих сол қауым мүшелері жасаған есімдерінің қалыптасу процесін олардың заман талабына, саяси-әлеуметтік, мәдени, діни өзгерістерге байланысты жаңаланып, жаңғырып, аусып, дамып отыратынын көрсете алады. В.А.Никонов «Первый закон антропонимики, как всей ономастики - историзм» деп, антропонимияны халықтың өткен тарихсыз зерттеуге болмайтынын ескертеді [8, 63 б.].
Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты өркениет болып қалған құндылықтардың біріне араб есімдері жатады. Түркі дүниесіне Иран халықтары тарапынан болған әкімшілік, мәдени әсерлер мен Исламдінінің IX-X ғғ. бастап кең тарауына байланысты қазақ есімдерінің даму үрдісіне иран, араб тілдерінің әсері күшті болды. Бұл дәуірде әдебиет, мәдениет, әкімшілік, әсіресе діни ұғымдарды білдіретін сөздер кісі есімдеріне айнала бастады. Ислам діні қазақ қауымында ырым-кәделерге әсерін тигізді. Ислам салты бойынша бала өмірге келгеннен үш күн, не жеті күн өткеннен соң шашы мен тырнағын алып, есім беру дәстүрі қалыптасады.
Есім беруде де ислам заңдары қолданылады, яғни ауылдағы қожа- молдалардың біреуі шақырылып, оған құрмет-сый көрсетіліп, «кітап ашқызып, азан шақырлып ат қою» рәсімі орындалатын болған. Хадисте: «Сіздер қиямет күнінде өздеріңіздің және әкелеріңіздің есімімен шақырыласыздар. Сондықтан есімдеріңізді жақсы қойыңыздар. Алланың есімдері мен пайғамбарлардың аттары да жақсы есімдер болып саналады. Сондықтан есімдеріңізді жақсы қоюға тырысыңдар!» деп ескертеді. Араб халқында кісінің толық аталуы үшін бірнеше атаулар бірге қолданылады: есімі, әкесінің аты, кунья (баласының қатыстылығы), лақабы, ныспысы (шыққан жеріне немесе айналысқан кәсібіне байланысты), мансабы (атақ–шеніне байланысты): Мухаммад Абу Али ибн Сина Махмуд әт-Түрки ат-Табиб. Мұнда Мұхаммад – өз аты, Абу Али – Әлидің әкесі, Ибн Сина – Синаның баласы, Махмудлақап аты, ат-Түрки – түркілік, ат-Табиб – дәрігер. Қазақ (түркі) зиялылары орта ғасырларда осы үлгіні алған. Тарихи деректерде араб есімдерін алдымен ел билеуші топтар мен зиялы қауым өкілдерінің қабылдағанын көрсетеді [82, 28 б.].
Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың антропонимдеріне де әсерін тигізді. Оны араб тілінен енген қазіргі кезде көптен кездесетін кісі атттарына байланысты айтуға болады: мысалы, апта күндеріне қатысты қазақ кісі аттары көптеп кездеседі. Оның ішінде негізінен бай, бек, жан, ғали, гүл, бике, сөздерін қосу арқылы адам аттарын қоя береді: Сембек, Жексембек, Дүйсембек, Сейсенбек, Сәрсенбек, Бейсенбай, Жұмағали, Жұмабике т.б. Ең қызықтысы, атауларының апта күндерін парсы тілінен енген:Шәнбе – сенбі
Иекшәнбе - жексенбі
Душәнбе - дүйсенбі
Се шәнбе - сейсенбі
Чар шәнбе - сәрсенбі
Пәндж шәнбе - бейсенбі
Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке қарасырылған [83, 16 б.]. Жинақталған тілдік деректер негізінде есімдер қоры тілдік тұрғыдан үшке: түркі (қазақ), иран және араб тілдеріне тән есімдерге жіктеледі. Онда зерттеуші қазақ тіліндегі Алланың «Көркем есімдері» Әлем мәдениетінде үлкен орын алатын Ислам дінімен оның тарихи тамырларының тіліміздің барлық салаларында орын алғаны белгілі. Бұл тарихи құбылыс кісі аттарының жаңа форма мен мазмұнға ие болуына әсер еттті. Қазақ тіліндегі араб текті есімдердің көбі Алланың «Асмауыл-хусна» деп аталатын 99 «Көркем есімдері» мен оның түрлі фонетикалық варианттары арқылы жасалған. «Асмаул-Хусна» деген ұғым араб тілінде «Ең жақсы есімдер» деген мағына береді. Қазіргі уақытта қазақ тілінде көркем есімдер деп қолданып жүр. Құран-кәрімінде Алланың есімдері оның мейірімділігін, рахымдылығын, ұлылығын, адалдығын, күштілігін, тазалығын т.б. қадір қасиеттерін бейнелейтін сипаттар болып саналады» деп атап көрсетеді. [84, 51 б.].
Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға жақсы, мағыналы ат қою туралы хадисіне байланысты Құран-кәрімдегі пайғамбарлар аттарын, Алланың 99 көркем есімдерінен таңдап беріп отырады. Осыған байланысты халық арасында «кітапқа қарап қойылған», «кітаптан алынған» аттар пайда болған. Мысалы: Рахман - мейірімді Рахман, Рахманеберді, Раман, Әбдірахман, Әбіш (қысқарған түрі),
Әл-Әзим - ұлы Әзім, Әзімбай, Әзімхан, Әзімжан, Әзімбек
Әл Уәли басқарушы, Уәли, Уәлиахмет, Уәлиолла[85, 22 б.].
Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары өз діндеріндегі түрлі заңдардың халқымыздың арасында қолданылуына ықпал етіп, ата бабаларымыздың ұстанған салт-дәстүрлері өзгеріске түскенін көрсетеді. Нәресте туылғанда жасайтын шілдехана тойларына жергілікті жерлердегі қожаларды немесе молдаларды шақырып құрмет көрсетіп, олар жаңадан туған қазақ балаларына дұрыс мағыналы есім беруді қадағалады. Яғни бұл атаулардың мәдени (діни) қызметінің жаңа кезеңі, ия деңгейі.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   35




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет