А. Ф. Зейнулина филология ғылымдарының кандидаты, профессор
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 5-Сабақ
- 5.3 Лексика
- 7-тапсырма
- 6-Сабақ
- 6.3 Лексика
- 7-жаттығу
- 7-Сабақ
Өзім туралы Мен Әлішермін, фамилиям Нұғман. Мен он сегіздемін. С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің бірінші курсының студентімін. Біздің университетімізде студенттер бірлестігі бар. Мен сол бірлестіктің мүшесімін. Біз университет және қала көлемінде өткізілетін шараларды ұйымдастыруға және жастар мәселесін шешуге ат салысамыз. Бірлестік мүшелері - әр түрлі факультеттің 1-4 курс студенттері. Біздің отбасымыз өте үлкен: атам, әжем, әкем, шешем, ағам, апам, қарындасым және мен. Ағамнан басқасы Павлодардамыз. Атам мен әжем – егде адамдар, олар – зейнеткерлер. Әкем – кәсіпкер. Шешем – дәрігер. Ағам Астанада министрлікте жұмыс істейді.. Апам тұрмыста. Қарындасым мектепте оқушы. Біз үлкен жекеменшік үйде тұрамыз. Біздің үйіміз қаланың шетінде орналасқан. Отбасымыз жақсы және тату. 5-Сабақ 5.1 Фонетика: Ң дыбысы, ерекшелігі, дыбысталуы. Буын түрлері. 5.2 Грамматика: Сын есім, дара, күрделі түрлері.Синонимдер. 5.3 Лексика: Досым туралы. 1-жаттығу. Төмендегі сөздерді оқып, айтылуына көңіл аударыңыз. ең - «самый» ен - «ширина» оң - «правый» он - «десять» тоң - «мерзлота» тон - «шуба» мең - «родинка» мен - «я» сең - «льдина» сен - «ты» шың - «вершина» шын - «действительный» кен - «руда» кең - «просторный» таңу «завязывать» тану «опознавать» 2-жаттығу. Оқып шығып, жуан және жіңішке буынды сөздерге бөліңіз. Екпіннің үнемі соңғы буынға түсетінін есте сақтаңыз. Аң, таң, шаң, жең, оң, маң, мың, шың, тең, тың, алаң, аңду, шапшаңц, кеңсе, жаңбыр, маңдай, каңтар, маңыз, елең, саңырауқұлақ, жеңілдік, еңбек, ертең, таңертең, сараңдық, тереңдету, тоңазытқыш, жаңалық, меңгерді, коңырау, теңіз. Сын есім қазақ тілінде мағынасына қарай сапалық (негізгі) және қатыстық болып бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың сапасы мен сынын білдіреді:
Қатыстық (туынды) сын есімдер келесі жұрнақтар арқылы жасалады:
Шырай дегеніміз - бір сынды әртүрлі дәрежеде көрсету арқылы заттардың бір-бірінен не артық, не кем екендігін білдіретін сапалық көрсеткіш. Ол келесі түрлерге бөлінеді: Салыстырмалы шырай
Күшейтпелі (асырмалы) шырай
3- жаттығу. Оқыңыз және сын есімнің жасалу тәсілін көрсетіңіз. 1. Бай – бір жұрттық, батыр - бір оқтық. 2. Ойлы, арлы адамға бір сөз де жетеді, ойсыз, арсыз адамға мың сөз де жетпейді. 3. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас. 4. Отансыз адам - ормансыз бұлбұл. 5. Бейнетсіз рақат жоқ. 6. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер. 7. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар. 8. Тіл буынсыз, ой түпсіз. 9. Үндемеген үйдей пәледен құтылады. 10. Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ. 11. Білімді өлсе, қағазда аты қалар, ұста өлсе, істеген заты қалар. 12. Өнерлі өрге жүзеді. 13. Аш адам ұрысқақ, ақсақ қой тырысқақ. 4- жаттығу. Мына сын есімдерге қарама – қарсы мәнді сын есім тауып, екеуін де салыстырмалы және асырмалы шырайларға қойыңыз. а) кір, ащы, алыс, көп, биік, ақ, суық, үлкен, жақсы, кең, қисық, ауыр, жалпақ, арық; ә) жаман, жақын, аз, кіші, ыстық, тұщы, тар, аласа, қара, таза, түзу, жіңішке, жеңіл, семіз.
плохой хуже очень плохой синий синее синий- пресиний дорогой дороже очень дорогой прохладный прохладнее очень прохладный кривой кривее совсем кривой веселый веселее очень веселый легкий легче совсем легкий молодой моложе совсем молодой старый старше очень старый новый новее самый новый серый серее очень серый красивый красивее очень красивый сильный сильнее самый сильный мягкий мягче очень мягкий далекий дальше очень далекий Синонимдер – айтылуы, естілуі, жазылуы әркелкі, мағыналары бір-біріне жуық сөздер. Синонимдер кем дегенде екі сөзден болады. Одан да көп сөзден болуы да мүмкін. Синонимдердің сыртқы формалары мынадай болып келеді: 1) екі сөздің сырт формасы мүлдем басқа болып келіп синонимдер жасалады: адам-кісі, ел-халық, алыс-қашық, әдейі-қасақана, үлкен-зор, надан-топас, нану-сену, т.б.; кейде синонимдік қатарға енген сөздердің бірді-екілі дыбыстарында ғана өзгеріс болып келеді: мағлұмат-мәлімет; түбірлерге қосымшалар қосылып, негізгі түбір мен туынды түбір біріне-бір синоним болады: жара-жарақат, ағын-ағыс, ық-ықтасын, қап-қапшақ, келін-келіншек. 6-тапсырма. Берілген сөздердің ішінен синонимдерді тауып, өзара топтаңыздар. Мол, шаршау, мақсат, жаға, мақұлдау, қамығу, жорта, қарғу, көп, тоқтау, ұрсу, сәлемдесу, қажу, жанында, сүйеніш, зерігу, есею, секіру, әдейі, мұрат, аялдау, титықтау, ырғу, өңір, сауық, дәм, шама, аяу, таяныш, шалдығу, қасақана, ер жету, жекіру, қоштау, амандасу, есіркеу, мөлшер, тамақ, қоныс, ұсақ, жиек, сарай, дем алу, жаны ашу, мұңаю, сылтау, алап, майда, торығу, болдыру, тағым, нарық, мекен, аймақ, баға, ас, қасына, жай, желеу, ұлпа. 7-тапсырма. Мәтінді оқып, жаңа сөздерді жазып алыңыз. Өз досыңыз туралы әңгімелеңіз. Менің досым Достық – адамдардың бір- бірімен жаны қалап, шын жақын көріп, қалтықсыз сеніп, тілектес, мұраттас болуы. Бұрынғы халық даналығы айтқандай: «Көп ақшаң болғанша көп досың болсын». Әрине, достық- әншейін дос тапқысы, дос болғысы келгендіктің нәтижесі емес. Бір – бріне пейілі ықыласы түскен, жан- жүрегі қалаған, көз қарасы мен ой- ниеті үйлескен, мінездері сыйымды адамдар ғана дос бола алады. Ал мен өз досым туралы айтатын болсам, ол адам менің жүрегімде ерекше орынды иеленді. Оның ол орынды иеленуі, оның адамгершілігі мол, сыпайы, тәрбиелі, инабатты, қарапайым, ақылды, өзіне не тілесе басқаға да соны тілейтін адам болғаны үшін. Қиналған шағында әрдайым қасынан табылып, ақылын айтып, қолынан келгенінше көмегін аямайтын сондай керемет жан. Ата бабамыздың «Аққуды атпа, досынды сатпа» - деген керемет мақалы бар. Дос деген әр уақытта сені жаманнан қорғаймын деп, өз жанын құрбан ететін адам.
Абайлау, абырой, адал, аласа, абыржу, қомсыну, қадір, жол, ынта, икемдік, жомарт, жақын, батыл, қиын, жұмсақ, шелек, әдет, үлкен, жиын, пысық, болжал, ылғал, сабырлы, көлем, арман, әрең, өте, кінә, кедергі, дұғал, күңгірт, дауыс, тамақ, лас, бұйрық, мінез, реніш, құрбы, төңірек, белгі, жайдары, құрғақ, ақырын, ақыл. 9-тапсырма. Төмендегі сын есімдерді аударыңыз, осы сөздерді қолдану арқылы көршіңізді суреттеңіз Ұзын бойлы, мейірімді, ақжарқын, жуас, жігерлі, тапал, көңілді, қатыгез, қабағы қатулы, азулы, сүйкімді, жайдарлы. Қой көзді, момын, ұзын шашты, қысқа шашты, бұйра шашты, сымбатты, орта бойлы, толықша, арықша, келбетті, аққұба, қараторы, еңбекқор, жалқаулау, әзілқой, үндемес, сөзуар, алғыр, тапқыр, елгезек, пысық. 10-тапсырма. Мақалдардың мәнін ашыңыз. Жаттап алыңыз. Аттыға жаяу жолдас болмас. Жақсы дос үшін жан пида. Досы жоқ адам, тұзы жоқ тағам. Өз басынды жауға берсең де, Жолдасыңды жауға берме.
Сұрақтары: Кім? Кімдер? Не? Нелер?)
3-жаттығу.Қазақ тіліне аударыңыз. Почтальон, дружба, наследник, зло, современник, спокойствие, политик, тезка, готовность, художник, представительство, ответчик, учебник, соус, детство, ювелир, ученик, отцовство, литератор, целостность, абитуриент, геройство, служащий, ошибочность, юрист, родство, портной, сокурсник, словарь, материнство, секретарь, легкость, солдат, тишина, товарищество, охотник, телефонист, начальник, журналист, близость, одногруппник. 4-жаттығу. Оқыңыз. Зат есімдердің қандай тәсілмен жасалғанын көрсетіңіз. Оларды орыс тіліне аударыңыз. а) Ата-ана, әке-шеше, бала-шаға, азық-түлік, қыз-келіншек, жеміс-жидек, асқазан, бас киім, аяқ киім, іш киім, сырт киім, сиыр еті, қой еті, жылқы еті, баспасөз, қант, сауыт, оңтүстік, солтүстік, ыдыс-аяқ, аяқ-табақ, көзқарас, қолхат, күншығыс, қолжазба, көкөніс, аты-жөні, қолшатыр, күнбатыс, шай сауыт, кәсіподақ, телекөрермен, қонақ үй, мерейтой, мөртабан, мүшелтой, мұражай, отбасы, пікірталас, өнертапқыш, автотұрақ, аспансерік, ақжайма, әуежай, балабақша, жолдорба, құлаққап, телекөпір. ә)Талдықорған, Қызылорда, Жезқазған, Ыстықкөл, Көктөбе, Ақбұлақ, Ақсай, Қызылту, Алатау, Теміртау, Кентау, Алмагүл, Екібастұз, Ақтау, Ұзынағаш, Ақтасты, Жаңатас, Көлбастау, Қарағаш, Жетіғара, Қандыағаш, Торғай, Үштөбе, Қаратау, Ақтас, Жетісу, Жаңаөзен, Таугүл, Қаракөл, Күнту, Көкшетау, Баянауыл, Кеңсу, Ақтөбе, Сарытау, Жетісай, Сарыағаш, Бірлік, Ұлытау, Айсары, Атбасар, Құсмұрын, Төменарық, Қаржал, Қарабұтақ, Жалқамыс, Қызылжар, Сарыарқа, Алмалыбақ. 5-жаттығу. Cөйлемдерді аударып, есімдіктің түрін ажыратыңыз. 1. Все люди гуляют на улице. 2. Пусть каждый расскажет о себе. 3.Вы все говорите по –казахский? 4. Это упражнение может выполнить каждый. 5. Вся страна изучает казахский язык. 6. Все кроме нас, идут в гости. 7. Все здесь. 8.Весь город голосовал за него. 9. Давайте все что-нибудь сделаем. Омонимдер - дыбысталуы, жазылуы, естілуі бірдей, ал мағыналары басқа-басқа сөздер. Мысалы: 1) жаз – зат есім, жаз – етістік; жаз – жай (дастарқанды), жаз – емде, сауықтар; 2) ер – батыр, жомарт, ер – еркек, ер адам, күйеу; ер – атқа салатын әбзел, ер; ер – етістік. Омонимдер түрі қазақ тілінде өте мол. Сондай-ақ, олардың жасалуы да алуан түрлі. Сонын кейбіреуне ғана тоқталып өтейік. 1. Түбір сөздерден болған омонимдер. Мысалы: жүз, түс: 1) жүз: Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас (Абай); 2) жүз: Мен өскелі жүз жыл болды, әлі жүз жыл жасаймын (С.Е.); 3) жүз: Не болайын, тез болайын, ақ жүзіңді көрейін (Абай); 4) жүз: Екі аққу ақ күмбездей суда жүзіп, сұңқылдап қанатымен суды сызып (С.М.); 1) түс: Күн түс болды. 2) түс: Түсінде самолетке отырды. 3) түс: Поездан жүгін құшақтан, жас жігіт түсті. 4) түс: Үсті-басы ақ қырау, түсі суық (Абай). 6-жаттығу. Берілген сөздердің әрқайсысы омоним болатындай етіп сөйлем құрыңыздар. Ер, асау, жақ, жан, жарық, қорық, қырық, саз, қой, сый, түс, қал, шаш, ірі. 7-жаттығу. Мына сөздердің омонимдерін табыңыздар. Ақ, асау, толық, ой, той, қою, қызық. 8-жаттығу. Төмендегі туыстық атауларды жаттап, өзіңіздің туыстарыңыз туралы әңгімелеп беріңіз. Адамның өз жұртының атаулары
Адамның нағашы жұртының атаулары
Адамның қайын жұртының атаулары
7-Сабақ 7.1 Фонетика: Жуан, жіңішке негізге бағынбайтын жұрнақтар, ерекшеліктері. Һ дыбысынның айтылуы. 7.2 Грамматика: Сан есім. Есептік, реттік, жинақтық сан есімдер. –нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары. Меншіктілік. Мекен үстеуі. Антонимдер. 7.3 Лексика: Мекенжай (Біздің үй. Менің бөлмем) Түбірдің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарамай, өз қалпын сақтап тіркесетін қосымшалар: -гер, -кер;-бен, -мен, -пен;-дікі,-нікі,-тікі; -дар,-паз,-хана, -қор; Мысалы: саудагер, айлакер, іскер, қолмен, жермен, әжемдікі, баланікі, білімдар, аспаз, өнерпаз, емхана, еңбекқор, жалақор. Х әрпіне біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жуан болады. Мысалы: цехта, цехқа. 1-жаттығу. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз. 1. Асанның кітабы үстелде жатыр. Бұл кітап – Асандікі. 2. Әселдің үйі үлкен. Үлкен үй - Әселдікі. 3. Сәуленің бөлмесі кішкентай. Кішкентай бөлме – Сәуленікі. 4. Меруерттің қаламы жақсы. Жақсы қалам - Меруерттікі. 5. Даниярдың оқулығы таза. Таза оқулық - Даниярдікі. 6. Мынау - кітапхананың кітабы. Мына Кітап - кітапхананікі. 7. Анау - Жанардың суреті Ана сурет - Жанардікі. 8. Мынау - институттың жатақханасы. Мына жатақхана -институттікі. 9. Әкемнің газеті креслода жатыр. Мына газет - әкемдікі. 10. Сәбиттің ағасы аулада. Аға – Сәбиттікі. 11. Гауһардың әжесі -тамаша адам. Әже - Гауһардікі. 12. Ақынның өлеңі керемет. Мына керемет өлең - ақындікі. 2-жаттығу. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. а) 1. Это мой дом. — Этот дом — мой. 2. Та моя тетрадь. — Та тетрадь — моя. 3. Это институтское общежитие. — Это общежитие — института. 4. Это папина газета. — Эта газета моего папы. 5. Тот мой компьютер, — Тот компьютер — мой. 6. Это стихи Абая. — Эти стихи - Абая. б) 1. Это чья комната? - Наша. 2. Этот учебник чей? - Моего друга. 3. Чьи это бумаги? - Армана. 4. Это книги Карлыгаш? - Нет, Салтанат. 5. Чей тот компьютер? - Моего товарища. 6. Этот красивый ковер чей? – Моей мамы. 7. Чья книжная полка? – Марата. 8. Чья кровать? – Ваша. 9. Чьи книги? – Их. 10. Та парта чья? – Его. 11. Чья машина? – Моя. 12. Это чья работа? – Меруерт. 13. Этот словарь чей? – Вашего учителя. 14. Чьи пиалы? – Наши. 3-жаттығу. Сөздерді оқи отырып, айтылуына көңіл бөліңіз. Дәптерлеріңізге жазып, орыс тіліне аударыңыз. Мәшһүр, шаһар, гауһар, қаһарман, уһ, жиһаз, іждәһәт, шаһзада. Сан есім - заттың санын, қатарын, мөлшерін, бөлшегін білдіретін сөз табы. Сан есім неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді. Басқа сөз таптарынан сан есім жасалмайды, негізгі сан есімдерге ғана қосымша қосылып, оны түрлендіреді. Сан есімдер құрамына қарай – іштей дара, күрделі болып бөлінеді. Сан есімдер негізінен анықтауыш қызметін атқарады. Сан есімдер мағыналық, тұлғалық, синтаксистік қызметі жағынан іштей бірнеше топқа бөлінеді:
4- жаттығу. Қазақ тіліне аударыңыз. 1. Нас пятеро. 2. Скажи этим двоим. 3. Они трое собираются поехать на Памир. 4. Спроси у этих семерых. 5. Одна из них – Асель, а вторая Асем. 6. Моих книг четверо. 7. У всех сегодня шестерых нет тетрадей. 8. У тебя сколько детей? – Трое. 9. Сколько человек в Вашей семье? – Пятеро. 10. Сколько языков знаешь? – три. 11. Сколько профессий имеешь? – две. 5- жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Сіздің туған жылыңыз қай жыл? 2. Бір мың тоғыз жүз алпысыншы жыл кімнің туған жылы? 3. Сен оқуды нешінші жылы бітіресің? 4. Сіз қай жылы үйленесіз? 5. Қай жылдан бастап жұмыс істеп жүрсіз? 6. Қай жылдаң бері осы қалада тұрасыз? 7. Алматыға қай жылдан бері бармай жүрсіз? 8. Астанаға қай жылдан бастап барып жүрсіз? 9. Сіз әке-шешеңізбен қашаннан бері бірге тұрмайсыз? 10. Сіз жолдасыңызбен қай жылдан бастап жолдас болып жүрсіз? 6-жаттығу. Мына есептерді шығарыңыз да, сөзбен жазыңыз. 18+22= 35-13= 13х3= 63: 7= 36+25= 63-28= 25х4= 45: 5= 71+39= 76-47= 31х2= 39: 3= 15+45= 58-41= 41х2= 24: 6= 69+21= 78-68= 59х1= 56: 8= 24: =8 42+ =50 12 15=27 45 15=3 39- =4 24х = 48 13 3=39 94 90=4
жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||