Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Ахуал деген ұғым психология саласына қандай ғылым саласынан енген?

2. Конфликт дегеніміз не?

3. Конфликтінің қандай түрлері болады?

4. Дау жанжалды шешудің қандай жолдары бар?

5.Ынтымақтасудың жолдарын ата?

Мазмұны:

2. Ақпарат ағымдарының моделдері.

3. Фирмадағы ақпарат тасқынын ұйымдастыру.

Мақсаты: Ақпарат жүйесінің фирмада қалай таратылатынын және фирмадағы психолог қызметімен таныстыру.

Фирмалар басқа адамзаттық бірлестіктерден және кіші әлеуметтік топтардан айырмашылығы - ол қоғамның арнайы әлеуметтік қызметін атқаратын ішкі құрылымы бар қоғамның ресми ұяшығы. Фирмалардың дамыған түрлері корпарацияларға, яғни үлкен топтарға ауысады. Ал біздің қоғамымызда көбіне мемлекеттік, жекешелендірілген және аралас шағын фирмалар көптеп кездеседі. Олар өнімдік, сауда-саттық, ғылыми, оқу, әскери т. б. іс-әрекеттермен айналысуы мүмкін. Елбасымыздың экономикалық саясаты бойынша шағын жеке меншікті дамыту керек, себебі ол қазіргі біздің нарықтық экономикамыздың көтеріліп өркендеуіне, дамуына қажетті мәселе болып отыр.

Фирмалар құрылғанда оның қызметкерлерін терең біліктілікпен таңдап алу өте маңызды болып табылады. Фирмада жұмыс жасайтын қызметкерлер оның жұмысшылар тобын, яғни ұжымын құрайды.

Ұжымның қалыптасуына қажетті жағдайлар:

• 
  Ақпарат ағымының еркін және ашық болуы;
  
• 
  Іс-әрекеттерде өзара көмек беру;
  
• 
  Сенімділік пен достық қарым-қатынас.
  

Шағын топ ұжым болып саналуы үшін ол мына талаптарға сай келу керек:

• 
  өзіне тапсырылған міндетті жемісті орындай білу;
  
• 
  жоғары адамгершілік қарым-қатынаста болу;
  
• 
  өзінің әрбір мүшесінің тұлға ретінде дамуына жағдай жасау;
  
• 
  шығармашылыққа қабілетті болу, яғни жеке-жеке қызметкерлер жасаған өнімнен гөрі топ болып бірігіп жоғары өнім шығару, қоғамға көбірек пайда келтіру.
  

Басқару процесінің мазмұны

қажетті жағдай жасау, міндетті түсіндіру,

1.Шешім шығарып және 3. Жұмыс барысын үйлестіріп,

орындағанда кім не ақпарат пайда болған келіспеушілікті жою.

істеу керектігін айтқанда

4.Бақылау-қабылдаған шешімге

сәйкес, мұқият есептеуді негізге алып,

жұмыс барысының орындалуын өлшеу.
2. Ақпарат- “информация” термині латын тілінен енген- түсіндіру, баяндау, мәлімет деректер беру деген ұғымдарды білдіреді. Басқару ісінде ақпарат ұғымы сақтауға, таратуға және түрлендіруге тиісті деректер ұғымын береді.

Табиғатта, қоғамда, өндірісте болатын кез-келген өзгерістер нендей бір деректердің,бөлімнің көзі болып саналады.Әрі ол кез-келген құбылыстың, процестің,оқиғаның сандық және сапалық сипаттамасын бейнелейді.Осы деректердің барлығы кез-келген нышанда және кез-келген мазмұнда ақпарат болып саналады.

Басқару процесінің барлық сатылары мен кезеңдері мәліметтерді өңдеуге байланысты.Басшының және басқару аппаратының ұйымдық-практикалық қызметі де көбінесе мәліметтік сипат алады. Мәліметсіз басқару мақсатын анықтау жағдайын бағалау, проблеманы тұжырымдау, шешім қабылдау және оның орындалуын бақылау мүмкін емес.

Басқару құрылымын, олар атқаратын қызметінің құрамы мен мазмұнын түбегейлі өзгерту мәлімет тасқынының жеткізілуіне, оның мұқият таратылуына себепші болады.

Фирмалардың алға дамуы үшін оған әсер ететін түрлі объективті және субъективті факторлар бар. Субъективті, яғни ішкі факторларға жетекшінің сапасы және қоғамдық қарым-қатынастар жүйесі жатады. Бұдан

шығатын қорытынды- қызметкерлердің қарым-қатынасы неғұрлым жақсы қалыптасып,оң бағытта ұйымдастырылса, онда фирма алға қарай өркендеп, оның жұмысы жеміс бола түседі. Яғни, қарым-қатынас –негізгі мәселелердің бірі.

Қарым-қатынас-екі не оданда көп адамдардың өзара іс-әрекет, олардың арасындағы танымдық немесе аффективті-бағалаушылық (эмоционалды бағалаушылық) сипаттағы ақпараттың тасқынынан құралады.

Батыс психологиясында «қарым-қатынас» ұғымы «коммуникация» деп аударылады. Бірақ, «коммуникация» ұғымының мәні кеңірек, себебі мұның барысында ақпарат тасқын тірі және өлі табиғатта жүреді. Ал қарым-қатынас тек адамдар арасында жүреді. Мұның қарым-қатынас субъектісі жеке индивит немесе топ та бола алады.

Біз қарастырып отырған фирмалар ұжымында ең үлкен мәнге іскерлік қарым-қатынас ие. Іскерлік қарым-қатынас белгілі бір іс-әрекетті ұйымдастыру және қолайлы жасау үшін өндірістік, ғылыми және коммерциялық бағытта қолданылады. Оның ерекшеліктері:

-іскерлік қарым-қатынаста серік әрқашан субъект үшін маңызды тұлға болып табылады.

-қарым-қатынаста адамдар қызметі жөніндегі сұрақтарды жетік меңгерген, бірін-бірі жақсы түсінеді;

-іскерлік қарым-қатынастың негізгі міндеті-өнімді серіктестік.

Адамдармен қарым-қатынас жасай білу- «Адам-Адам» жүйесінде жұмыс жасайтын адамдар үшін ең маңызды тұлғалық әрі кәсіби сапалардың бірі.

Қарым-қатынастың коммуникативті, перцептивті және интерактивті жақтары бар.Іскерлік қарым-қатынаста толықтай коммуникативті жағы көрінеді. Себебі мұнда екі жақ қатысушыларына да маңызды ақпарат тасқыны жүреді. Коммуникатвті қарым-қатынастың құралдары вербальды (сөздік) және вербальды емес деп бөлінеді. Біріншісінде ақпарат тасқыны сөз арқылы жүрсе, екіншісінде қарым-қатынас серігіне деген қатынасы бейнеленеді. Сөйлеу арқылы ақпарат тасқыны ұйымдастырылатын қарым-қатынастың вербальды түрі бірнеше этаптан құралады:

-Пайда болған идеяның ішкі сөйлемен құрастырылуы, ақпараттың 100%;

-ішкі сөйлеудің сыртқа ауысуы, мұнда ақпараттың 80% айтылады;

-мәліметті естіп қабылдау, мұнда ақпараттың 70% естиді;

-е стігенді саналы түрде ұғыну, мұнда ақпараттың 60% түсінеді.

стігенді саналы түрде ұғыну, мұнда ақпараттың 60% түсінеді.

-есте қалған ақпарат-24% .

Мұның барысында ақпарат бөлшектерінің мәні жоғалады және мағынасы өзгеріске ұшырауы мүмкін. Ақпаратты қабылдаудың қалыпты болуы, яғни айтылған ақпаратқа сәйкес болуы көбіне коммуникативті барьерлердің болуына немесе болмауына байланысты. Бірнеше коммуникативті барьер бар. Олар:

-Ақпараттық-дефицитті барьер- ақпараттың механикалық үзілуі, және осыдан келіп ақпарат өзгертіліп, түсініксіз болады,

-Орнын басып-өзгертуші барьер- ақпарат тасқыны бігнеше адамдардан-

ретранслятордан өтсе- тасымалданып түскен ақпаратқа өзгеше мән беріліп, ол бастапқы мәнін жоғалтуы мүмкін,

-Фонетикалық түсінбеушілік - әртүрлі тілдер, қарым-қатынас диалектілері, сөйлеу мен дикция ақаулары, сөйлемнің грамматикалық қате құрылуы,

-семантикалық барьер (сөздің мағыналы жағына байланысты)- қарым-қатынас қатысушыларының мағыналар жүйесіндегі (тезаурустар) өзгешеліктердің(жаргон,сленг,ойын,цитата,сөз орайы) болуы,

Стилистикалық барьер – коммуникатордың сөйлеуінің стилі мен қарым – қатынасының ситуациясының(немесе стилі мен психологиялық жағдайымен) сәйкес келмеуі.

Логикалық барьер – коммуникатордың пайымдау логикасы реципиентке түсінуге күрделі немесе оған қате болып көрінеді, себебі оның дәлелдеу манерасына қарама – қайшы(мысалы, әйел адамдық, ер адамдық немесе балалық тұрғыдағы логика).

-Әлеуметтік – мәдени ерекшеліктер - әлеуметтік, саяси, діни, маманданған ерекшеліктер, олар коммуникатордың реципиентке қатысты беделінің деңгейін анықтайды.Сәйкесінше берілген ақпаратқа көңіл бөлудің деңгейі осындай болады.

Ақпаратты жоғалту мүмкіндігі мыналармен анықталады:

-адам сөйлеуінің жеткіліксіздігі

-ойдың сөздік сөйлемдерге айналуының толықтығы мен дәлдігі

-қарым – қатынас серігіне деген сенімнің болуы немесе болмауы

-жеке тұлғалық мақсаттар мен ұмтылыстар

-сөздік қордың сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі

Таза ақпараттан бөлек хабардың тұлғалық мәні болады- бұл өтініш, мәселені шешудің қиындығы,жетістіктері.

Іскерлік қарым – қатынастың жемісті болуы көбіне тыңдай білу қабілетіне байланысты(адам естіп отырып тыңдамауы мүмкін).

Тыңдаудағы қателіктерге мыналар жатады:

-қарым – қатынас серігінің сөзін бөліп тастау

-асығыс қорытынды шығару

-асығыс қарсылық көрсету

-сұрамаған жағдайда кеңес пен ақыл беру.

Коммуникативті дағдыларды дамытуға және одан әрі жетілдіруге болады.

3. Коммуникацияның кең мағынада және тар мағынада қарастыруға болады.Кең мағынада – бұл бір индивидтен екіншісіне ақпарат тасқыны, ойлармен, және өзара түсінушілік үшін қажетті ақпаратпен алмасу.Ал тар мағынада – бұл басқару психологиясында қарастырылады.Ол – ұйымдарды ақпарат пен ойлардың алмасуы жүретін каналдар торын бейнелейді.

Ұйымдарда коммуникацияның төрт қызметі бар:

1.басқарушылық(белгілі бір іс - әрекеттерге итермелейтін хабарлар арқылы іске асырылады).

2.ақпараттық(ақпараттық хабарлар арқылы).

3.эмотивті(экспрессивті хабарлар, эмоционалды қайғырулар арқылы).

4.фатикалық контакттарды орнату мен ұстап тұру мақсатында.

Ұйымның коммуникациялық құрылымында ең алдымен көлденең(мәртебесі бірдей жұмысшылар арасында) және тігінен(ұйым иерархиясының әр түрлі деңгейінде орналасқан жұмысшылар арасында) коммуникацияны бөліп қарастыруға болады.

Берілген ақпараттың тиімді, яғни дәл және толық берілуі үшін не қажет?Көлденең коммуникацияда ол 90%-ке жетеді.Ал тікелей коммуникацияда ол ауытқып отырады.Егер қатардағы жұмысшыдан жетекшіге берілсе, яғни жоғары қарай ол 10-ға жетеді.Ал жетекшіден төмен қарай жұмысшыға берілсе, ол 20-25 болады.Жоғары бағыттағы тікелей коммуникацияның тиімділігін арттыру үшін мына жолдар ұсынылады:

-жұмысшылардың олардан хабары немесе жұмысшылар жұмысымен соңынан не жасалатынын алдын ала білуі қажет

-ортақ шығарылған материалдар мен мәліметтерді жұмысшылар жетекшімен бірдей қолдануы қажет

-жетекші өзінің қарамағындағы жұмысшыларға қол жетерліктей болуы қажет.

Жоғарыда көрсетілгендерден бөлек формальды және формальды емес байланыс каналдары болады.Формальды каналдар администрациялық тұрғыдан бекітіледі.Формальды каналдар ортақ іс-әрекет қатысушыларын әрқашан бірдей қанағаттандыра бермейді.Себебі әлеуметтік контакттар тек ресми байланыстармен шектелмейді.Сондықтан әрбір ұйымда ,яғни біздің қарастырып отырған фирмада міндетті түрде формальды емес каналдар болады.Формальды емес ақпараттар формальды ақпараттарды уақыты жөнінде басып озады,бірақ шындыққа сәйкестігі жағынан қалыс қалады.Олар кейде өсектер деңгейіне дейін төмендеуі мүмкін.Бірақ қалыпты қызмет жасап жатырған фирмаларда формальды және формальды емес ақпарат тасқынының белгілі бір балансы болады,мұнда формальды ақпарат әрине басым бөлігін құрайды.

Қанағаттандырмайтын коммуникация көбіне қатардағы жұмысшылар үшін де ,жетекшілік үшін де тиіссіз ,жағымды салдары болады.Біріншіден,қатардағы жұмысшылар өздерін тек бақылаушылар ретінде сезінеді және жұмысқа еш қатысы жоқ адамдардай болады.Бұл осы фирмадағы жұмысқа қанағатсыздықты тудырады.Екіншіден,нашар ақпараттандыру өсектер тудырады,ал олар фирмадағы өзара қарым-қатынас пен микроклиматты нашарлатады.Үшіншіден ,жеткіліксіз ақпараттандыру кадрлар ағымына әсер етеді,еңбек өнімінде көрінеді,себебі жұмысшылар беріліп жұмыс жасауына кедергі келтіреді.

А.Л.Свинцицкийдің есептеуі бойынша,жұмысшылардың ағымдағы өз жұмысының нәтижесі мен оның басшылықтың бағалауы жөнінде ақпарат алуы оның тек бір ауысымдағы еңбек өнімін 10-30% -ға дейін арттыруға

жағдай жасайды.

Нашар коммуникация жетекшінің іс-әрекетіне теріс әсер етеді.

Р.Л.Качевскийдің ойынша, «шешім қабылдау,инновациялық саясат ,жағымды психологиялық климат құру,адамдарды стимулдау –осының барлығы бөлшекті ақпаратты қажет етеді.Ал ол болмағанда ақпараттық хаос,тәртіпсіздік орнап,ұйым жойылуы қаупі бар».

Нашар коммуникцияның болу себептері:

1. Жетекшілердің коммуникацияның маңыздылығын әлі де түсінбеуі,кері байланыстың болмауы.Жетекшілер мен қатардағы жұмысшылардан жемісті жұмыс жасауына маңызды он моральды факторларыныңрейтингін сұрағанда,фирма жетекшілерініңжұмыс жөнінде хабардар болуды 10-шы орынға,ал қатардағы жұмысшылар 2-3-ші орынға қойған.

2. Ұйымдағы жағымсыз психологиялық ахуал.Қарым-қатынастың қысымының болуы ақпаратты әдейі өзгертуге әкеледі.Мұнда шектен тыс күмәндану болады.

3. Жеке тұлғалық сәттер.Өкінішке орай,кейбір жұмысшылар қоршаған адамдар жұмысы жөнінде қалыптасып қалған ойы болады.Адамдарды және оқиғаларды бағалауымыз әртүрлі стереотиптермен өзгертілуі мүмкін.Сонымен қатар,ақпаратқа қызығушылықтың болмауы оның тиімділігіне әсер етеді.Сондықтан ол есте де қалмайды.Мысалы,мамандардың есептеуі бойынша,қатардағы жұмысшылардың есінде ақпараттың 50 ,жетекшілерде-60 сақталады.

4. Берілетін және қабылданатын ақпараттың толымсыздығы.Мұнда көбіне ақпарат беруші кінәлі.Иерархияның әрбір деңгейінде өзіндік ақпаратты сүзетін фильтрлер болады.Жоғары жақтағылар ақпаратқа монополиясын жоғалтқысы келмей көбіне өздерінің жоспарын уақытынан бұрын жариялағысы келмейді.Себебі «ақпаратты басқаратын адам әлемді де басқарады».Міне сондықтан жетекшілер ақпараттың тек бір бөлшегін жіберіп,үш стереотипке сәйкес жүреді: «Мұны бәрі біледі», «Мұны бәрі білуі тиіс»,«Мұны бәріне білу әлі ерте».Нәтижесінде қатардағы жұмысшылар соңғысын өздері шығарып,орнын толтыруға мәжбүр болады.Төменгі деңгейдегілер де күмәнсіз емес.Байқап көру және қателесу әдісі арқылы олар өздерінің қателері мен сәтсіздіктерін басшылардан жасырып,өздері кейбірін түзеп алады.Сонымен қатар,әрбір ұйымда формальды емес каналдармен өсектер тасқыны жүреді.Өсек-әлі дәлелденбеген белгілі бір оқиға немесе адам ия зат жөнінде хабар.Ол адамнан адамға беріліп тарайды.Экспрессивті негізіне байланысты өсектер«өсек-тілек», «өсек-қорқыту», «агрессивті өсек »

деп бөлінеді.

Әрбір басшы ,жетекші өсектердің тарауының алдын алып ,оның жұмысқа кеселін келтірмейтіндей жасау керек.Өсектердің алдын алу үшін:

1. Фирманың тиімді ақпарат жүйесін қалыптастырып,сол деңгейде ұстап тұру –ақпарат дефициті болмауы керек.

2. Жұмысшылардың дәлелді ,сенімді ақпарат құралдарына бағдарлануын ұйымдастыру-басылымдар т.б.шығару.

3. Тұрақты кері байланыстың болуы.

4. Барлық деңгейде тиімді жетекшілікті қолдау.