АБЫЛАЙ СҰЛТАННЫҢ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ШЕКАРАСЫН

қазақтардың ортақ мемлекеттік саясаты болмаған деп айтудың 

да  жөні  жоқ.  ХҮІІІ  ғасырдың  ортасындағы  қазақ-қытай 

қатынастары  соның  бір  ғана  дәлелі.  Абылайдың  Қытайға 

байланысты  жүргізген  саясаты  Қазақ  дипломатиясының 

жарқын  беттерінің  бірі  болып  саналады.  Бұл  қатынастарды 

жаңаша  тарихи-саяси  тұрғыдан  талдап-сараптау  және  оларды 

негізге  ала  отырып,  болашақты  бағамдау  қазіргі  Қазақстан 

тарихы үшін өте өзекті мәселе болып табылады. 

ХҮІІІ  ғасырдың  30  жылдарының  басында  Орта  Азия  мен 

Қазақстанда  ойрат  әскерінің  белсенділігі  күрт  төмендеді. 

Мұның  себебін  белгілі  ғалым  В.А.Мойсеев  осы  кездегі  Цин 

империясының  Жоңғариға  шабуылымен  байланыстырады  [1: 

228].  1745  жылы  Галдан  Цэрен  өлгеннен  кейін  Жоңғарияның 

ішкі-сыртқы  саясатында  терең  дағдарыстар  басталды.  Осы 

кезде  елдің  саяси  билігіне  Чорос  (Жоңғар  руы  –  авт.)  нояны, 

Галдан-Цэренмен  туыс  Әмірсана  араласады.  Сонымен  қатар 

жоңғар  тағына  толық  құқы  бар  Дабашы  да  хандық  билікке 

таласады.  Сөйтіп  Әмірсана  мен  Дабашының  одағы  Лама 

Доржымен  ашық  соғысқа  ұласады.  1751  жылы  Лама  Доржы 

мен  Дабашы  және  оның  одақтастарының  арасында  шешуші 

шайқас  болады.  Әскері  жеңілген  Дабашы  мен  Әмірсана  1751 

жылы  күзде  Абылайдан  саяси  баспана  т.б.  көмек  сұрайды. 

Абылай  бұл  мәселені  шешу  үшін  бүкіл  қазақ  құрылтайын 

шақырады.  Кеңес  қорытындысы  «Дабашы  мен  Әмірсанаға 

көмектесі  керек  және  оларды  елдеріне  қайтарып  жібермеу 

қажет»  деген  шешімге  тоқтайды.  Бұл  «бітім  бұзылды,  Қазақ 

Ордасы  мен  Жоңғар  хандығының  арасында  соғыс  басталды» 

деген сөз еді [2: 112-113]. 

1752  жылдың  9 қыркүйегінде Сайын-Бөлек, Батұр Ұбашы 

бастаған  15-20  мыңдық  ойрат    әскері  Орта  жүзге басып кіреді. 

Бірақ,  ойрат  әскері  1752  жылдың  29  қазанында  Абылайдан 

ауыр  жеңіліске  ұшырайды.  Осыдан  кейін  Лама  Доржы  бар 

әскерін  қазақтарға  аттандырады.  Осыны  пайдаланған  Абылай 

иесіз  қалған  Лама  Доржының  ордасына  әскер  беріп,  Дабашы 

мен  Әмірсананы  аттандырады.  Олар  1753  жылдың  12 

қаңтарында  Лама  Доржыны  өлтіреді  және  Дабашы  жоңғар 

ханы 

болып 

тағайындалады. 

Осы 

кезде 

өзін 

хан 

сайламағанына  өкпелеген  Әмірсана  енді  Цин  империясына 

қашып,  одан  көмек  сұрайды  [3:  246].  Мұны  қуана  қабыл  алған 

Цин империясы Әмірсананы заңды тағына отырғызамыз деген 

сылтаумен  1755  жылы  Жоңғарияға  басып  кіреді.  Бұл  жердегі 

қазақтар  мен  Цин  империясының  саясатының  мақсаты 

мынадай еді: 

64

а)  Қазақтар  жағы  жоңғарларды  бөлшектеп,  олардың 

әскери-саяси  күшін  әлсіретуге  тырысты  және  қазақ-жоңғар 

соғыстары 

кезінде 

жоңғарлар 

жағына 

өтіп 

кеткен 

территорияларын  қайтаруды  мақсат  етті.  Сонымен  қатар,  екі 

жақты  кезек  қолдаған  Абылай  қомақты  пайда  түсіріп  отырды. 

Мысалы: территория, сыйлық.  

б) Ал, Цин империясына Жоңғарияның ішкі дағдарысы көп 

тиімді  болды.  Себебі,  Қытайды  Цин  империясы  билеген 

уақытта  оған  бағынуға  қатты  қарсылық  көрсеткен  екі  маңызды 

облыс  болды: оның біріншісі 1720 жылы басып алынған Тибет 

болса, екіншісі осы Жоңғар хандығы еді. Осы себепті Цин жағы: 

1.  Әмірсананы  қолдай  отырып,  жоңғарларды  бір-біріне 

айдап салуға тырысты;

2.  Осы  арқылы  алдарына  Жоңғар  мемлекетін  жою 

мақсатын қойып, оны өздеріне бағындыру мақсатын  көздеді. 

Күшті саясат 200 мың әскердің күшімен өз дегеніне жетті. 

Жоңғарлардың  80  пайызы  немесе  600  мыңнан  астамы 

соғыстан  және  аурудан  өлді.  Сол  кезде  көп  санды  ел  болып 

саналатын Жоңғар мемлекеті жер бетінен осылайша жойылып 

кетті. 

Енді 

осы 

Жоңғар 

мемлекетінің 

территориясына 

қытайшадан  аударғанда  «жаңа  шекара,  жаңа  территория» 

дегенді білдіретін «Синцзянь» деген атау таңылды [4: 75].

Осы Жоңғар жанжалы кезінде қазақтар мен қытайлардың 

дипломатия  саласы  жаңа  қадамдар  жасай  бастайды.  Жоңғар 

жанжалының  бас  кезінде  айтылғандай,  қытайлар  Жоңғарияға 

Әмірсананың  ұсынысымен  келсе,  қазақтар  жаугершілік  кезінде 

Жоңғар  хандығы  тартып  алған  жерлерді  қайтару  мақсатында 

күрес жүргізді. Сөйтіп, қытайлардың Жоңғар жерін толық басып 

алуына  қазақтар  қарсы  тұрды.  Пекин  өз  саясатында 

қазақтардың  аймақтағы  әскери    қимылын  тежегісі  келді. 

Қазақтардың  белсенді  әскери  қимылдары  Пекинді  қатты 

мазалады.  Бұл  Цин  әскери  қимылының  күшеюін  талап  етті 

және  қазақтардың  Жоңғар  жанжалына  байланысты  Пекинге 

мықты  қарсылас  бола  алатынын  аңғартты.  Пекин  Орталық 

Азиядағы  барлық  саясатын  қазақтардың  қимылына  есептеп 

құрды  [5:  66-69].  Қытай  армиясы  қазақтарға  жақын орналасқан 

жоңғарлардың  бекінісін  басып  алғаннан  кейін,  Цин  империясы 

қазақтармен  қатынасын  бастауды  ұйғарады.  Сондықтан,  1755 

жылы  император  Цян-Лунь  қазақтарға  елші  аттандыру  туралы 

бұйрық берді. Цин империясына елші аттандырудан басқа жол 

да қалмаған еді. Қазақтардың Жоңғарияға жорықтарын әскери, 

қатаң  жолмен  тию  мүмкін  болмады. Осы кезде Әмірсана өзіне 

Жоңғар 

хандығының 

тағы 

емес, 

Цин 

боғдыханының 

65

вассалының  орны  тағайындалғандығын  сезеді.  Сондықтан 

Әмірсана  көтеріліске  шығуға  бел  байлады.  Әмірсана  бұл 

антициндік  қозғалысқа  ойрат,  қазақ  және  қырғыз  күштерін 

біріктіргісі  келеді.  1755  жылдың  қыркүйегінде  Цин  әскерлерінің 

штабында  қазақ  елшісі  Амир  батыр  болады.  Бірақ  бұл  елшілік 

нәтижелері туралы мәліметтер жоқ. 1755 жылдың қыркүйегінде 

басталған Әмірсананың көтерілісіне байланысты жоңғар, қазақ 

және Цин жағының саясатында үлкен өзгерістер болады. Бұны 

Е.Карин былай түсіндіреді: 



Жоңғарлар  жағы:  Әмірсана өзінің әлсіреген жоңағрлық 

күштерімен  Қытай  әскеріне  қарсы  тұра  алмайтыны  түсінді. 

Оның  осы  жолда  соңғы  үміті  қайтадан  қазақтар  болды.  Ол 

ойрат ханы болу үшін қазақтарға арқа сүйеуді ойлайды;



Қазақтар  жағы:  Қазақтарға  қытайлардың  Орталық 

Азиядағы  белсенділігін  әлсірету  керек  болды.  Абылай, 

сонымен бірге, Жоңғар мемлекетін сақтауды, яғни оны қазақтар 

мен  қытайлар  арасындағы  буферлік  аймақ  ретінде  ұстап 

қалуды мақсат мақсат етті;



Қытайлар  жағы:  Әмірсананың  сырттан  қолдау  табуы 

Пекинге  жаңа  қиындықтар  алып  келді.  Олар:  1.  Әмірсана 

қазақтар  көмегі  арқылы  Қытай  әскерін  қууға  мүмкіндік  алды.  2. 

Осы  қазақтардың  көмегі  арқылы  көтерілістің  ұзаққа  созылу 

мүмкіндігі  туды.  Бұл  қытайлардың  жоңғар  жеріне  орнығуын  да 

кешеуілдететін еді. 

1756  және  1757  жылдары  дипломатиялық  жолмен 

қазақтардың  жоңғарлармен  одақтаасуын  тежеуге  тырысқан 

Цин  елшіліктерінің  қымылдары  да  сәтсіз  аяқталды.  Қытай 

деректеріне қарағанда Әмірсана осы кезде 8 мың қазақ және 8 

мың ойрат әскеріне сүйенген. Дипломатиялық жолмен түсіндіру 

нәтиже  бермесін  түсінген  Цян  Лунь  1756  жылы  мамырда 

Қазақстанға,  Орта  жүзге  шабуылды  бастау  жөнінде  Цин 

әскеріне  бұйрық  берді  [6:  76-79].    Қытай  деректері  үш 

шайқастың  болғандығын  және  олардың  үшеуінде  де  қытай 

әскерінің жеңгендігін хабарлағанымен, Қытай жылнамашылары 

бұл  жерде  қазақтардың  қапыл  шабуылдап,  тез  шегініп  кететін 

соғыс тактикасын ескермеген секілді [7: 24-25]. Көп ұзамай осы 

жылдың  мамыр  айының  соңында  қытай  әскері  Қазақстаннан 

қайтарып  алынады.  Бұл  Қытайдың  саяси  қателігі, қазақтардың 

үлкен  жеңісі  еді.  Бірақ  Абылай  аз  ғана  қазақ-жоңғар  күшімен 

қытайларға қарсы тұру үлкен қателікке ұрындыратынын түсінді. 

1757  жылдан  бастап  бұрынғы  қателіктерді  қайталамауға 

тырысқан  Қытай  қайтадан  дипломатиялық  әдіске  көшеді.  1757 

жылы  мамырда  Ұлы  және  Орта  жүзге  елшілік  жіберу  туралы 

66

Цян-Луньның  жарлығы  шықты.  1757  жылдың  тамыз-қыркүйек 

айында  Абылай  ең  алғашқы  елшілігін  Пекинге  бейбіт  қатынас 

орнатуға  жібереді.  Абылай  осы  елшілік  арқылы  Қытай 

әкімшілігіне  Еренқабырға  мен  Үрімшіден  біріккен  сауда 

орталықтарын  ашуды  ұсынады  [8:  80].  Осы  жылы  Цин 

императоры  Абылайды  хандыққа  бекіткен  жарлық  жібереді. 

Бұл  құжаттар  Цин  патшалығы  мен  қазақтар  арасында  тікелей 

байланыстың  орнағанын  дәлелдейді.  Екі  елдің  аталған 

байланысы  сол  кезде-ақ  қытай  саясатында  «алыстағымен 

жұмсақ қатынас»,-деген атауға ие болды [9: 14-17]. Осылайша, 

Абылай сұлтанның мәмілегерлік саясатының нәтижесінде 1757 

жылдан 

бастап 

қазақ-қытай 

қатынасында 

мәселелерді 

дипломатиялық жолмен шешетін жаңа кезеңнің беті ашылды.

1855-1858 жылдары басталған қазақ-қытай қатынастарын 

қорытындылай 

келе, 

бұл  қатынастардың  қай  жағынан 

болмасын,  тең  мемлекеттер  арасындағы  қатынас  ретінде 

дамығандығын 

көреміз. 

Тек 

бұл 

жерде 

қазақ-қытай 

қатынастарының  дамуының  кейінгі  жағдайларына  тоқталып, 

түсініктеме беріп кетуге тура келеді. 

Жоңғар  хандығы  құлағаннан  кейін  бос  қалған  бұрынғы 

Жоңғар  мемлекетінің  жері  үшін  қазақтар  мен  қытайлардың 

саяси  көзқарастары  үнемі  қайшы  келіп  отырды.  Ал,  1860 

жылдардан  бастап  қазақтардың  сыртқы  саясатын  патшалық 

Ресей  жүргізе  бастағандығы  тарихтан  белгілі.  Қазақтардың 

саяси  билігінің  Ресей  империясының  құзырына  көшуіне 

байланысты 

бұрынғы 

шешілмей 

келе 

жатқан 

түйінді 

мәселелерді де шешу кезегі Ресейге көшеді. Екі ел арасындағы 

шекараны белгілеу үшін патшалық Ресей мен Қытай арасында 

ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап үш келісім-шарт (1860 ж. 

Пекин  келісімі,  1864ж.  Шәуешек  хаттамасы,  1881ж.  Санкт-

Петербург  келісімі)  жасалғанына  қарамастан,  қазақ-қытай 

халқы арасындағы жер мәселесі кейінгі ұрпаққа, яғни, КСРО-ға 

мұра 

ретінде 

қалып 

қойды. 

Бұл 

жер 

мәселесінің 

маңыздылығын  1869  жылғы  14-15  наурыздағы  Дамань 

аралындағы  және  сол  жылдың  13  тамызындағы  Қазақстанның 

оңтүстігіндегі 

Жалаңашкөл 

маңындағы 

кеңес-қытай 

арасындағы ірі әскери қақтығыстан байқауға болады.  

Қазіргі  таңда  еліміз  тәуелсіздік  алып,  қазақ-қытай 

шекарасын  мемлекеттік  тұрғыдан  белгілеуге  қол  жеткізді  және 

қазақ  елінің  жас  әрі  тәуелсіз  дипломатиясы  ХҮІІІ  ғасырдағы 

қазақ  жерінің  әйгілі  тұлғасы  Абылай  ханның  армандаған 

мақсат-мұратына қол жеткізді деп толық айта аламыз. 

67

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: