Адам анатомиясы: пәні мен мақсаты; даму тарихы, әдістері

Тұлға бұлшықеттері меншікті және беткі бұлшықет болып келеді. Меншікті бұлшыкеттер батыңкы, түлғаның каңқаларына тікелей жабыса орналасады да тұлға және бас бөліктерін қозғалысқа келтіреді. Беткі бұлшықеттер батыңқы бұлшықет-тердің үстінде орналасады. Олар қол қаңқаларына негізгі әсерін тигізеді де тұлға мен бастың қаңқаларына қатысы шамалы. Келімсек немесе беткі бұлшықеттер көкірек, арқа және мойын бұлшықеттерінде кездеседі.

Тұлғаның бұлшықеттері арқа, мойын, көкірек және құрсақ бұлшықеттері болып бөлінеді.

Көкірек еттері және оның топографиясы.

Арқа және құрсақ бұлшық еттерінің анатомиялық құрылысы

Тұлға бұлшықеттері меншікті және беткі бұлшықет болып келеді. Меншікті бұлшыкеттер батыңкы, түлғаның каңқаларына тікелей жабыса орналасады да тұлға және бас бөліктерін қозғалысқа келтіреді. Беткі бұлшықеттер батыңқы бұлшықет-тердің үстінде орналасады. Олар қол қаңқаларына негізгі әсерін тигізеді де тұлға мен бастың қаңқаларына қатысы шамалы. Келімсек немесе беткі бұлшықеттер көкірек, арқа және мойын бұлшықеттерінде кездеседі.

Тұлғаның бұлшықеттері арқа, мойын, көкірек және құрсақ бұлшықеттері болып бөлінеді.

Арқа дегеніміз — тұлға-ның сыртқы жағы, яғни желке сызығынан сегізкөз-мықын байланысы мен құйымшақ және қолтықтан төмен кеуде мен құрсақ бүйірін бойлай түсірген сызықтар аралығы.

Арқа: омыртқа, сегізкөз, жауырын, жауырын асты , жөне бел аймақ-тарына болінеді.

Арқа бұлшықеттері тұлғаның сыртқы жағында орна-

ласады.Оның қаңқа сүйектерінен және мойын омыртқасынан басталады. Арқа бұлшықеттері беткібатыңқы бұлшық еттерге болінеді.

Арқаның беткі бұлшықеттеріне: трапеция тәрізді, арқаның жалпақ, жауырынды көтеретін, ромба тәрізді үлкен және кіші, арқаның жоғарғы тісті және төменгі тісті бұлшықеттері жатады.

Трапеция тәрізді бұлшықет мойынның сыртқы жағы мен I арқаның жоғарғы бөлігін алып I жататын тері астындағы бұлшыкет I болып табылады. Бұл бұлшыкет VII мойын омыртқаның жота, арка I омыртқаларының барлық жоталық I ө«інділерінен бастальіп, бұғананыңсырт I жақ бөлігіне, жауырынның ұшына, I жауырынның топшы өсіндісі мен оның I қырына бекиді. Трапеция тәрізді I бүлшықет жиырылған ксзде жауырынды омыртқаға жақындатады 1 да жауырын бұрылады. Егер екі жақты жиырылса, иық белдеуі I көтеріліп, бас кекшиеді.

Трапеция тәрізді бүлшыкетті мидың XI жұп қосымша жүйкесі және мойын өрімі (СІП — СІУ) жүйкелендіреді. Оны мойынның көлденең, шүйде, жауырын I үсті, қабыртқа аралық арткы артериялары қанмен жабдықтайды.

Арқаның жалпақ бұлшыкеті (т. Іаііззітиз сіогзі) көкіректің бүйір бөлігі мен арқаның төменгі жағын коршап жатады. Ол бел-арқа шандырынан және барлық бел омыртқалардан, жамбастың мықын қырынан және IX | — XII қабыртқалардан басталып, тоқпан жіліктің кіші денесіне бекиді. | Бұл бұлшықет жиырылған кезде [ көтерілген иык белдеуін төмен түсіріп, ішке қарай айналдырады. Сөйтіп, қолды икемдей отырып, тұлғаны тартады. Оны жауырынның арка жүйкесі және мойын өрімі (С]Ү — Сү) жүйкелендіреді. Ал мойынның көлденең және беткі артериялары оны қанмен жабдықтайды.

Ромб тәрізді үлкен және кіші бұлшықеттер екі төменгі мойын және төрт жоғарғы арқа омыртқалардын жота ©сіндісінен басталып, жауырынның ішкі қырына бекиді. Бүл бүлшыкеттер жиырылған кезде жауырын сәл жоғары қарай тартылып, омыртка жотасына жақындай түседі. Жауырынды көтеретін бүлшыкеттің жүйкесі мен қан тамырлары аталған бүлшықеттерді жабдықтап тұрады

Арқаның жоғарғы тісті бұлшықеті арканың жоғарғы жағында орналасып, оны ромб тәрізді бұлшықет жауып тұрады.

Бұл бұлшықеттер VI — VII мойын омырткаларынан жөне I — II арка омырткаларының артқы жоталық өсіндісінен басталып, тіс тәрізденеді де II—V жоғарғы қабырткаларға бекиді, ал жиырылған кезде II — V қабырткаларды жоғары көтеріп, дем алу жұмысына қатысады.

Арқаның жоғарғы тісті бұлшықеті қабыртқа аралық жүйкелерімен жуйкеленеді жөне қабыртқа аралық артқы және мойынның батыңқы артерияларымен жабдықталады.

Арқаның төменгі тісті бұлшықеті арқаның жалпақ бұлшықетінің алдында жатады, ол XI — XII арка және I — II бел омырткалардың артқы жоталык өсінділерінен басталып, төменгі терт кабыртқаға бекиді. Аталған бұлшыкет жиырылған кезде төрт қабыртканы төмен басып, дем шығару жұмысына қатынасады. Арканың төменгі тістібұлшықеттерін де жоғарғы тісті бұлшыкеттердің жүйке және қан тамырлары жабдыктайды

Арқаның батыңқы бұлшықеттері үш кабаттан тұрады. Біріншісі — бас пен мойынның белбеу бұлшықеттері және омыртқа жотасын жазатын бұлшықеттер; ортаңғысы — көлденең-жота өсінділерінің бұлшықеттері; ең батыңқысы — жота өсінді аралык, көлденең өсінді аралық, кабыртқаны көтеретін жөне желке бұлшыкеттері. Бұл бұлшықеттерді арканың трапеция және жалпак бұлшыкеттерін сылып алғанда ғана көруге болады

Бас пен мойынның белбеу бұлшықеттері трапеция, ромб және арканың жоғарғы тісті бүлшыкеттерімен жабылып жатады. Бүл бұлшықет III — VI мойын омыртқалары тұсындағы байлам мен I — VII арқа омыртқа-ларының арткы жоталық өсіндісіненбасталып, оның бас бөлігі (зріепіиз саріііз) самай сүйегінің емізік өсіндісіне және шүйденің жогарғы сызыгына, ал мойын бөлігі VIII жогаргы мойын омырткасының көлденең өсіндісіне бекиді. Бүл бүлшықеттердің оң немесе сол жакка жиырылуына қарай бас та солай карай бүрылады. Олардың екі жағы бірдей жиырылса, бас шалқайьш, мойын жазылады.Бөлбеу бүлшыкеттері жүлыннын мойындагы (Сш — Суш) жүйкелерімен және шүйде мен мойынның батыңкы артерияларымен жабдықталады.

Омыртқа жотасын жазатын бүлшықет сегізкөзден шүйдеге дейін созылады. Бүлшьщеттің бекінетін жері: сегізкездің сыртқы бетінен басталып, бір үшы кабырт-қаның бүрышына, екінші үшы кабыртқаға және барлык мойын, арка омыртқаларының көлденең өсінді-леріне, үшіншісі омыртқаның артқы жоталык есінділеріне, ең жоғарғы үшы самайдың емізік өсіндісіне бекиді. Бүл — омыртқа жотасын жазатын ең күшті бүлшыкет. Мүның астындағы коптеген үсақ бүлшыкеттер омырт-қаны бүрып, кабырткаларды көтеруге қатысады. Мойынның жоғарғы жағында мойын омыртқаның өсін-ділері мен шүйде сүйегінің арасында бірнеше түзу, кисық кысқа бүлшыд-еттер орналасады. Олар жиырылған кезде бас, мойын, кеуде, бел артка бүрылып, жанына жөне айналып карауға, сондай-ак адамның денесін тік үстап жүруіне жағдай жасайды.

Омыртқа жотасын (түлғаны) жазатын бүлшықет XII кабыртка

түсынан үш (сырткы, аралык, ортаңғы) салаларға бөлінеді. Олардың сырткы саласын — мыкын-кабыртка аралық, аралык саласын — ең үзын, ал ортаңғы саласын — жота өсінді бұлшық еттері деп атайды.

Мыкын-қабырға аралық бұлшықет мыкынның кырына және төменгі мойын (IV — VII) омырткалардың көлденең өсінділеріне бекиді, оң жак сыртында орналасады. Осыған орай олардың мыкын кырынан басталып, төменгі алты кабырт-қалардың бұрышына бекитін бөлігін — мықын-қабыртқаның бел бұлшықеті; төменгі алты кабыртқалардан басталып, жоғарғы алты қабырткалардың бүрышына және VII мойын омыртқаның көлденең осіндісіне бекитін болігін — мықын-қабыртқаның кеуде бүлшықеті, ал III — VI кабырт-қалардың бүрыштарынан басталып, IV — VI мойын омырткалардың көлденең өсінділеріне бекитін бөлігін —мықын-қабыртқаның мойын бүлшықеті деп атайды.

Мықын-кабыртқалык бүлшыкетті жүлынның мойын, кеуде, бел бөлігінің арткы жүйке тамырлары (Сіу

Ілп) мен кабыртка аралык арткы және бел артериялары жабдыктайды.

Ең үзын бүлшықет сегізкөзден басталып, арка мен мойын омырткалардың көлденең өсінділерінің және самай суйегінің емізік өсіндісіне бекиді. Оның орналасуына карай сегізкөздің сыртынан, бел мен төменгі арка омырткасының көлденең өсінділерінен басталып, төменгі тоғыз кабыртқалардың бүрыштарына бекитін бөлігін — көкіректің ең үзын бүлшықеті көкіректегі жоғарғы бес омыртқа-лардың колденең өсінділерінің үшта-рынан басталып, мойынның II — VI омырткаларының көлденең өсінді-леріне бекитін бөлігі мойынньщ ең үзьш бүлшықеті (т. Іоп^іззітиз сегуісіз), ал I — III арка және III — VII мойын омыртқаларының көлденең өсінді-лерінен басталып, самайдың емізік өсінділеріне бекитін бөлігі бастың ең рын бүлшықеті деп бөлінеді.

Ең ұзын бұлшықеттерді жұлыннын мойын, арқа, бел бөліктерінің арткы жүйке тамырлары және белдің, кабыртка аралык арткы артериялары және мойынның батыңқы артериялары жабдыктайды.

Жоталық өсіндінің бүлшықеті омыртка жотасының арка, мойын бөлігіндегі барлык жота өсіндісіне (ауыз омырткаға дейін) бекиді. Бүл бүлшыкетте омыртка жотасының бөлігіне сәйкес көкірек, мойын жөне бастың жоталық бүлшықеттері деп бөлінеді.

Көлденең-жота өсінділерінің бүл-шықеттері өзінің аталуына сәйкес көлденең өсіндіден жота өсіндісіне карай киғаштана 2-6 омырткаларды орап жатады. Олар осыған орай жартылай, жоталық, копбөлшекті және айналдырғыш бүлшыкеттерге бөлінеді.

Жартылай жоталық бүлшықеттер төменгі омыртканың көлденең өсіндісінен басталып, жоғарыда орналаскан 4—6 омыртка-ларды қиғаштай орап, жота өсіндісіне барып бекиді. Олардың омыртка жотасының бөліктеріне орналасуына карай көкірек, мойын жене бас жартылай жоталық бүлшықеттері деп бөлінеді.

Көпбөлшекті бүлшықеттер сегізкөзден басталып, II мойын омыртқаға дейін омыртқа жотасының орбір 2-4 омырткалардың көлденең өсіндісінен жота өсінділеріне карай оралып бірнеше боліктерге бөлініп жатады. Сөйтіп омыртқа жотасының бірнеше жерден бүра-луына, кисаюына жағдай жасайды.

Бел, арқа және мойынның айнал-дырғыш бүлшықеттері атаула-рына сәйкес орналасады, олардың кызметі аттарына сәйкес. Арка бүл-шыкеттерінің өте батыңқы бүлшык-еттеріне жоталық өсінді арлык бүл-шыкеттердің, кабыртканы көтеретін бүлшықеттердің және желке бүлшык-еттерінің жататыны жоғарыда аяндалды.

Жоталық өсінді аралық бүлшықеттер екі омырт-каның арка өсінділерінін аралығында орналасатын қысқа, жұп бұлшықет болып табылады. Бұлар оыртқа жотасын жазып, тік үстауға қатысады.

Көлденең өсінді аралық бұлшық-еттер омыртқа жотасындағы барлық бөліктердегі екі омыртқаның көлденең өсінділерінің аралығында орналасады. Жота және көлденен өсінді аралық бұлшықеттер омыртқа жотасының бөліктеріне сәйкес бел, арқа және мойын бұлшықеттеріне бөлінеді. Бұлардың кызметі омыртқа жотасының орнық-тылығын және жиырылған кезде оны оңға және солға қарай июге катысады.

Қабыртқаны көтеруші бұлшықет бұл омыртқа жотасының арқа бөлігінде ғана болады. Аталған бұлшықет VII мойын омырт-қаның көлденең өсіндісінен және XI арқа омыртқасынан басталады, содан қиғаштап төмен түседі де қабырт-қаларға бекиді. Бұл бұлшықеттердің қызметі қабырткаларды көтеру және омыртқа жотасын оңға, солға қисайту болып табылады.

Желке (шүйдеасты) бүлшықеттері сүйекке жақын жататын нәзік және кыска талшықты бұлшықеттер. Бұлар бастың үлкен және кіші артқы тік, жоғарғы және төменгі қиғаш бүлшықеттеріне бөлінеді. Бастың үлкен артқы тік бүлшықеті екінпгі мойын омыртканың жота өсіндісінен басталып, желкенің төменгі сызығына бекиді. Бастың кіші артқы тік бүлшықеті . ауыз омыртқаның артқы төмпешігінен басталып, бүл да желкенін төмеші сызығына (ортаңғы жағына) бекиді. Бастың жоғарғы қиғаш бүлшықеті ауыз омыртқаның көлденең өсіндісінен басталып, желкенің төмеші сызығына көлденең өсіндісінен басталып, желкенің төменгі сызығына сәл төмендеу барып бекиді. Бастың төменгі қиғаш бұлшықеті екінші мойын омыртқасының жоталық өсіндісінен басталып, ауыз омыртқаның көлденең өсіндісіне бекиді.

Осы бүлшықеттердің келісімді түрде жиырылуы нәтижесінде бас шалқайып, оңға-солға, артқа қарай иіледі жәш мойынның екінші омыртқасындагыті өсіндісінің бойымен бастын шайқалуына, ең болмағанда қозғалуға жәрдем етеді.

Желке бүлшықеттерін желке (шүйдеасты) жүйкесі және мойынның батыңқы артериясы жабдықтайды.

Арқаның шандырлы қабықтары. Бүлардан ең жақсы дамығаны — бел-арқа шандыры Бұлар көкірек-бел бөлігін және арткы жоталық сіндіні қаптап, берік орналасады. Шандыр кабықтары беткі (артқы) жоне батыңқы (алдыңғы) орна-ласқан екі жапырақшадан түзіледі.

Батыңқы немесе алдыңғы шандыр жапырақшасы жүқа болып келеді, ол бел омыртқаның көлденең өсіндісінен басталып, XII қабыртқа аралығынан жамбастың жиегінё дейін созылып жатады.

Беткі немесе артқы шандыр жапырақшасы арканың беткі бүлшықеттерінің төменгі жағында ромб тәрізді бүлшықеттерден сегізкөз және күйымшаққа дейін орналасып, 1 бел шандырын түзеді. Арканың жалпақ бұлшықеті, арқаның төменгі I тісті бүлшықеті, көлденең және ішкі қүрсактың қиғаш бүлшықеттері осы шандырдан басталады.

Омыртқа жотасының үзына бойына арқа сайы байқалады. Осы сайдан мойынның VII омыртқасынан бастап, одан төмен орналасқан омыртқалар-дың арқа өсінділерін қолмен сипап байқауға болады.

Кеуде бүлшықеттері түлғаның алдыңғы бөлігінде жатады. Оның жоғарғы жағы мойын-мен шектелсе, сырткы шекарасы тармакталған бүлшыкет пен көкі-ректің үлкен бұлшыкетінің аральщ сайының бойымен қолтық ойысын бойлап өтеді, ал томенгі шекарасын төссүйектің семсер тәрізді өсіндісінің түсынан VII кабыртқаны бойлай, колтык ойысына жетеді.Кеуде бұлшықеттері де беткі батыңқы бұлшықеттер болып бөлінеді.

25. 
    
    
    жүктеу/скачать 16,18 Mb.
    
    Достарыңызбен бөлісу: