Адилханов олжас шайзандаевич
жүктеу/скачать 1,79 Mb.
|
adilhanov-o-povtor-phd-s-sp
| Қазақстан сауда байланыстарын дамытуда анағұрлым белсенді болуы керек. Ресей Федерациясына жақындық-Қазақстанның маңызды артықшылығы. Ресей экономикасымен сауда және инвестициялық байланыстар Еуразиялық экономикалық одақ (ЕЭО) шеңберінде одан әрі тереңдетілетін болады. Бұл Ресей экономикасының жақсаруына қарай нәтиже береді, бірақ Қазақстан ЕАЭО-ға қатысудан көбірек пайда алу үшін Сауда саясатын және компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін жақсарту бойынша күш-жігерді жалғастыруы керек. Қазақстан ЕАЭО-ға мүшелікті Ресейдің ірі нарығына, сондай-ақ Армения, Қырғызстан және Беларусь нарықтарына тауарларды, қызметтерді, капитал мен жұмыс күшін еркін жылжыту мүмкіндігі ретінде қарастырады. Ол үшін ЕАЭО ішкі нарығында кедергісіз орта қажет. Сондай-ақ, инновациялық өсудің маңызды факторы бола алатын ЕАЭО экономикасын цифрландыру мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады.
Дамушы елдердегі өзара ынтымақтастықтың негізгі нысандарының бірі-өңірлік экономикалық ұйымдар құру. Дамушы елдер жергілікті шикізатты қайта өңдеу өнеркәсібін дамытуды, экспортты әртараптандыруды көтермелеуден тұратын жаңа әлемдік экономикалық тәртіп туралы мәселе қойды. Соңғы жылдары Қазақстанның бастамасымен Еуразиялық экономикалық одақ құрылды. Негізгі мақсат – Қазақстандық өндірушілердің нарығын кеңейту, одаққа енетін мемлекеттердің нарығына шығу болды. Дегенмен мұндай ортақ нарық кімнің өндірісі мықты болса сол тарапқа тиімділігі жоғары болады. Өйткені одаққа мүше барлық кәсіпорындар бәсекеге түседі. Сондықтан сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстан үшін тиімділігі төмен, бұл одақ экономикалық емес көбіне саяси мәнге ие деген. Қазақстанның Қытаймен сауда қатынастары осы елдің «Бір белдеу – бір жол» бастамасы шеңберінде құрлықта өзінің тауарларын батыс бағытта өткізу төңірегінде дамуда. Орта мерзімді перспективада Қазақстан сауда рәсімдерін оңайлату жөніндегі жұмысты жақсартып, өзінің логистикалық секторын дамытып, сондай-ақ батысқа қарай келе жатқан саудаға әлдеқайда көп құн қосу қажет болады. Ұзақ мерзімді перспективада Қытайда әл-ауқаттың өсуіне қарай өнімдер мен қызметтер Халықаралық жер үсті көлік дәліздері бойынша шығысқа бағдарлануы мүмкін. Қазақстан аймақтарының (облыстарының) экономикалық әлеуеті бар, бірақ олардың мүмкіндіктері, инфрақұрылымы мен әкімшілік әлеуеті айтарлықтай өзгеріп отыр. Еуропалық Қайта Құру және даму банкі жүргізген талдау нәтижелеріне сәйкес өнімдердің бірегейлігі мен күрделілігіне, өңдеу және сервистік қолдау мүмкіндіктерінде Қазақстанның 16 аймағының жартысына жуығы әртараптандыру үшін мүмкіндіктер бар. Алайда, тек бір өңір Алматы облысы ғана 2003-2020 жылдары өңдеу өнеркәсібі секторында қосылған құнды құру тізбегін іске асырды. Мүмкіндіктерге, құн және тұрақтылық факторларына байланысты кейбір өңірлер өнімді жетілдіру мақсатында белгілі бір салалар немесе секторлар бойынша тікелей қолдау қажет болуы мүмкін, ал басқа өңірлер үшін бизнес-ортаны немесе мемлекеттік-жеке әріптестікті жақсартуға бағытталған жанама қолдау орынды болады. Өңірлік дамуды қолдау үшін өңірлердің пікірін есепке алуға және олардың әлеуетін дамытуға негізделген «өңір-орталық» байланысы қажет. Мұндай байланысты қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдардың пікірін көбірек ескеру қажет. Өңірлік қолдау бағдарламалары тиісті нарықтық ынталандырулармен өңірлік дамудың стратегиялық жоспарларымен келісілуі тиіс. Қолдау Қазақстанның салықтық-бюджеттік мүмкіндіктерін ескере отырып ауқымды шараларды қамтуы тиіс. Бәсекеге қабілетті аймақтарды дамыту және еңбек ресурстарының ұтқырлығын ынталандыру өзара тығыз байланысты; оған қол жеткізу үшін урбанизация процесін нығайту қажет. 2003-2021 жылдары Қазақстанда жалақысы төмен өңірлерден неғұрлым жоғары жалақысы бар өңірлерге едәуір көлемде көші-қон болды. Жаһандық экономикамен интеграцияны және қазақстандық аймақтардың ұлттық және жаһандық экономикамен байланыстарын жақсартуды тежейтін негізгі шектеулердің қысқаша сипаттамасы. Сауданың өңірлік сауда серіктестерімен өзара толықтыруының төмен деңгейі; тарифтік және тарифтік емес кедергілер; сауданы оңайлату шараларындағы және логистика секторындағы кемшіліктер; өңірлік дамуды қолдау бағдарламаларының төмен әсері; Ел ішіндегі әлсіз байланыстар.; ішкі көші-қонды, оның ішінде қалаларға, әсіресе екінші дәрежелі қалаларға көші-қонды шектеу, олардың әлеуеті инфрақұрылымға және мемлекеттік қызметтерге инвестициялардың айтарлықтай жетіспеуінен төмендейді. Осы талдауда сипатталған проблемаларды шешу және жаңа экономикалық модельге көшуді жүзеге асыру үшін Қазақстан өзінің адами және институционалдық капиталын нығайтып, табиғи ресурстарды тұрақты және тиімді басқаруды қамтамасыз етуі қажет болады. Қазақстан өзінің адами капиталын нығайтып, қызметкерлер мен азаматтарға өзгермелі экономикалық, әлеуметтік және технологиялық жағдайларға тез бейімделуге мүмкіндік беретін және оларды өтпелі кезеңдерде қолдайтын орта жасауы қажет. Бұдан басқа, Қазақстан өзінің ресурстық байлығынан үлкен пайда алған кезде, ол қолда бар ресурсты қажетсінетін өсу моделінің осалдығын және теріс салдарын азайту үшін табиғи ресурстарды басқару кезіндегі тұрақтылық пен тиімділік мәселелерін ескеруі қажет. Кесте 26 - Қазақстанда өңдеу өнеркәсібі экспортын әртараптандырудың стратегиялық бағыттары
Әртараптандырылған экономиканы қалыптастыру үшін экономика секторларын өзара тиімді бөлінісін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан мысалында шикізаттан түсетін табыс көздерімен қатар өңдеу өнеркәсібі және ауылшаруашылық өндірісін технологиялық жаңғырту арқылы арттыру керек. Мемлекеттің экономикаға қатысуын азайту және ШОК дамыту үшін ортаны қолдау: Қазақстанда әртараптандырылған жеке сектор және қажетті саясатты қолдау үшін тиісті стратегиялар мен бағдарламалар бар. Алайда институционалдық басқару тиімділігіне байланысты бұл бағдарламалардың жүзеге асу нәтижесі төмен. Жоғарыда сипатталған реформаларды іске асыру және осы талдауда талқыланатын мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекеттік басқару саласындағы түбегейлі жақсарту талап етіледі, бұл келесі бірнеше жылға арналған неғұрлым басым міндет болып табылады. Адам капиталы жағдайында сияқты Қазақстанда мемлекеттік басқаруды жетілдіру ұрпақ арқылы жеміс әкелетін тұрақты міндет болуы тиіс. Бұл саладағы жұмыстың екі бағыты: сыбайлас жемқорлықпен күрес және заңның үстемдігі және Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру болып табылады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес үшін мемлекеттің, оның ішінде мемлекеттік сатып алу және жекелеген салалар мен компанияларды мемлекеттік қолдау жөніндегі іс-әрекеттері мен шешімдерінің ашықтығын арттыру қажет. Мемлекеттік сектордың әлеуетін арттыру үшін шешімдер қабылдау жүйесін орталықсыздандыруды арттыру (өңірлердің экономикалық дербестігі мен жауапкершілігін арттыру арқылы), талдау және стратегиялық жоспарлау саласындағы мемлекеттік қызметтің әлеуетін дамыту және ашу, қаржылық басқару дағдыларын нығайту және қаржылық есептілікті арттыру, мемлекеттік бағдарламалар мен бюджеттерді жүйелі мониторингілеу мен бағалауды қоса алғанда, қызмет нәтижелеріне есеп берудің қатаң процестерін белгілеу қажет. Өңдеу өнеркәсібі экспортын дамытудың институционалдық негіздерін жетілдіру бойынша іс-шаралар жиынтығы: Шикізат емес экспортты және қызметтерді дамыту және ілгерілету мәселелері қазіргі уақытта бірнеше даму институттары арасында нақты бөлінген: «KazakhExport» - қаржылық қолдау операторы, «КЦИЭ «QazIndustry» АҚ – тауарларды сыртқы нарықтарға жылжыту жөніндегі экспорттаушыларға олардың шығындарын өтеу жөніндегі оператор, Сыртқы сауда палатасы – сервистік қолдау және «QazTrade» АҚ –экспорттаушыларды ақпаратты-талдамалық қолдау. Экспортты дамытуды тежейтін мәселелердің бірі бизнестің мемлекет көрсететін қаржылық және қаржылық емес шаралары туралы жеткіліксіз хабардар болуы болып табылады. Осыған байланысты «QazTrade» бір терезе базасында отандық экспортты қолдайтын институттар ұсынатын қолданыстағы қолдау шаралары бойынша әлеуетті және белсенді экспорттаушыларға консультациялық қолдау көрсетуді, сондай-ақ мынадай талдамалық ақпараттар беруді жоспарлануда: - кәсіпорын мен оның тауарының экспорттық әлеуетін бағалау; - әлеуетті импорттаушының нарығын талдау және тауарларды ілгерілету үшін маркетингтік науқанды жүргізу; - шетелдік және салалық нарықтарды маркетингтік талдау; - сыртқы нарықтарға шығудағы сауда кедергілерін зерделеу және оларды жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу. Export.gov.kz электронды порталы жұмыс істей бастады, онда экспорттаушылар үшін барлық қажетті ақпарат, оның ішінде Қазақстанның экспорттық мүдделі тауарлары бойынша ақпараттық материалдар, барынша тартымды өткізу нарықтары, статистика, жарнама және өзге де экспорт қызметіне қатысты, оның ішінде сауда және елдер бөлінісіндегі ақпараттар орналастырылады. QazTrade export.gov.kz электронды порталы арқылы экспорттаушылармен кері байланысты жетілдіру жұмысын жалғастыратын болады. Сонымен қатар, қазақстандық жеткізуші-экспорттаушыладың және олардың өнімдерінің тізілімін өзектендіру бойынша жүйелі жұмыс жүргізіледі. Бұл шетелдік тапсырыс берушілердің қазақстандық контрагенттер порталында болуларына мүмкіндік береді. Сыртқы нарықтарда қазақстандық өнімдер экспортын өсіру мақсатында QazTrade сауда кедергілерін жою жұмысын жүргізетін болады. Жаңа Зеландияның тәжірибесі бойынша export.gov.kz порталы арқылы сауда кедергілерін құпия тіркеу, оларды дереу қарау және жою тетіктері енгізілетін болады. Экспорттаушымен 10 күн ішінде кері байланыс жасау қарастырылады және мемлекеттік органдарды, шикізат емес экспортты дамыту жөніндегі даму институттарын, сауда өкілдерін және басқа да мүдделі тараптарды тарта отырып, сауда кедергілері тіркелгеннен кейін 6 апта ішінде кедергілерді жоюдың алдағы қадамдары жасалады [81]. Мүше мемлекеттер нарықтарына экспорт кезінде туындаған кедергілерді жою жөнінде өтінімдер берілген кезде мемлекеттік органдардың өзара іс-қимыл регламенті әзірленетін болады. Экспортты дамыту саласындағы жаңа бағыт қазақстандық өнімді Қазақстанның жұмыс істеп тұрған шетелдік мекемелерінің желісі арқылы ілгерілету болып табылады. Сыртқы істер министрлігінің қазақстандық экспортты шетелдік нарықтарға инвестициялар тартудың қолданыстағы «Шетелдік мекеме – Орталық – Өңір» тәсіліне ұқсас ілгерілету бөлігіндегі функцияларын кеңейту мәселесі пысықталады. Атап айтқанда, Шетелдік мекемелер жанындағы экономикалық мәселер жөніндегі кеңесшілердің функционалы олардың қызметін бағалауда (қол қойылған экспорттық келісімшарттар саны, шикізат және шикізат емес өнімдер экспортын ұлғайтудың негізгі көрсеткіштері) нақты KPI қоса отырып, отандық дайын өнім экспортын ілгерілету мәселелерімен толықтырылатын болады. Кеңесшілердің лауазымдық функционалы мынадай бағыттармен толықтырылатын болады: - Шетелдегі әлеуетті әріптесті/сатып алушыны іздестіруге жәрдемдесу; - Әлеуетті импорттаушы нарығын талдау және тауарды ілгерілеті үшін маркетингтік науқанды өткізу; - Шикізат емес экспортқа ынталандыру үшін қолданыстағы сауда құралдарын жылжыту; - Экспорттық жобаға мемлекеттік қолдау алу үшін көмек көрсету; - Шикізат емес тауарлар экспортын электронды тауар алаңы арқылы ілгерілету. Экспортты ілгерілетудің осы сәулет шеңберінде еліміздің шетелдік мекемелерінің Сыртқы істер министрлігі сияқты ҚР Сауда министрлігімен де белсенді өзара іс-қимылы қалыпқа келтірілетін болады, олар өз кезегінде даму институттарымен, Сыртқы сауда палатасымен және өзге де мүдделі құрылымдармен тиімді синергияны қамтамасыз етеді. Экспортты ілгерілету жөнінде құрылған өңірлік орталықтар шекаралас сауданы дамытуға және шетелдік импорттаушылар үшін әлеуетті отандық тауалар мен қызметтерді іздестіруге жәрдемдесетін болады. Сонымен бірге, KazakhExport елді дамытудың негізгі институттарының бірі болып табылады, ол негізінен экспорттық кредит агенттігінің функцияларын жүзеге асырады. Сонымен қатар, экспорттық кредит агенттігі арқылы шикізат емес экспортты қолдауды заңнамалық реттеудің жоқтығы және Қазақстан Республикасының Қаржылық нарықты реттеу және дамыту агенттігі реттейтін сақтандыру ұйымы түріндегі KazakhExport -тың ағымдағы құқықтық мәртебесі әртүрлі елдердің экспорттық кредит агенттіктерінде кеңінен танылған экспорттаушыларды қолдаудың қолданыстағы құралын пайдалануға мүмкіндік бермейді. KazakhExport қызметі сақтандыру ұйымдарына қолданылатын жалпы ережелермен реттеледі және экспортты сақтандырумен шектеледі, бұл дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес келмейді, оларда экспорттық кредит агенттіктері (оның ішінде шетелдік сатып алушылар) экспортты сақтандыру, кепілдендіру, кредиттеу функциялары бар оқшауланған құқықтық мәртебесі болады, және олардың қызметтері жеке заңдармен реттеледі. ҚР Ұлттық Банкінің сақтандыруды жүзеге асыруға арналған лицензиясының болуы және сақтандыру ұйымдарының жекелеген қызмет түрлерімен айналысуына «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында тыйым салынуы KazakhExport-ға басқа елдердің экспорттық кредит агенттіктерінде бар экспортты дамыту мен ілгерілету бойынша өзге де функцияларды беруге мүмкіндік бермейді. Қазақстанда шыққан тауарлар (жұмыстар, қызметтер) экспортын қолдау жүйесін жаңғырту үшін дамыған елдердің тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасында жоқ экспортты дамыту мен ілгерілетуді оқшауланған құқықтық режимде жүзеге асыратын институт ретінде белгілеу қажеттілігі туындағанын назарға ала отырып, оның экспорттаушыларды қолдау жөніндегі құқықтары мен міндеттері, қызметінің түрлері мен мақсаттары, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және экспорттаушылармен өзара байланысының тәртібі, сақтандыру және қаржылық қызметтер нарығындағы оқшауланған құқықтық мәртебесіне байланысты төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге қойылатын жекелеген талаптар, сондай-ақ оның қызметін бақылау және қадағалау тетіктері заңнамалық түрде белгіленетін болады. Дегенмен, отандық экспорттаушыларды қолдайтын бұл мемлекеттік институттар көп жағдайда еліміздегі алып кәсіпорындарға көмек көрсетеді. Мысалы, Хендэ Транс, Сарыарқапром, Рахат т.б. Сондықтан бұл институттардың қызметін жалпыхалықтық, яғни шағын және орта кәсіпкерлерге де қолжетімді болуы тиіс. Әрине бұл үлкен кәсіпорындарға көмек көрсету қажет емес дегенді білдірмейді. Сонымен қатар шағын және орта кәсіпкерлік өкілдері өз өнімдерін экспортқа шығару жолдары туралы ақпаратпен толық қамтылмаған. Экспорттаушыларды жаппай ақпараттық қамтамасыз ету де маңызды. Экспорттаушыларға бір терезе қағидасымен көмек көрсету экспортты ілгерілетуге ықпал етеді. Яғни, кедендік рәсім, субсидия, сақтандырудан бастап тауардың шетелдік тұтынушыға жеткенше сүйемелдеу процесі жеңіл әрі жылдам өтуі қажет. Мемлекеттік институттар экспортты қолдаудың қазіргі заманғы әдістері мен құралдарын пайдалану арқылы экспортты ілгерілету мүмкіндіктерін қарастырады. Сонымен қатар, Қазақстанда шығарылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер) экспортын дамыту және сыртқы нарыққа ілгерілету шараларын қамтамасыз ету, оларды нормативтік-құқықтық қолдау үшін Заң жобасын әзірлеу мәселесі пысықталу қажет. Қазіргі таңда елімізде әлемдік тәжірибеде жұмыс істейтін классикалық форматтағы толыққанды экспорттық-кредиттік агенттік құрылмаған. Экономикасын әртараптандыра алған дамыған мемлекеттерде экспорттаушы кәсіпорындарды жан-жақты қолдайтын мүндай компаниялардың арнайы құқықтық мәтребесі болады. Оның функциясын ҚазақЭкспорт орындап отыр. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||