«аграрлық технологиялар» кафедрасы

Топырақтың ылғалдылығы көп тәсілдермен анықталады: спирттік, электрлік, радиоактивтік және т.б. Олар көбіне қиын және дәл еместігімен ерекшеленеді, қымбат аппаратура керек етеді.

Топырақтың ылғалдылығын анықтау үшін көп тараған тәсілдер пайдаланылады:

1. Көзбен жобалау әдісі – қолмен ұстағанда қолға жабысу дәрежесі арқылы. Ол үшін топырақты 10-12 см тереңдіктен алады.

Р = , %

мұнда: Р – топырақ ылғалдылығы, %;

а – топырақтан буланып кеткен судың салмағы, г;

в – құрғақ топырақтың салмағы (ыдыссыз);

Топырақтың ылғалдылығы декада (10 күндікте) бір рет, әр декаданың 8, 18, 28 күндері анықталады.

1 – тапсырма: Топырақ ылғалдылығын анықтау

Танап ___________ Дақыл _______________ Күн ________________

Топырақтағы жалпы (барлық) ылғалды өсімдік пайдалана алмайды.

Өсімдік пайдалана алатын ылғалдылықтың мөлшерін білу үшін топырақтың агрогидрологиялық қасиеттерін білу керек:

1. Көлемдік салмақ (d), г/см³;

2. Солу коэффициенті (К), % немесе мм.

К_мм ═ d ∙ К, %

3. Ең жоғары ылғал тартқыштықты (максималды гигроскопиялық) 1,34 коэффициентіне көбейтіп, солу коэффициентінің мәнін табуға болады.

4. Топырақтың еркін су сиымдылығы (ЕСС) дегеніміз – топырақтың суды сіңіріп, оны ұстап тұру қаблеттілігі. ЕСС әр түрлі топырақтардағы мәндері:

1. Саздақ топырақтар үшін 0 – 100 см ═ 170-180 мм

2. Құмдауыт топырақтар үшін ═ 150-160 мм

3. Құм топырақтар үшін ═ 80-120 мм

Ылғалдың топырақтағы жалпы қоры (W) мм төмендегі формуламен, әр қабатқа анықталады:

Мұнда: Р – топырақ ылғалдылығы, %;

d – топырақтың көлемдік салмағы, г/см;

h – топырақ қабаты, 10 см;

0,1 – мм-ге айналдыратын көбейткіш

Өсімдік пайдалана алатын ылғалдылықтың қоры (W₁) мына формуламен анықталады:

Бір метр тереңдіктегі топырақ ылғалдылығының қоры сол топырақтың ЕСС 60% төмен болатын болса, ол жерде егілген ауыл шаруашылық дақылдардың өнімі төмен болады, 60-70% аралығында болса – қанағаттандырылған, ал 70-90% аралығында болса – жақсы деген баға беріледі (топыраққа байланысты).

Пункт ______________ жыл ____________ дақыл ________________

Топырақ _______________________________

Терең дігі	Тұрақты көрсеткіштер			Орташа ылғалдылық, % (Р)				Ылғалдылықтың жалпы қоры (W)			Өсімдік пайдаланатын ылғал, мм (W)
	солу ылғалдылы-ғы (К,%)	көлемдік салмақ г/см3 (d)	пайдалын-байтын ылғал, мм (К)	8.06	18.06	28.06		8.06	18.06	28.06	8.06	18.06	28.06
10
20
30

8.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	51,1	47,1	22,2
20	2	53,9	50,0	22,0
30	3	50,6	45,8	22,1
40	4	58,4	53,4	22,3

18.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	54,6	51,3	22,4
20	2	51,7	48,3	22,1
30	3	55,6	50,3	22,3

28.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	56,5	50,9	22,5
20	2	55,1	49,1	22,8
30	3	52,9	44,2	22,9

1 - вариант

2 - вариант

1. Топырақ ылғалдылығын анықтау тәсілдері

2. Еркін су сиымдылығы дегеніміз не?

3. Топырақтың жалпы ылғалдылық қоры

4. Өсімдік пайдалана алатын ылғалдылық қоры

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Зубаиров О.З., Тлеуқұлов А.Г. Суару мелиорациясы, Алматы, 2010 ж.

2.Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005 ж.

3.Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. Ауыл шаруашылық мелиорациялары, Алматы, 2003 ж.

1. Жабдықтар: Топырақ бұрғысы, бюкстер, таразы, кептіргіш шкаф

2. Үлгілер: топырақтың әртүрлі типтері

Жұмысты орындау әдістемесі

Топырақтың еркін су сиымдылығы дегеніміз – топырақты толық суарғаннан соң гравитациялық су еркін ағып кеткеннен кейінгі топырақта сақталынатын ылғал мөлшері.

Топырақтың еркін су сиымдылығы – топырақтың су сақтайтын қабілетін санмен сипаттайтын шама. Ылғалды сақтау жағдайларына қарай жалпы, дала, шекті дала, төменгі капиллярлық, максимум молекулалық, адсорбациялық максимум ылғал сиымдылықтарын ажыратады. Бұлардың ішіндегі негізгілері – төменгі капиллярлық және толық сиымдылық.

Жұмысты орындау барысы

Даладан аумағы 1 м² немесе радусы 1-1,5 м дөңгелек алаңды таңдап алып, оның сыртқы жағынан биіктігі 35-40 см топырақ үйіндісімен қоршап және тығыздап, алаңға су құяды. Сумен бірге топырақтың құрылымы шайылып кетпеу үшін алаңның біраз бөлігін сабан не шөппен жауып қояды.

Алаңға құйылатын судың мөлшерін былай есептеп шығаруға болады. Егер топырақ бағанасының мөлшерін R = 1 м, Н = 1,5 м деп алсақ, онда V = R² х Н = 4,71 м³ болады. Орта есеппен алғандағы қабаттың жалпы қуыстылығы барлық көлемнің 45% болғанда, ол 2,11 м³ болады. Егер топырақтың бастапқы орташа көлемдік ылғалдылығы 15% болса, онда қуыстардың 0,70 м³ жуығында су болады, яғни топыраққа 1,14 м³-ге жуық су құю керек.

Топырақтың дымқылдығын уақытша сақтау үшін және алаңнан ағып кететін судың есесін қайтару үшін құйылатын судың мөлшерін 1,5 еседей көбейту керек. Топырақ әбден суға қаныққанына көзіміз жеткен соң, су топырақтың беткі қабатынан буланып ұшып кетпеуі үшін, судың төмен қарай гравитациялық ағуы тоқталғаннан кейін алаңды клеенкамен немесе қара қағазбен, немесе қалыңдығын жарты метр қылып сабанмен жауып қояды. Құмдарда және құмдақ топырақтарда судың фильтрациясы 1 тәуліктен, саздықтарда 2-3 тәулік, ал саз балшықтарда 3-4 тәуліктен кейін тоқталады.

=

Аталған мерзім өткеннен кейін дайындалған алаңның ортасынан 1,2 – 1,5 метр тереңдікке, яғни дақылдардың тамыр жүйелерінің жайылуы тереңдігіне дейін 0-10; 10-20 см; 20-30 см қабаттары бойынша бұрғымен үш қайтара топырақ үлгісін алады. Алынған мәліметтерді кестеге жазып, топырақ ылғалдылығын анықтайтын белгілі әдіспен есептер жүргізеді.

Алынған деректердің дұрыстығына көз жеткізу үшін көрсетілген мерзімдердің екі еселенген уақытынан кейін топырақтың ылғалдылығын анықтауды қайталау керек. Егер ылғалдылық барлық қабаттарда орташа 0,5-0,7% кемісе, онда осымен ылғалдылықты анықтауды тоқтату керек.

Егер алаңды су құйып дайындап болғаннан кейін қатты жаңбыр жауса және оның суы топыраққа түгел сіңіп кетсе, онда жауын басталған күнді алаңға су құюдың алғашқы күні деп есептептейді.

Әрі қарай топырақты кептіру арқылы оның ылғалдылығын анықтап, үлгіге жазады.