Агрессияның психологиялық теориялық негізі

Бақылау тобында, яғни түзету-дамыту сабақтары жүргізілмеген топ сол күйінде өзгеріссіз қалды.

Маңыздылық деңгейі бала агрессиясының төмендегенін нақты көрсетеді. Бұл, яғни біздің, өңдеген бағдарлама мен әдістемелеріміздің тиімділігін дәлелдейді. Мұны психологтар агрессивті балалармен жүргізетін өзінің іс-тәжірибесінде қолдануға болады.
3. Агрессивті балалармен жүргізілетін психологиялық түзету-дамыту жұмыстары
3.1 Агрессивті балалармен жүргізілетін психологиялық түзету-дамыту жұмыстарын өңдеу.
Бүкіл ересек және мектепке даярлық тобы балалардың (127 бала) жоғарыда аталған әдістеме бойынша зерттеп болғаннан кейін, біз орта және жоғары деңгейде агрессивтілі 20 бала іріктеп алдық. Жиналған топты 10 адамнан бірдн тең екіге бөлдік, агрессия деңгейін тура және ары қарай салыстыра отырып, қайтара өлшеп қарастырдық. Бірінші топпен біз түзету-дамыту жұмыстарын жүргіздік, ал екінші топпен ешқандай сабақ жүргізілмеді. Түзету-дамыту жұмыстарын жүргізгеннен кейін, бастапқысы мен кейінгісін салыстыра отырып, біз диагностиканы қайта алдық. Екі топтың ішіндегі, жұмыс жүргізілген топтан агрессия деңгейінің төмендегені байқалды, ал екіншісі өзгеріссіз. Өзіміздің өңдеген түзету-дамыту жұмыстарының жүйелі бағдарламасы эмоциялық күй-жағдайға бағытталған.

Балалардың әлеуметтік-эмоциялық күй-жағдайын дамытуға бағытталған топтың түзету-дамыту бағдарламасы.

Сабақ	Бағдарлама , мазмұны	Методикалық тәсіл	Қажетті жабдықтар
№1 сабақ.	1. Кері әсерлерден жеңілдетіп, агрессияны затқа аудару жолдарын үйрету. 2. Өзара жағымды қарым-қатынасты жақсарту. Жанашырлық, өзгейен бөлісу, өзгені түсіну сияқты сезімдерді дамыту.	1. Жаттығу: «Танысу» мақсаты: зейінін тұрақтандыру, ойлауын, есте сақтауын дамыту. 2. Ойын: «Жемістермен ұрысамыз» мақсаты: вербальды агрессиядан жеңілдеу. 3. Ойын: «Екі тайпаның төбелесі». Мақсаты: тікелей дене агрессиясын қимыл арқылы сыртқа шығару. 4. Жаттығу: «Үшінші көз, оян!». Мақсаты: кері әсерлерден жеңілдеп, өзіне сенімділігін арттыру. 5. Этюд: «Бірге ойласып жасалған қимыл». Мақсаты: ептілігін, жылдамдығын арттыру. 6. Релаксация.	Үнтаспа, кассета Кішкене жастықшалар баяу жағымды әуен.
№2 сабақ.	1. Тіл мәдениетін дамытып, эмпатия, адамға деген сенімділік қасиеттерін дамыту.	1. Жаттығу: «Тілек шоғы». Мақсаты: жасаған жақсылығың өзіңе оралатынын сезіндіру. 2. Ойын: «Жорықтағы жолбарыс». Мақсаты: өзгенің қимылын жасай білуге, ептілікке үйрету. 3.Жаттығу: «Сен арыстансын!». Мақсаты: кері әсерлерден жеңілдеу, сенімін арттыру. 4.Ойын: «Ырылда арыстан, ырылда, тарсылда поезд, тарсылда». Мақсаты: вербальды және дене агрессиясынан жеңілдеу. 5. Релаксация.	Шоқ гүл бумасы үнтаспа, кассета баяу жағымды әуен.
№3 сабақ.	1. «Жақсы сөз жарым ырыс» деген қазақтың мақалын балалардың бойына сіңдіре тәрбиелеу. 2. Көпшілікпен бірлесе ойнаған ойынның қызықтығын сезіндіру. 3. Денесін бағдарлауын дамыту, сезіндіру.	1. Жаттығу: «Амандасу-сәлемдесу». Мақсаты: балалардың өзара сенімін ояту, қарым-қатынасын жақсарту. 2. Ойын: «Балалар футболы». Мақсаты: жанама дене агрессиясын ойын арқылы шығару. 3. Жаттығу: «Кет жамандық (қастандық), кет». Мақсаты: ішкі кері әсерлерден, қорқыныштан жеңілдету. 4. «Бес түрлі қимыл би».	Үнтаспа, кассета Кішкене жастықшалар Үлкен жастықтар жинағы Бес түрлі темптегі әуен.
№4 сабақ.	1. Дене бағдарлау терапиясын қолдану. 2. Дұрыс тыныс алу арқылы дененің жиырылуын жазу, ішкі қаупін жеңілдету. 3. Арт терапиясын қолдану арқылы ішкі кері әсерлерін жеңілдету, сенсорлық қабылдауын арттыру.	1. Жаттығу: «Мен бәрінен де әдемімін». Мақсаты: баланың өзін-өзі бағалауын «мен» тұжырымын арттыру. 2. «Өз биіңді ойлап тап» мақсаты: денесін бағдарлауын дамыту, бейсана қызыметін арттыру. 3.Ойын: «Бұзылатын мұнара». Мақсаты: балаларды ептілікке тәрбиелеу. 4. Жаттығу: «Демал да, тамаша ойлан». Мақсаты: өзін-өзі ұстау, бой босаңсытып, кері әсерлерден жеңілдеу. 5. «Әуеннің суретін саламыз». Мақсаты: әуенді сезініп, қабылдап, әуенді қағаз бетіне түсіре білуді үйрету. 6. Релаксация.	Үнтаспа, кассета Үлкен жастықтар жинағы Суланған ақ қағаздар, түрлі- түсті бояу Ырғақты әуен.
№5 сабақ.	Эмоцияны, бет қимылы-мимика, пантомимиканы дамыту. Вербальды емес технологияны меңгерту.	1. Жаттығу: «Күлкі» мақсаты: балаларды бір-біріне жақсы көңіл-күй сыйлауға үйрету. 2. Жаттығу: «Жоқ! Ия!» мақсаты: вербальды агрессиядан жеңілдеу. 3. Ойын: «Екі қошқар» мақсаты: ойынның шартын бұзбай ойнауға, жауапкершілікке тәрбиелеу. 4. Жаттығу: «Актерлер» мақсаты: өзінің жақын адамдарын қуанта білуге, мейрімділікке тәрбиелеу. 5. Жаттығу: «Күн шуағы». Мақсаты: психосезімдік ахуалдарын жақсарту, баланың өз сезімін, әрекетін түсініп, әсерлене білу қаблетін дамыту.	Үнтаспа, кассеталар Жағымды ырғақты әуен.
№6 сабақ.	1. Жағымды кейіпкер ролінде ойнап жақсылықты сезіну, артістік қабілетін арттыру. 2.Өзара жақындасып, ойын бөлісе білуге үйрету.	1. Жаттығу: «Күлкі». 2. Ойын: «Кім күлкілі күледі». Мақсаты: өзінің жақын адамдарын қуанта білуге, мейрімділікке тәрбиелеу. Адам өміріндегі күлкі ролінің маңызы жөнінде түсінік беру. 3. Би: «Әуедегі бал». 4. «Ұжымдық сурет» мақсаты: балалардың бір-біріне деген жылы сезімін оятып, қиялын дамыту. 5. Релаксация.	Үнтаспа, жағымды әуен Жайма қағаз, түрлі-түсті бояулар.
№7 сабақ.	Өзін-өзі қабылдауын, қимылын, өзін бағалауын дамыту. Жағымсыз мінезден жеңілдету.	1. Жаттығу: «Қуаныш» Мақсаты: балалар бір-біріне қуаныш сыйлай білуге үйрету. 2. Ойын: «Тыпырлау» Мақсаты: кері әсерлерден, дене агрессиясынан жеңілдету. 3. Этюд: «Ауыл ауласындағы тіршілік». Мақсаты: балаларды ұйымшылдыққа тәрбиелеу, қиялын дамыту. 4. Би: «Су асты карнавалы» 5. Жаттығу: «Құстың балапанын құтқар». Мақсаты: бала бойындағы жанашырлық сезімін ояту.	Үнтаспа, ырғақты әуен.
№8 сабақ.	1. Жағымды тәжірибесін арттыру. 2. Қоршаған ортаға, өзгеге, сенімін арттыру. Ұсақ қол моторикасын дамыту.	1. Жаттығу: «Шуақты күн». Мақсаты: ойынның әртүрлі ережелерін сақтауға үйрету, жауапкершілікке баулу. 2. Ойын: «Төмпешіктер» Мақсаты: өзара тіл табыса білуге үйрету. 3. Ойын: «Көшіп, қону» Мақсаты: баланың талғамын арттыру, өзіне сенімділігін нақтылау, еңбекке баулу. 4. Жаттығу: «Құпия» Мақсаты: өзара тіл табысуға, бөлісе білуге үйрету. 5. «Қорытынды сурет»	Үнтаспа, кассеталар кішкене қорапша майда-шүйде (түйме, моншақ т.б.) заттар. Ақ қағаз түрлі-түсті қаламдар, бояулар.

Сабақтың жалпы саны: 8, аптасына бір рет.

Сабақты өткізу уақыты: 35 минут.

Бала саны: 6-8 адам.

Ойын үстінде балаларға жүргізілген «пиктограмма» әдісінен көрініс.

1. Болат Р. 6 жаста ата-анасы толық отбасынан шыққан.

Диагностика нәтижесінде балада агрессивтілік мінез байқалады. Ойын үстінде балалармен қарым-қатынасында балада агрессиялы әрекеттің мынадай критериялары байқалады:

Қорғаныс агрессиясы - өздігінен балаларға тиіспейді, қоршаған ортадан өзіне қауіп төнгенде, өзін қорғау үшін агрессиялы әрекетке жүгінеді. Осындай жағдайларда – физиологиялық тікелей агрессияны қолданады: қолына түскен затты (тас,ойыншық, кубик т.б.) лақтырып тікелей төбелеске барады. Баланың мұндай агрессиялы әрекеті отбасы факторларымен байланысты болуы мүмкін, деген себеппен «Отбасы суреті» әдістемесінен диагностика алынды. Баламен әңгімелесе отырып диагностиканы талдау нәтижесінде: отбасы мүшелері бір-бірімен өте салқын қарым-қатынаста екені, бала өзін отбасы мүшелерімен бірге қабылдай алмайтындығы байқалады, ата-анасы авторитарлық тактикаға көп жүгінетіндігі, агрессивтілігі байқалып тұр. Осындай тұжырымдардың салдарынан, балада пассивті агрессия қалыптасқанын байқадық. Балаға кері әсерді жеңілдетуге бағышталған арт терапиясын, ойындар мен психожаттығулардан жүйеленіп құрылған түзету-дамыту сабақтарының нәтижесінде, онда агрессивтілік әрекетінің азайғаны, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың жақсарғаны көрінді.

2. Әділ Б. 5 жаста. Ата-анасы толық отбасынан шыққан. «Кездеспейтін жануар», «Социометрия» әдістерін қолдану арқылы диагностика жасау нәтижесінде: балада агрессивтілік әрекет басым екені анықталды. Баланың лидерлік қабілеті жоғары, эгоистік тәрбие салдарынан агрессивтілік мінез қалыптасқан. Айналасындағы құрбыларына өзінің дегенін жасатамын деген мақсатта әрдайым жанжалдасып қалады. Ешкімге қосылмай өзі оқшау ойнайды.

Тікелей және жанама физиологиялық агрессия көп байқалады. Біреудің ойнап отырған ойыншығын алып қою, салған суретін жырту болмаса олармен тікелей төбелеске шығу, ұрып тастау сияқты әрекеттері басым.

Түзету-дамыту сабақтарында агрессияны затқа ауыстыра отырып кері әсерден жеңілдеу салдарынан, ата-анасымен әрдайым кеңес жүргізу нәтижесінде балада агрессиялы әрекет азайып, таным процестерінің артқаны байқалды.

3. Марат Ә. 5 жаста. Анасының тәрбиесіндегі жалғыз бала, әкесі жоқ. «Кездеспейтін жануар», «Автопортрет» әдістемесі бойынша алынған. Диагностика нәтижесінде балада:

Вербальды агрессияның басым екені байқалды. Құрбы-құрдастарымен бірлесе ойнай отырып әрдайым – біреуді мазақ ету, ұрсуға, біреудің жөнін түзеуге бейім екені байқалды.

«Отбасы суреті» әдістемесін өңдеу нәтижесінде, баланың анасының алдында қандай да бір қорқынышы бар екені көрінеді, балаға жылулық жетіспейтіндігі байқалады.

Түзету-дамыту сабақтарының нәтижесінде баланың құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарып, агрессивтіліктің азайғаны байқалады.

4. Самат А. Ата-анасы толық отбасынан шыққан, бірақ әжесінің тәрбиесінде болған.

Топта балалармен қарым-қатынасы өте нашар, көп ойнамайды бір өзі оқшау отырады, көпшілікке араласуы өте төмен. Кей кездерде балалар ызасын келтіргенде бірден көтеріліп төбелесіп кетеді (мұндай жағдай өте сирек кездеседі). «Автопортрет», «Кездеспейтін жануар» әдістемелерін қолданып диагностикалау нәтижесінде: балада пассивті агрессия байқалуы. Бала әр жағдайда – физиологиялық тікелей агрессияны қолданады, көп сөйлемейді бірден төбелесті бастайды.

Түзету-дамыту сабақ барысында балаға арт терапиясы және құм терапиясы ұнайды. Оның шығармашылық қабілеті артып, суретті жақсы салатын қаблеті бар екені көрінді. Сондай-ақ коррекция нәтижесінде құрдастарымен араласа, бөлісе ойнай бастады.

5. Асем И. Асырап отырған ата-анасы, қызды 3 жасында балалар үйінен асырап алған.

Қыз ренжіскен құрбы-құрдастарын қуып тістейді, бір жайында тыныш отыра алмайды, әрдайым біреумен ұрысып, жанжалдасып жүреді.

Диагностика нәтижесінде: қызда агрессивтілік әрекеттің басымдылығы байқалады. Тікелей физиологиялық және тікелей вербальді агрессияны көп қолданады. Кей кездерде агрессияның қалған түрлері де бой көрсетіп отырады.

Алынған «Отбасы суреті» тестін интерпретациялау нәтижесінде асырап алған ата-анасы арасында жылы қарым-қатынастың жоқтығы, тек агрессиялы қарым-қатынас байқалды.

Түзету-дамыту сабағының нәтижесінде кызда балаларды тістеуі азайды, бірақ мүлдем қойған жоқ, оған біраз уақыт қажет. Сабақты жалғастыру нәтижесінде мүлдем қойып кетеді деген үміттеміз. Ата-анамен жақсы жұмыс жүргізу нәтижесінде жұмыс жемісі артқаны байқалды.
3.2 Педагогтармен және агрессиялы балалардың ата-аналарымен жүргізілетін жұмыстар бағыты
Отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері мынада: ата-ана тарапынан жылылық пен мейірімнің жетіспеушілігі, агрессияға көбірек жүгінуі, баламен немқұрайлы қарым-қатынас жасауы.

А.Бондура мен Р.У.Уолтерсомның жасаған зерттеуінде: ата-ана тәрбиесінің тәжірибедегі ерекшелігіне айрықша назар аударсақ, олар әрдайым өздерінің дегенін талап ету нәтижесінде, агриссивті балалар өсіреді; агрессиялы әрекетті көтермелеуі, қатал жазаға қарсы көрсетілген агрессияны басып, іште ұстауға мәжбүр етуі. Осы зеррттеуде көрсетілген фрустрация қажеттілігі, ата-анаға тәуелді қарым-қатынас, балалардың қастандық ызасы мен сенімсіздігін өзге үлкендер мен құрдастарына таратылуы, онан әрі әлеуметтік процесс тереңдетіле түседі.

Қорытындылай келе айтсақ баланы ата-ана тарапынан өз бетінше жіберіп, қадағалаудың жоқтығы, болмаса қатал жазалау тәсілдері баладағы агрессия деңгейінің артуына мүмкіндік жасайды.

Агрессивтілік әрекет, тұлғаның ерекшелік сипаты болып қалыптасуы мүмкін. Агрессия қызғаныш, көреалмаушылық, жек көру, өкпелеу, қорқыныш, ыза, қапалық сезімдерімен тығыз байланысты, әсіресе бұл көріністер 5-6 жас кезінде эмоциялық күй-жағдайы бір қалыпты болмағандықтан жиі кездеседі. Баланың алғаш алған эмоциялық тәжірибесі ұзақ жылдарған берілуі мүмкіндігін атап айта кетуіміз аса қажет. Бұл фактіні көрсеткен А.В.Запорожец агрессивті әрекет формасы өзінен-өзі ұлғайуы мүмкін, міне сондықтан да жасөспірімдердің кейбір әрекеттері, ұрлыққа баруы кері әсерден жеңілдегендей болады. 5-7 жастағы балалардың психикалық дамуының нормада болуы оның эмоциялық күй-жағдайына байланысты, оның құлшынысы мен күйзелуіне бағыштылығы. Л.С.Славин атап көрсеткендей, жағымсыз күйзеліс бұл балаға қандай да бір қажеттілігі болмаса дау-дамайдың салдарынан өзіне қанағат алмауы.