Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

§ 44. ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ҚҮРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ

жүктеу/скачать 0,66 Mb. бет 16/33 Дата 21.10.2019 өлшемі 0,66 Mb. #50312

Бұл бет үшін навигация:

• § 45. ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ
• § 46. ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР
• -шылық
• -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
• § 47. ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМСІЗ ЖУРНАҚТАР
• -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан
• -т; -ат; -іт; -айт; -ейт; -паң; -қал
• § 48. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР
• -ынды, -інді, -нды, -нді
• -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш)
• -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш...
• -уыш, -уіш
• -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек

§ 44. ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ҚҮРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ Қүрылымы жағынан зат есім жалан да, күрделі де болады. Жалаң зат есімдер екі салаға бөлінеді: біріншісі — түбір зат есімдер, екіншісі — туынды зат есімдер. Түбір зат есімдер деп қазіргі кезде тиісті морфема- ; ларға (түбірге және жұрнакқа) бөлшектенбейтін, тек бір ғана түбір морфема (сөз) ретінде қабылданатын заттық атауларды айтамыз. Туынды зат есімдер деп қазіргі кезде түбір морфема- ға және қосымша (жүрнақ)" морфемаға бөлшектенетін, демек, түбір сөзден жүрнақ аркылы жасалған заттық атауларды айтамыз. Күрделі зат есімдерге кемінде екі я оиан да астам түбір морфемадан қүралған формалар жатады. Ондай зат есімдер қазіргі қазак тілінде төрт түрлі: Біріккен зат есімдер, Қосарланған зат есімдер, Құрама зат есімдер, Қысқарған зат есімдер. Біріккен зат есімдерге кемінде екі х^бір морфемадан бірігу арқылы жасалған зат есімдер жата- ды. Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар, қай- наға, қолбасы, қолқанат т. б. Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: абысын-ажын, ақыл-айла, лха-ана, ас-су, бала- шаға, әл-қуат, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, ой- пікір, ой-қыр, отын-су, тері-терсек, үрыс-керіс, иіай-су т. б. Құрама зат есімдерге кемінде екі я онан да астам түбір сөздерден әр қилы жолмен тіркесу ар- қылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: ауыл ша- руаіиылығы, балалар бақіиасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғаждық еңбек, сары май т. б. 148 Қысқарған зат есімдерге бірнеше сез-. ден күралып қысқарған зат есімдер жатады. Мысалы: ЦазССР, ҚазМИ, ҚазТАГ, ҚҚП, ҚЛКЖО, диамат, парт- ком, пединститут, см, мм, га, т, кз т. б. § 45. ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ Зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксис- гік тәсілдер арқылы жасалады. Лексикалық тәсіл арқылы жасалғаи зат есімдерге байырғы зат есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семантикалық мағынасы не кең- ею, не тарылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер мен өзге сөз тагітарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі екі я онан астам түбірлердің бірігуі, косарлануы, гіркесіп құралуы, қысқарып құралуы арқылы және лек- сикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жа- гады. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есім- дерге зат есімнің өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жүр- нактар арқылы туған туынды зат есімдер жатадьГ. Мьт- салы: атшы, басшы деген туынды зат есімдер ат, бас де- ген зат есім түбірлерінен жасалса, атіиылық, басТиылық деген туынды зат есімдер атіиы, басшы деген зат есім не- гіздерінен (туынды зат есімдерден) жасалған. Ал, жақ- сылық, үлкендік деген зат есімдер -лық (-дік) жұрнағы арқылы жақсы, үлкен деген сын есімдерден туған. Сон- дай-ақ, егін, сауын деген туынды зат есімдер ек, сау де- ген етістік түбірлерінен жасалса, олардан -шы (-ші) жұрнағы арқылы егініиі, сауыншы деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады Зат есім тудыратьін Жұрнақта])дың бір саласы өзде- рі жалғанған сөздёрДщ лексикалық мағыналарының үс- гіне қосымша семантикалық реңдер ғана жамайды. Ал, ондай қосымша реңдер үлкен түту, қүрметтеу, сыйлау, кішірейту, еркелету, қомсыну, кемсіну, кекету, мысқыл- Дау тәрізді әр алуан мән-райларды білдіреді. Мысалы: Қақпақіиа, сабыніиық сездерінің мағыналарын қақпақ, сабын сөздерімен салыстырсақ, олардың негізгі лексика- лық мағыналары бірдей болғанымен, аңғарылатын рең- Дері бірдей емес. Әрине, әкей, шешей деген сөздер мен эке, шеше сөздерініц араларында да лексикалык айыр- 149 машылықтары жоқ, бірак, олардың сәл де болса өзара семантикалық ерекшеліктері барлығы даусыз (§ 53-ті қараңыз). § 46. ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР -ШЫ, ШІ. Аса өнімді -шы (-ші) жүрнағы аркылы жасалатын туынды зат есімдердің мағыналары мынадай: Қәсіп иелерінің я мамандықтардың атауларын, белгілі бір кәсіппен шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы: қойшы, тілші, әдебиетші, тарихшы, егінші, са- уыншы, малшы, сақіиы, тыңшы т. б. Адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-қасиеттерінің аттарын білдіреді. Мысалы: аңдушы, бастауіиы, барлауіиы, тергеуші, жәрдемиіі, кө- мекші, өтірікіиі, өсекіиі, нұсқауіиы, угітиіі т. б. Қоғамдық ағымды я көзқарасты (идеяны) жақ- таушының және белгілі бір қоғамдық үйымға қатысу- шының атын білдіреді. Мысалы: мичуриніиі, берсиевші, жақаевіиы, спортіиы т. б. .—— -шылық (-шілік) жұрнағы кейбір сөздерде кұра- мындағы компоненттері (-шы-лық,-ші-лік) же-ке-жеке бө- ліне алатын дара(жалаң)" жұрнақтар есебінде жұмсал- ‘ са, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір күрделі жүрнақ ретінде қолданылады. Мысалы, егіншілік, малшылық, оқушылық, зарығушылық дегей сияқтылардық -шылық (-шілік) формасын іштей жрке-жеке бөлуге болады; ал адаміиылық, кемиіілік, тіршілік, баріиылық, кәріпшілік, айиіылық дегендердегі -шылық формасын бөлуге бол- майды. -шылық жұрнағы арқылы туған атаулар мынадай: адамиіылық, журтиіылық, басіиылық, кедейіиілік, се- нушілік, жүдеушілік, тарығушылық, қиыншылық, тар- іиылық, артықиіыльщ, тіріиілік, кеңіиілік, құрғақіиылық т. б. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жүрнағы арқылы жасалатын сөздерді төэдендегіше^ бірнеше^жікке- бөліп, топтауға болады. Нақтылы лексикалык. мағыналы есімдерден аб- стракт үғымды атау сөздер туады. Мысалы: кісілік, дос- тЩқ, туысқандық, қурбылық, қателік, қорльщ, жаңаліЩ биіктік, жақсылық, батылдық, сезімдік, өткірлік, жыл- 150 дамдық, іиапшаңдық, тездік, көптік, аздық, жоқгық, мүмкіндік т. б. Нақтылы (конкретті) заттардың да аттары туады: түндік, орындық, қазандық, кездік, тұздық, төстік, қы- мыздық, инелік, өсімдік т. б. Әр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білді- ретін есімдер жасалады: айлық, жылдың, шабындық, вгіндік, аптсілық, түстік т. б. Есептік сан есімдерден қатысты заттық үғым атаулары туады: бірлік, екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т. б. -ыл, -іл, -л. Есімдер мен етістіктерге ортақ, омон- имдес бүл өнімді жүрнақтар мағыналары басқа-басқа алуан түрлі жаңа сөздер жасайды. Мысалы, шикіл, қатал сын есімге тән формалар болса, тсірыл, тіріл деҒендер сын есімдерден жасалған туынды етістіктер. Сол сияқты, етістікке тән -ыл, -іл, -л формаларының өзіде іштей бір- дей емес. Мысалы: жөтел, оңал, жоғал, суал деген туын- ды етістіктер мен тартыл, сарқыл, аіиыл, бүгіл сияқты ырықсыз етіс формаларын зат есім, сын есімдермен жар- ңыл, жатыл; батыл, қатал деген сөзедермен салысты- рып карасақ, -ыл (-іл, -л) нсүрнағы белгілі бір сөз табы- на ғана емес, бірнеше грамматикалық категорияға ор- так, омоним форма екендігі айқын керінеді. Ал, -ыл (-іл, -л) жұрнағы еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сездерге қосылғанда туынды зат есім жасайды. Мысалы, ңаңқыл, сыңқыл, суыл, мыңқыл, сақыл, тарсыл, дүріл, гүріл, ла~ пыл, қалшыл, діріл т. б. Сөйтіп, бүл топтыи ішінен -шы (-ші); -лық (-лік -дік -тық -тік); -ыл (-іл, -л) жүрнактары әрі жалаң, әрі омо- нимдес косымшалар болады; -шылық (-шілік) және -гер- шілік жүрнақтары қүранды (күрделі) косымшалар; ал, -шылық қосымшасы мен -шы (-ші) формасы кейбір жағ- дайда өзара сннонимдес болып келеді. -кер (-гер) жүрнағы арқылы туған сөздер іс-әрекет несінің атауы ретінде, адамзат есімдері есебінде қызмет атқарады. Мысалы: айлакер, ңызметкер, дәрігер, іскер, жумыскер, қаламгер, саудагер, суреткер, сайыскер т. б. § 47. ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМСІЗ ЖУРНАҚТАР -дақ, -дек, -лақ, -лек, -тақ, -тек. Есімдерден туынды зат есім жасайтын бүл өнімсіз жүрнақтар жалаи емес, 151 кұранды форма тәрізді. Мысалы: ңүмдақ, саздақ, тайлақ сездері еліктеу сөздерден туған етістіктерге (мысалы, тарсылда, шаңқылда, қоңқылда, кеңкілде т. б. -қ (-к) қосымшасы қосылып жасалатын тоқылдақ, торсылдақ, шіңкілдек, тоңқылдақ сияқты сөздермен және жеңілтек, кеспелтек, жайдақ тәрізді сын есімдермен формалас бо- лып келеді. -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жұрнактары жа- ңа сөз тудыру кабілеттері аз болғанмен де, бір алуан ту- ынды сөздердің құрамында кездеседі. Қазақ тіліне нран (парсы, тәжік, ауған т. б.) тілдерінен ауысқан бұл жұр- нақтар қазақ тілінің үндестік заңына бағынбай, өздерінің әуелгі қалыптарын сақтап отырады. Мысалы: өнерпаз, бі- лімпаз, арбакеш, жемқор т. б. Бұлардың ішінен -кеш жұрнағы конкретті зат есімдерге жалғанып, кәсіп иесі- нің атауын білдіреді (Мысалы: арбакеш, түйекеіи, кіре- кеш т. б.). Ал, -хана; -стан; -кент формалары, әуелде мекендік ұғымды білдіретін толық мағыналы сөздер болса да, бір- те-бірте жұрнақтық қызмет атқаратын болған. Мысалы: -хана қосымшасы конкретті кейбір зат есімдерге жалға- нып, арнаулы мекеме, орын-жай ұғымдарының атаула- рын білдіреді (асхана, іиайхана, пельменхана, мейманха- на, жатақхана, етхана, сүтхана т. б.); -стан қосымшасы белгілі бір халықтың атауларына жалғанып, сол халық- тың елінің, мекенінің атын білдіреді. (Қазақстан, Өзбек- стан, Қырғызстан, Түркменстан, Тәжікстан, Татарстан, Түркстан т. б.); -кент қосымшасы да кейбір мекен атау- ларында кездеседі (Жаркент, Манкент, Самарқанг, Шымкент, Ташкент т. б.). Бірді-екілі зат есімдерде ғана кездесетін, мағына- лары бір-біріне жуық, бірактүрлері басқа-басқа -т; -ат; -іт; -айт; -ейт; -паң; -қал тәрізді бір алуан өлі формалар бар. Бүл формалар арқылы туып қалыптасқан сызат, қырат, бүйрат, шөлейт, қүмайт, иіатқал, өткел сиякты сөздердің мағыналары өздерінің бастапқы негіздерімен мазмүндас та, қүрылымдас та болғандарымен, солармен дәл бірдей де емес. Мысалы, қыр мен қырат, сөз бен сы- зат, іиөл мен шөлейт, су мен суат, шилеу мен іиилеуіт, шат пен иіатқал сөздерін өзара салыстырып көріңіздер. 152 § 48. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе омоним қосымшалары зат есімдерде де, сын есімдерде де (қырма сақал, терме бау, елірме күлкі т. б.), етістіктің болымсыз түрінде де, (Kee­ne, көрме, терме т. б.) кездеседі. Бірақ, солай бола түрса да, бүл форма беретін мағынасы жағынан да, фонетика- лық дербестігі (екпін қабылдау я қабылдамау) жағы- нан да сараланып, жіктеліп отырады. Мысалы, бүл жұр- нақ арқылы етістіктерден жасалған туынды зат есімдер мынадай мағыналарды білдіреді: Сабақты етістіктерден кұрал-саймандардың, бұ- йым-жабдықтардың, мекен-орындардың, түрлі ас-тағам- дардың, кінәрат-аурулардың аттарын білдіретін есімдер тудырады. Мысалы: ілме, іиаппа, суырма, бума, жаппа, бөлме, көмбе, түйме, мінбе, кездеме, саптама, кеспе, салма, қатырма, жарма, сүзбе, баспа т. б. Әр қилы салт, сабақты етістіктерден сырт қара- ғанда конкретті болып көрінгенімен, ішкі мазмүны әрқашан абстракт үғымдардың атауларын тудырады. Мысалы: тапсырма, ескертпе, кіріспе, сілтеме, шығарма, түсіндірме, сипаттама, жолдама, баяндама, мазмүнда- ма, көіиірме т. б. -м, -ым, -ім — зат есім жасайтын өнімді жұрнақ- тардың бірі. Бүл жүрнақ арқылы салт және сабақты етістіктерден, біріншіден, әр түрлі абстракт заттык үғымдардың атаулары туады. Мысалы: алым, білім, се- нім, тойым, тыным, төзім, келісім, байлам, тыйым, үғым, кеіиірім, түсім, төзім, тоңтам т. б., екіншіден, мекендік үғымды білдіретін зат атаулары және конкретті заттар- дың атаулары туады. Мысалы: күзем, бөлім, жайылым, қүрылым, соғым, алым, өнім, үйым, киім, тізім, иірім т. б. Бүл форма арқылы жасалған туынды зат есімдер стильдік мақсат үшін қосарланып та еркін қолданыла береді. Мысалы: өрім-өрім, тарам-тарам, күлім-күлім, шөкім-шөкім т. б. Осы жүрнақ (-ым, -ім...) арқылы кейбір етістіктерден туған сөздер ікейбір зат есімдермен (ет, сүт, шай, ат, бие, тай т. б.) және кішілік сандармен (бір, екі, бір-екі, ғкі-үш, үш-төрт т. б.) дәйім тіркесіп, қазақтың бұрынғы емірінде өлшем, мөлшер атаулары есебінде халық тер- Миндері ретінде жұмсалған. Мысалы: бір асым ет; екі- 153 yui қайнатым шай; сүт пісірім уақыт; ат шаптырым жер; аяқ аттам...; таяқ тастам...; бие сауым...; көз көрім...; бес-алты урттам... т. б. -қы, -кі, -ғы, -гі. Омонимдес бұл форма арқылы етістіктен зат есімдер (мысалы: бұрғы, сүзгі, шапқы, шалғы т. б.), етістіктен етістіктер (мысалы: жұлқы, ат~ қы, сырғы т. б.), етістіктен сын есімдер (мысалы: жина- қы, буралқы), есімдерден туынды сын есімдер (мысалы: күзгі, қайдағы, қаіианғы т. б.) жасалады. Бұл жұрнақ арқылы етістіктен туатын зат есімдер мағына жағынан аса бай, солардың ішінде әсіресе,^туынды зат есімдер, құрал, ас жабдықтары атаулары (бұрғы, шалғы, сыпыр- ғы, шаныіиқы, сүзгі, ңырғьі, тепкі, қондырғы, сішытқы, уйтқы, тамызғы, жамылғы (жамылтқы), іиапқы т. б.), түрлі абстракты заттық ұғымдардын. немесе қимыл нәтижесінің атаулары (іріткі, уйтқы, түрткі, күлкі, соқ- қы т. б.) көп ұшырайды. -ыс, іс, -с жұрнақтары етістіктен әрі зат есім, әрі сынесім тудырумен қатар, етістіктің ортақетіс формасы ретінде де қызмет етеді. Бірақбұл жұрнақ арқылы туа- тын сөздің не зат есімге, не етістікке, не сын есімге ка- тысты екенін сейлемдегі өзге сөзбен тіркесу ерекшелігі- не қарай контексте анықтауға болады. Мысалы: Үрыс тұрған жерде ырыс турмайіды. (С. Мұқанов); олар ай- тыс пен таласты сүйеді (М. Әуезов) дегендердегі ұрыс, айтыс, талас сөздері — әрине, есімдер. Ал, уранқайда екеуі екі бөлініп, өзді-өздері айтысты (И. Байзаков) де- гендегі «айтысты»— етістік. -ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы етістіктерден туатын есім көбінесе заттық ұғымның атауы (қимыл атауы) (айтыс, желіс, айқас, шайқас, талас, журіс, жугініс, той- тарыс, қарғыс, көзқарас, қалтарыс, бултарыс, туыс, ты- ныс, дағдарыс т. б.) және мекен-орын атаулары мен қимыл-іс атаулары (epic, егіс, жайылыс, қоныс, бекініс, батыс, шығыс, бурылыс, айналыс, қурылыс т. б.) есебін- де жұмсалады. -у қосымшасының да қызмет өрісі аса кең. Мыса- лы, бұл форма арқылы зат есімдер де (асу, ауру, қаиіау т. б.), сын есімдер де (жүдеу, қату, бітеу т. б.), сондай- ақ қимыл-әрекет атауы формалары да (оқу, байқау, жы- лу т. б.) туады. -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек. Бұл қосымшалар туынды сөздер жасаудағы өнімі де мол, қызмет өрісі де аса кен омонимдес жұрнақтың бірі (§ 11-ді қараңыз) -қ, -к, -ық, 154 -ік жұрнақтары арқылы етістіктен мынадай зат есімдер ^сасал ады: Қонкретті заттық атаулар мен құрал-жабдық атаулары (тарақ, курек, қазық, пыіиақ, табақ, ңайрақ, төсек, тамызьщ, қармақ, сызық т. б.). 2) Алуан түрлі абстракт заттық үғымдардың атаулары (сурақ, тілек, қылық, ысқырық, ускірік, бөлік, буйрық, жаңғырық, тү- сінік, өксік, күйік, көрік, жинақ, санақ, жазық т. б.). -ынды, -інді, -нды, -нді қосымшалары -ын және -ды формаларынан қүралған күранды жүрнақ. Бүл жүрнақ негізінен сабақты етістіктерге жалғанып белгілі бір іс-процестің нәтижесін білдіретін я заттык ұғымдардың атын жасайды. Мысалы: жуынды, іиайын- ды, сыпырынды, угінді, сарқынды, ертінді, қорытынды т. б. Бірақ сын есім тудыру жағынан да өнімді (§ 60). -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш) жүрнақтары да омонимдес жұрнақтарға жатады, өйтке- ні бүл форма зат есім де (сыпырғыш, секірткііи т. б),, сын есім де (білгііи, байқағыіи, көргіш т. б) тудыратын жүрнақ ретінде қолданылады. -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш... жүрнақтары сабақты етістік- ке жалғанғанда түрлі қүрал-жабдық атауларын жасай- ды. Мысалы: сыпырғыш, сүзгіш, тұтқыш, басқыш, ес- керткіш т. б. -ыш, -іш, -ш — етістіктен зат есім жасайды. Бүл жүрнақтар (-ыш, -іш, -ш) көбінесе өздік етіс формала- рына жалғанып, абстракт үғымды білдіретін зат есім тудырады. Мысалы: қуаныш, өкініиі, сүйінііи, жубаныш, қызғаныш, куйініш, сағыныш т. б. -уыш, -уіш жүрнақтары -у және -ыш қосымшала- рынан қүралған күрделі жүрнак. Бұл (-уыш, -уіш) фор- ма етістіктерге жалғанып, олардан түрлі қүрал-жабдық аттары мен басқа да әр алуан абстракт атаулар жасай- ды. Мысалы: өлшеуіш, елеуііи, желпуіш, түйреуіш, бас~ тауыіи, баяндауыіи т. б. § 49. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ EC1M ТУДЫРАТЫН ӨНІМСІЗ ЖҰРНАҚТАР -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек формалары етіс- тіктерден біраз туынды зат есім жасайды. Етістіктен -мақ (-мек) жүрнағы арқылы жасалған туынды зат есім- Дердің мағыналары мынадай: Кейбір сабақты етістіктерге жалғанып, олардан 155 әр түрлі қүрал-сайман, бұйым-жабдық, ойын-сауык, ас- гамақ сияқты нақтылы заттык үғымдардыц атауларын жасайды: Мысалы, ілмек, піспек, оймақ, иіақпақ, сыр- мақ, қүймақ, жүмбақ т. б. Қейбір сабақты етістіктерге жалғанып, абстракт заттық үғымның атауын тудырады. Мысалы: қыспақ, оспақ т. б. -сын (-сін) формасы арқылы, бір жағынан, есімдер- ден туынды етістік жасалса (кедейсін, кемсін, керексін, жатсын т. б.), екінші жағынан, бір алуан етістіктерден туынды зат есімдер жасалады. Ал, етістіктен -сын (-сін) жұрнағы арқылы жаслаған зат есім тиісті қимыл-әрекет- тен туатын нәтиженің атауын блідіреді. Мысалы: бора- сын, бурқасын, бөгесін, ықтасын, бүктесін т. б. -мыс, -міс, -мыш, -піш (көне) формалары кейбір са- бақты етістіктерге ғана жалғанып, олардан конкретті зат атауларын жасаса, кейбір салт етістіктерден абстракт зат есімдер тудырады. Мысалы: тарамыс, қылмыс, бол- мыс, жазмыиі, тұрмыс т. б. (Өтеміс, Төлеміс тәрізді жал- қы есімдердің құрамындағы -мыс (-міс) формасы да — осы жұрнақ). -мал (-мел) жүрнағы бірді-екілі етістік негіздеріне ғана қосылып, заттык ұғымдардың атауын білдіреді. Мы- салы: аіиымал, саумал, түнемел, сүйемел, орамал, тасы- мал, жорамал т. б. -ман, -мен, -бан, -бен косымшаеы етістіктің болжал- ды келер шақ формасынан іс-әрекет иесінің атауын ту- дырады. Мысалы: аларман, берермен, көрермен, атар- ман, шабарман, сабарман, өлермен, түрарман, жылар- ман т. б. -р, -ыр, -ір, -ар, -ер жүрнақтарының қызметі әр та- рапты. Өйткені, -ыр, -ір, -р формасы етістіктің өзгелік етіс формасын (асыр, өсір, іиығар, кетір, ішір т. б.) жасауға да, есімдерге жалғанып туынды етістік жасауға да (қыс- қар, аласар, қайғыр, жақсар, ескір т. б.), сондай-ак, етіс- тіктерден туынды сын есімдер (бүкір, тықыр, жүмыр, обыр т. б.) мен туынды зат есімдер (үңгір, іиүқыр т. б.) жасауға да катысады. -up, -ір, -р жүрнағы арқылы етістіктен туған заттык ұғым атаулары манадай: көмір, иіуқыр, үңгір, түйір, шо- ғыр, қайнар, қарар, жанар т. б. -ыт (-іт, -т) формасы да омоним жүрнақтардың то- бына жатады. Бұл форма, біріншіден, етістіктерге жал- ғанып, өзгелік етіс формасын (оқыт, сүрат, қарат, жинат 156 г х. б.) тудырса, екіншіден, есім сөздерден туынды етістік (шырамыт, қүмарт, сейілт т. б.) жасайды, үшіншіден, етістіктен туынды зат есім (бөгет, иіабыт, сарқыт, іркіт х. б.) жасаса, төртіншіден, есімнен есім (қырат, уыт, же- міт т. б.) тудырады. -ыт, (-іт, -т) жүрнағы аркылы етістіктерден туған зат есімдер мыналар: бөгет, сарңыт, іркіт, киіт, шабыт, суыт т. б. -уыл (-уіл) формасы -у және -ыл қосымшаларынан кұралған. Өйткені бұл түлғаны жамылған сөздердің кө- бініа түбірі етістік болады да, олардан жасалған азын- аулақ сөздер әр түрлі заттық ұғымның атаулары ретінде кызмет етеді. Мысалы: бөгеуіл, қарауыл, шабуыл, тос- қауыл, жортуыл, кеиіеуіл, торуыл т. б. Ал, сырғауыл, иіыңдауыл, кешеуіл, ереуіл тәрізді сөздер аналогия заңы бойынша қалыптасқан я олардан өзгеріп көнеленген сөз- дер сияқты. -қын, -кін, -ғын, -гін жүрнактары етістіктерге жал- ғанып, біріншіден, іс-әрекетті істеушінің я іс-әрекеттің ие- сінің атауын жасайды (Мысалы: қуғын, қаиіқын, босңын, иіапқын, түтқын т. б.), екіншіден, етістіктердің мазмүны- на тікелей байланысты іс-әрекеттің атауын жасайды. (Мысалы: жойңын, ұіиқын, тасқын, түрғын, көіикін, қыр- ғын, иіалғын т. б.). -асы (-есі) жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, абстракт ұғымды білдіретін зат есімдер жасайды. Мыса- лы: аласы, бересі, тиесі, көресі, шығасы, барасы т. б. -ын, (-ін, -н) жүрнағы омонимдес қосымшаның бі- рі. Бұл жүрнақ, негізгі (түбір) етістікке жалғанып, өздік етіс формасын (жуын, таран, киін т. б.) жасайды, кейбір етістіктерден зат есім (боран, келін, жуын, қүйын, жиын т. б.) тудырады, кейбір есімдерден туынды етістік жасай- ды (күрсін, иіегін, талпын т. б.), кейбір етістіктерден әрі зат есім, әрі етістік формаларын (мақтан, қорған, жасы- рын т. б.) жасайды. Бұдан -ын (-ін, -н) жүрнағының өрісі де кен, қызметі де мол болғанын көруге болады. Етістіктен туынды зат есім жасайтын -ын, -ін, -н жүр- нағының қызметі мынадай: Іс-қимыл процесінің заттық атауын жасайды. Мы- салы: боран, толқын, ағын, жауын, серпін т. б. Абстракт заттық үғымның атауын тудырады. Мы- салы: жиын, мақтан, сауын, иіығын, жасырын т. б. Конкретті заттық үғымдардыц атауларын жасай- 157 ды. Мысалы: егін, қорған, жұғын, жулын, тығын, түтін, келін т. б. -шақ (-шек)— омонимдес жүрнақ. Өйткені, -шақ, (-шек) қосымшасы зат есімдерге жалғанып, кішіреиту формаларын (келіншек, туйініиек, інііиек, жарықіиақ т. б.) тудырса, кейбір салт және сабақты етістіктердең зат есім (еміиек, бөліиек т. б.) жасайды, сондай-ақ кей- бір өздік етіс формаларынан сын есім (ерініиек, суран- іиақ, мақтаншақ, аіиуланшақ т. б.) жасайды. -ашақ, (-ешек) жұрнағы кейбір салт және сабақ- ты етістіктерден абстракт зат есімдер жасайды. Мыса- лы: Кем сілтеуден көреіиекті көрдік (Ғ. Мұстафин); Шахтёрдің әр куннен алаіиағы бар, алса — қуанады, ал- маса,— ренжиді (бұ да). Екі туаіиақ жоқ болса, екі өл- мек те жоқ (М. Әуезов). Етістіктерден зат есім тудыратын кейбір тіпті өнімсіз формаларды (мысалы, ат-пақыл, уйір-мекіл, қаржы-ма- қыл, шерт-пекіл; шыміиы-уыр, суңгі-уір, жар-а, жыр-а, куй-е, жаң-қа, тут-қа, т. б.) жұрнақ тізімге енгізілмеді. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу: