Академик Ќ
Секция 1 Тарих және археология
жүктеу/скачать 1,64 Mb.
|
b383 (1)
| Секция 1
Тарих және археология История и археология Аманкелдінің батыр бабалары 1916 жылғы халық көтерілісінің ер жүрек көсемі, Орталық Қазақстанда кеңес өкіметін орнатушылардың бірі қазақ халқының асқан ірі мемлекет қайраткері Аманкелді Иманов Қыпшақ руынан шыққан. Қыпшақ руы Кеңестер одағындағы түрік-татар тектес халықтардың ұйтқысы болған және түрік тұқымдас елдердің ішіндегі ең іргелісі және жауынгер еді. Аманкелді батыр шыққан Бегімбет тұқымы Қыпшақ руының ең жақсы жауынгерлік салтын тура сақтап дамытып отырды. XIX ғасырдың бірінші жартысында болған Кенесары Қасымов бастаған қазақ халқының патша өкіметіне қарсы ірі көтерілісі кездерінде Бегімбетте екі мыңнан аса үй бар екен. Олар, қазақ халқының көп заманғы тарихының бесігі саналған Ұлытаудың төңірегінде Қараторғай, Сарторғай өзендерінің сағасын мекендеді. Бегімбет руы өзінің көсемі Иманның (Аманкелдінің бабасы) басшылығымен Қенесары көтерілісіне алдымен қосылды; патша жендеттерінің, қырғыз манаптарының, қазақтың өз ішіндегі шонжар байларынан шыққан опасыздардың өзара ауыз жаласып, бірлесіп күш жұмсауымен көтеріліс басылған кезіне дейін, Бегімбет тұқымы сол азаттық жолындағы ұлы күрестің мандай алдындағы жауынгері болды. Аманкелдінің бабасы Иман батыр көтерілістің ең таңдаулы, қайратты көсемінің бірі бүтін көтерілістің жолбасшысы Кенесарыныңда ең жақын, сенімді серігі еді. Халық ауызындағы аңызды әңгімелерге және сол көтеріліске қатынасқан ақындардың поэмаларына қарағанда, Қенесары Иманның жауынгерлік өнері мен тәжірибесін аса жоғары бағалаған. Иман қатынасып, ақыл бермеген жерде Кенесары көтерілістің тәсілі мен басшылығына аса керекті жұмыстар жөнінде өздігінен белгілі бір тоқтам билік айта алмаған. Сөз түйінін әрқашан Иман шешеді екен: сондықтан Қенесары Иман батырды қатты құрметтеп, «Иман келді аман келді» дейді екен. Халықтың есінде сақталып келген бұл сөздердің мәнісі: көтеріліс кезінде Иман бастаған іс пен жорықтар әрқашан абыройлы, жеңісті болғанын андатады. Бұл тамаша тарихи мәтел сөздің кейіннен Аманкелді батырға ат болып кетуі де тегін емес. Бұл арада ел әңгімесі батыр мен оның еркіндік сүйгіш жауынгер бабасының арасындагы тарихи және рухани жақындықты айырықша атап көрсететін сияқты. Аманкелдінің өзінің фамилиясына, қазақтың көпшілігінің әдеті бойынша, туған әкесінің атын алмай, бабасы Иманның атын алуында да үлкен мән бар; осының өзінде де, Аманкелді өзінің туған халқының бостандығы, тәуелсіздігі үшін өмірін пида еткен атақты бабасын ұмытпастай есіне сақтап, оның тарихи ерлік істерін айырықша құрметтегендігі көрінеді. Кенесары көтерілісіне Бегімбет тұқымымен бірге Иманның балалары: Бердалы, Ержан, Балық, Үдербай да (Аманкелдінің әкесі) қатынасады. Бердалы мен Ержан екеуі Иман батырмен бірге 1847 жылғы көтерілістің соңғы дәуіріндегі ауыр соғыста ерлікпен қаза табады. Балық пен Үдербай көтеріліс басылып, Кенесары мен Иман тұтқынга түсіп өлгеннен кейін, Бегімбеттің аман қалған азғана үйлерімен қаншама апатқа, қорлыққа душар болып Алатау алабынан өзінің туған мекені Торғай даласына қайтып келеді. Осылардың барлығы жас Аманкелдіге көп әсер етеді. Жүре келе, оның халық намысын көздеген саяси көсем, айбынды батыр болып шығуына себепші болады. Бала күнінде Аманкелді Кенесары қозғалысына тура қатысқан өз әкесі Үдербай мен қарт ағасы Балықтан Қенесарының ерлік жорығы жайында әңгімелерді көп естіп, көп тындайды. Бір асқанға бір тосу деп ұғынған жас батыр Аманкелді өз елінің азаттығы үшін күрескен ерлік дәстүрін ту қылып ұстап, халқының арман тілегі үшін жанын қиятын ізгі батыр, кемеңгер басшы болып шығады. 1916 жылы өзінің батыр ата-бабаларының салтын қолданып елден бұрын дабыл қаққан, елді көтеріліске бастаған айбарлы қолбасшы осы Аманкелді болды. Аманкелді көтеріліске әзірленген елдің күш-куатын бір жағынан қазақ даласына қанды шеңгелін салып, құлданып отырған патша өкіметіне қарсы жұмсаса, екінші жағынан қазақ елінің өз ішіндегі жаулары байлар мен сұлтандарға қарсы жұмсайды. Бірақ, Аманкелді батырлық салтын өзінің ата-бабасынан үйренді дегенмен, мұның ісі олардан әлдеқайда өзгеше, кең, терең жатады. Аманкелді шын кемеңгер көсем болғандықтан, өз халқының азаттық күресін енді бұрынғыдай ұлттық көлемде, от басы, ошақ қасында жүргізуден ешқандай нәтиже шықпайтынын терең ұғынады. Сондықтан, ендігі жерде күреске түскен қазақ халқы өзінің ойлаған мақсатына жетуі үшін ең алдымен ұлы орыстың жұмысшы табы мен шаруасына арқа сүйеп, солармен білек қосуы қажет деп білді. Соның үшін ол 1917 жылы қазақ халқын кеңес өкіметін жақтауға үндеді. Оған кеңес өкіметінің жұмысшы табы мен шаруа өкіметі екенін түсіндіреді. Тек түсіндірумен қанағат етіп отырмай, қазақ даласында кеңес өкіметін орнату жолында батыл күрес жүргізді. Аманкелді Иманов өз заманының мақсатын дұрыс түсініп, қазақ халқын тарихи даму жағынан адаспайтын ең дұрыс жолға салды. Қазақ елін Ленин-Сталин партиясының ісін сүюге шақырды және Ленин-Сталин партиясының еңбекші елді құлдықтан азаттыққа жеткізетін және бүкіл адам баласының бақытты өмір сүруіне кең жол ашатын ұлы күш екеніне көзі жетті, Аманкелді қазақ елін ұлы орыс, Кеңестер одағындағы тағы басқа туысқан елдермен достық бірлігін нығайтуға шақырды. Социалистік отанды көзінің қарашығындай қадірлеп, шексіз сүйе білуге, оны қандай жаудан болса да жан аямай қорғай білуге шақырды. Халық қозғалысының батыр көсемі, мемлекет кемеңгері болған Аманкелді Имановтың шолпан жұлдызындай айырықша нұрланған бір тарихи тамаша ұлы сипаты осы. жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|