Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы
жүктеу/скачать 5,84 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- И. МУСТАМБАЕВ».
| И. МУСТАМБАЕВ.
P.S. Второе стихотворение Джумабаева «Толгау» («Переживания» или «Думы») некоторые считают реакционной вещью. Верно, конечно, «Толгау» ниже «Девяносто». В «Толгау» отношение Джумабаева к революции, к классовой борьбе чисто народническое. Но это не умаляет значение его: мы не можем требовать от Джумабаева стопроцентного марксистского художественного творчества. И. МУСТАМБАЕВ». Смағұл СӘДУАҚАСОВ ЖОО-НЫҢ ҚАЗАҚСТАН ҮШІН МАҢЫЗЫ (Қазақстанның Халық ағарту комиссары С. Садуақасовтың 1926 жылдың 29-қазанында Ташкент шәһәріндегі педагогтік жоғары оқу орнының ашылуына арналған салтанатты мәслихатта жасаған баяндамасы)1 ЖОЛДАСТАР! Қазақ республикасының үкіметі - Қазақ жоғары педагогтік институтының шәкірттері мен профессорларын құттықтауды маған тапсырған еді. Менің өзімнің де «құтты болсынымды» осы құттықтаумен қоса қабыл алуларыңызды өтінемін, сәт сапарларыңызға да ниет білдіруіме рұқсат етіңіздер (қолшапалақтау). Осы тұрғанда бойымды қуаныш билеп, толқып тұрмын. Тым әріге сілтемей-ақ, қазақ елінің күні кеше ғана басынан кешкеніне ой жүгіртіп бақсақ, бұл күнде қол жеткен табысымыздың қомақты екенін байқаймыз. Патшалы Ресейдің жойқын езгісі мен қиянаты өз арқасына батқан, соны өз көзімен көрген әрбір қазақ бауырымызға бұл жай түсінікті болса керек. Атыраудың айдынынан Қытай атырабына дейін шалқып жатқан кең жазира өлкемізді — орыс саудагерлері мен орыс буржуазиясы тек ауыздан сілекей шұбыртқан дайын ас деп ұғынатын. Батыс Еуропа ұстанған отаршылдық саясатпен салыстырғанда Ресейдегі мұндай саясат — мейлінше мешеу, мейлінше дөрекі, жетесіз саясат болатын. Ресей империализмі өзінің ішкі мүмкіндігінен гөрі отар елдердің сүлдерін сығып алу арқылы нәр алып, өркен жайған империализм болды. Сондықтан да Батыс елдерінің отарларына берген шайынды сияқты болмашы экономикалық «олжасымақтан» да орыс отаршылдығы бізді мақұрым қалдырды. Қазақ сахарасын жаулаудың әдепкі кезеңін еске салып көрелікші! Патшалы Ресейдің ол кездегі көкейін тескен арманы не еді? Әрине, ол армандап-ақ бақты! Бірақ оның бар арманы қазақты орыстандырып, православие дініне мойынсындырсам дегеннен әрі асып жарыған жоқ. Олар істі жоғары мамандығы бар орыс миссионерлерінің ірі-ірі ұйымдарын құрудан бастағанын кім білмейді. Ақ патшаның дарқан қолымен қаржыландырылған миссионерлердің бар ынта-жігері қазақ халқын ұлт ретінде жоюға бағытталды. Мұнан өткен пысықтықты қасыңа жарық алып іздесең де таппассың. Заман оза берді. Қазақ даласы да өз мойнына түскен құрыққа келе-келе көндіккендей болды. Миссионерлер де бірте-бірте еуропалық айла-шарғыға көшіп, жұмысын мәдени тәсілмен жүргізуге ыңғайласты, орыс-қырғыз мектебі деп аталатын мектептер құрылды. Ал бұларымыздың өзі қандай мектеп еді? Шынына келсек, бұлар қазақ балаларын православие дінін қабылдауға дайындайтын миссионерлік ұя болып шықты. Қазақ балаларының мұндай мектепке өз ықтиярымен бара қоюы, әрине, екі талай еді, бірақ, үкімет соларды мектепке зорлап кіргізді. Баласын мектепке кім жіберетінін жеребе тастап шешкен кез де болған. Кедейге пұлын төлеп, өз баласының орнына соның баласын тамұққа айдағандай мектепке кіргізген дәулеттілердің де болғаны бар. Құдай сәтін салғанда, миссионерлердің бұл секілді сорақы қам-қарекетінен ештеме шыға қойған жоқ. Бірді-екілі шала сауатты поп пен патша әкімшілігінің азын-аулақ жексұрын қызметкерлерінің православие миссионерлерінің миллиондаған қазақ қауымы арасындағы ұзақ жылдық жұмыс нәтижесінде дайындалған өз халқымыздың арасынан шыққан сұрқия жандардың саны, түптеп келгенде, онға да жеткен жоқ. Орыс-қырғыз мектептері оны өз қолымен ашқандардың үдесінен шығу былай тұрсын, бертін келе үкіметке мүлдем ұнамайтын бағытқа қарай ойысты. Алғашқы қазақ революционерлері мен ұлтшылдарының біразы осы мектептердің табалдырығын аттағандардың арасынан шықты. Бұған таң қалуға болмайды. Атақ-даңқы мәңгілікке ұласқан Сун-Ят-Сеннің өзі де қарғыс атқан миссионердің шәкірті емес пе еді. Оның кейін қандай адам болғаны бәріңізге аян. Құқтан жұрдай болған қытай өзін шетелдік құлдықтан азат ету жолындағы күреске осы революцияны Сун-Ят-Сеннің басшылығымен атаған жоқ па еді? Мектеп деген, әрине, қолдан адам жасап шығармайды, тек адамға өз бетімен тіршілік қылуға, саналы еңбек етуге жол сілтейді. Ескі орыс-қырғыз мектебінен тәлім алған саналы қазақ жастары біліммен қаруланғаннан кейін еңбекшіл қазақ халқының жауы миссионерлер көрсеткен жолмен кеткен жоқ, қайта оларға қарсы тұрды. Ұлы революция қазақ даласын түп тқиянына дейін сілкінтті, халық бұқарасы оянуының алғашқы нышаны оқуға жаппай ұмтылудан басталды. Оқуға кім барады дегенді жеребе тастап шешудің енді керегі болмай қалды. Қазір қазақ жастары білім алу үшін жүздеп, мыңдап кент арасына қарай жөңкілуде. Дәлірек айтсам, қазақ жастары бұл күнде халық ағарту орындарының есік-терезесін тоқылдатып төріне қарай ұмтылуда. Бір әттеңі мұндай орындардың бәрінің жай-күйі барлық жерде қазір оңып тұрған жоқ. Білімге деген талпыныс таудай, бірақ, оны қанағаттандырарлық күш пен қаржы тапшы, әсіресе, қазіргі зор мәдени талап тұрғысынан алғанда мүлдем жеткіліксіз. Алайда өткеннен қалған мүшкіл мұрамен салыстырғанда, халық ағарту саласындағы жетістіктеріміз аз емес. Қазір екі мыңға тарта ауыл мектебі бар, бұлардағы оқу ана тілінде жүргізіледі. Революциядан бұрынғы күйімізбен салыстырсақ, мектебіміз ол кездегіден үш есе көп. Ондаған техникумымыз бар. Мұнда қазақ жастары мұғалімдіктен бастап агроном, мал дәрігері, жерге орналастыру сияқты әртүрлі мамандық бойынша жұмыс істеуге дайындалып жатыр. Міне, бүгін біздің бәріміз Қазақстандағы тұңғыш жоғары оқу орнының ашылу құрметіне арналған үлкен мерекеге қатысып отырмыз. Бұл фактының тарихи маңызы соншалық, оны мен біздің автономиямыздың құрылу оқиға-сымен салыстырғым келіп тұр. Бізде жұмыс дегенің бастан асады. Жолдастардың көбі шаруашылық, әкімшілік және басқа жұмыстармен құлшына шұғылданып жатыр. Олардың үнемі кейбір «ұсақ-түйек» нәрселерге көңіл аударарлықтай да уақыты жоқ осындай жұмыстардың бірі жоғары мектебіміздің дүниеге келуі. Қазақстан өзінің болашақ тарихи кітабының бір тарауын тұңғыш Қазақ жоғары оқу орнының ашылуына арнауына менің сенімім кәміл. Өйткені, бұл оқиға - жоғары мектептің дүниеге келуі, мемлекет көздеген мәдени шаралардың ең маңызды тарауларының бірінің жүзеге асуы. Мектептің ашылуы, әрине, ол біржола аяғынан толық тік басып кетті деген сөз емес. Жоғары мектептің қалай дүниеге келіп, қалай құрылатынынан біздің хабарымыз бар. Мұндай мысалды тым алыстан іздеп жатудың қажеті жоқ. Осы күнгі Сібірді алып қарасақ та жетіп жатыр. Тұңғыш Сібір университетінің Томь қаласында ашылуының өзі Сібірдегі қоғамдық ойдың өркендеуімен сабақтасып жатыр. Бұл университеттің құрылуы - Ядринцев пен Потанин сынды ірі тұлғалар атқарған белсенді еңбектің жемісі. Бұл кісілер сол кезде енді-енді ғана ояна бастаған Сібір өлкесінің үздік адамдары болатын. Сібірдегі халықтың көпшілігі - орыстар кіндік Ресейдің университеттерінен білім алуға сібірліктердің толық мүмкіндігі бар, ал Сібірдің әзірге өз оқырмандары жоқ, сондықтан жеке университет ұстап тұруға Сібірдің шама-шарқы көтермейді-міс деп сол тұстағы кейбір орыс патриоттары айтқан болжамды Ядринцев пен Потанин еңбегі теріске шығарды. Олар өздерінің петрборлық оппоненттерінің байламына қарсы Сібірде өзінің жеке университет болуының қажеттігін іс жүзінде дәлелдеп берді. Ол заманда Сібір каторгі, айдалғандардың мекені деп танылған. Сібірге елден аластатылған, кіндік Ресейде еңбек ету құқығынан айрылған адамдар ғана жер аударылатын, содан кейінгі ол өңірді төңіректейтіндер - байлық көксеушілер болатын. Сібірге білім алмақты көздеп баратындар некен-саяқ қана еді. Сібірдің байлығын игеріп, шаруашылығын түзеп, капитал жинағысы келетіндер, әрине, аз болған жоқ. Бірақ байлыққа қолы жеткен бойда өзінің қалған өмірін рахатта өткізбекті ойлап, мұндайлардың бәрі қайтадан тайып тұратын. Қызмет мерзімі аяқталған кезде шенеуніктердің өзі де зейнеткершілік өмір кешу үшін Ресейге оралғанды көздейтін. Петрбор мен Мәскеуге білім алу үшін барған Сібір жастары сонда тұрып қалып өзінің келген жағына қайта оралмай қоятын. Ресейдегі қоғамдық қозғалыстың Елисеев, Шапов, Соловцев және өзге де осы секілді ірі өкілдері әуелде сібірлік болатын. Сібірде университет ашудың қажеттігін дәлелдей отырып, Ядринцев пен Потанин осындай жайларды алға тартқан еді. Сібір үшін университет ұйымдастыру қажет деген мәселенің төңірегіне Потанин мен Ядринцев сол кездегі бүкіл Сібір жұртшылығын жұмылдырған-ды. Ел-жұрттың бұл мәселеге ынтасының артқандығы соншалық, Сибиряков сынды көпес адамның жеке өз басы университеттің үйін салуға 200 000 сом ақша берген. Осындай игілікті істің нәтижесінде Томь университеті кейін Сібірдің нағыз мәдениет орталығына айналғаны белгілі. Сібірді зерттеген алғашқы ірі оқымыстылардың біразы, дәрігерлер және басқа мамандар осы университеттің түлектері болғаны мәлім. Алайда Томь университеті өзінің негізін салған Ядринцев өсиеттерін ұмытып, 1918 жылы «Бүкілресейлік билеуші» адмирал Колчакты министрлермен жабдықтағанын және білеміз. Сондай-ақ өткен бір дәуірлерде Томь университеті Сібірдің сауда-өнеркәсіп буржуазия-сының құралына айналған кезі болған. Бірақ осының бәріне қарамастан, оның Сібір еңбекшілерінің алдында еткен және келешекте етпек еңбегінің зор екенін ешкім де бекерге шығара алмайды. Мінекей, біз неліктен Қазақстанның өз алдына дербес жоғары мектебі болу керек дегенді қалаймыз? ҚССР-ға мұндай оқу орнының қажеті жоқ дегенді күйттейтіндердің ойы, түптеп келгенде, мынаған тіреледі: Потанин мен Ядринцевтің Сібірге білім керек деп жар салған заманы өткен, қазір еңбекші халық білімді қайдан аламын десе де өз ықтиярында. Қайда барып, білімді қайдан аламын десе де ықтиярлы деген сөз дұрыс. Халыққа білім беру дегеннің интернационалдық құбылыс екендігі, бірақ, оның түрі ұлттық болатыны жөнінде Жүргенов жолдастың айтқаны өте орынды. Мен ол кісінің пікірін толық қолдаймын. Адамзатқа тән мәдениет атаулы әр халықтың арасына өз ана тілінде тарайтын болса, оны игеру де анағұрлым тезірек болмақ. Кеңестік құрылыс идеясы ұлт аймақтарының кең көлемде дамуына мүдделі, осы тұрғыдан алғанда жоғары мектептің қазақ топырағында дүниеге келуін партиямыздың ұлт саясатындағы маңызды бір парызының жүзеге асуы деп бағалауымыз керек. Оның үстіне Кеңес мемлекетінің өмірінде құрылыс ісіне қарай бетбұрыс жасағанын да естен шығармауымыз керек, жолдастар! Ұлт республикаларының мүддесі жағынан алып қарар болсақ, біздің ұлт мәселесі хақындағы декларацияларымыз бен шешімдерімізді жоспарлы түрде іс жүзіне асырудың сәті туды деп айтуымызға болады. Естеріңізде болар, бұрын біз көбіне ұлт адамдары қандай құққа ие болмақ деген тұрғыдан ғана әңгіме қозғайтынбыз. Ал қазір мәселе басқаша қойылып отыр ғой. Ендігі басты нәрсе - құрылыста, жұмыста, революция жариялаған адамдардың құқығын іс жүзіне асыруда болып отыр. Еңбекші қазақ бұқарасы өз ортасына Октябрьдің ұлы жеңістерінің әрмен қарайғы дамуын қамтамасыз ете алатын қызметкерлер мен құрылысшыларды түлетіп, өсіріп шығаруы керек. Бізге арнаулы дайындығы, білімі бар қызметкерлер, Қазақстанды білетін және онда жұмыс істеуді қалайтын қызметкерлер керек. Міне, сондықтан да біздің үкіметіміз Қазақстанның өз жоғары мектебі болу керек деген шешім қабылдады. Біз Ұлы Кеңес Одағының орталық бөлігінен оқшауланғымыз келмейді, тек білім алып, мәдениетке қол артып, социализмнің лайықты құрылысшыларының қатарына қосылсақ дейміз, қара түнек өткеніміздің мұрасы — надандық пен сауатсыздықтан арылсақ, хат біліп қара танысақ, мәдениетке ден қойсақ дейміз. Енді, міне, жоғары мектебімізді де ашып отырмыз. Оның ілгері тауқы-мет-тіршілігі не болмақ? Қаржы атаулының барлық салада тапшылық қылып отырғанын өздеріңіз де білесіздер. Қолдағы барды үнемдеп, сығымдап жұмсау қажет. Қомақты қаржы бөліп берерлік шама бізде жоқ, сондықтан тынымсыз экономикалық күш-жігер жұмсаудың бастапқы кезеңдегі салмағы өздеріңізге түспек. Материалдық мүмкіндіктеріміз бен халыққа білім беру саласындағы мұқтаждықтарымыздың арасындағы кереғар алшақтық бары турасыңда жоғарыда еске салып өткенмін. Дегенмен, жаңадан ұйымдастырылып отырған жоғары мектебіміз материалдық жабдықталуы жөнінен өзгелерден кейін де қала қоймас. Риясыз көңілден айтылған уәдені сіздерге дәл осылай деп бергім келеді. Өздеріңіз жұмысты жақсы істейтін болсаңыздар, қаржының да бір жөні бола жатар. Маған қайта-қайта қойылып жатқан бір сұраққа да осы жерде жауап бере кетейін. Ол - неге біз жоғары білім мәселесін педагогикалық институт ашудан бастадық? - деген сұрақ. Бізге мамандардың әр түрінің қажет екені даусыз. Бізге агроном да, дәрігер де, инжәнер де, сондай-ақ басқа мамандар да керек. Дәл қазіргі сәтте қазақ еңбекшілері бәрінен бұрын педагогке ділгер. Сауатсыздық проценті тым жоғары болып отырған Қазақстанда елді жаппай оқыту сынды аса маңызды да ірі мәселені қолға алу міндеті тұр. Сауатсыздықты жойып болмақ түгіл, біз мектеп жасындағы балаларды да әлі жеткілікті дәрежеде мектепке тарта алмай отырмыз. Біздің есебіміз бойынша мектеп жасындағы балалардың мектепке қамтылуы әр жерде әртүрлі. Бірінде 10, бірінде 15 проценттей, ал РСФСР-дың орталық бөлігін алатын болсақ, онда 50 проценттен кем емес. Мәскеу болса, биылғы жылдың өзінде-ақ жаппай білім беруге көшкелі отыр. Істің жайын білетін жолдастардың көбі-ақ Қазақстандағы сауатсыздықты жою мәселесіне қазіргі қолда бар мүмкіндіктер тұрғысынан, материалдық мүмкіндік пен кадр жайы тұрғысынан келсек, таяудағы он жылдықта тәмамдала қояр жұмыс емес екенін айтып отыр. Бұл - жалғыз Қазақстанның басындағы ғана жағдай емес, барлық шет аймақтағы республикалардың басында бар жағдай. Олардағы жағдай да осылай екен дегеннің, әрине, көңілге жұбаныш болмасы түсінікті. Жаппай оқуға көшу үшін бізге ең кем дегенде, бірінші басқыштық білімі бар 10 мың мұғалім, сондай-ақ 3 мың орта мектеп мұғалімі қажет. Оның үстіне толып жатқан өзге де мамандар керек. Біздің техникумдарымызға түсушілердің саны жыл сайын толмай қалып жүр. Әсіресе қазақ жастарының мектепте алатын білім дәрежесі төмен, техникумға жеткілікті әзірліксіз келеді, неге десеңіз оларға бастауыш білім беретін мұғалімдердің өзінің де дайындығы шамалы. Түптеп келгенде, оқу сапасы мұғалімдердің өзіне кеп тіреледі. Жақсы ұстаз - халық ағарту сатысындағы ісіміздің бісмілләсі әрі нәтижесі. Сондықтан да біз алғашқы жұмысымызды педагог мамандар даярлаудан бастауымыз керек. Педагогтік жоғары оқу орнын мұндай оқудың өзге түрінен бұрын таңдауымызда осындай сыр бар. Жоғары мектебіміздің дүниеге келуіндегі елден ерекше мына бір жағдайды да айтпасқа болмайды. Осы бір тарихи салтанатты мәжілісімізді біздің орыс тілінде ашып оты-руымыздың өзі көп жайды аңғартқандай. Мұның өзі біздің жоғары мектебіміздегі сабақ жүргізудегі үлесінің ең сыбағалысы орыс тілінің еншісіне тиеді деген сез. Осыдан 60 жыл бұрын Жапония Еуропаның техникасы мен өркениетін қалай үйренгенінен хабардар кісілер осы мәжіліске қатысып отырғандардың арасында да бар шығар. Еуропаның мәдени жетістігін Жапонияның еш іркілместен түгелдей пайдаланғаны мәлім. Жапониядағы орта оқу орындарының өзінде XIX ғасырдың аяқ шенінде дерлік сабақ ағылшын тілінде оқытылып келген-ді. Ал жапондардың жоғары мектебінің өз ана тіліне көшкені күні кеше ғана. Осы тұста өткендегі бір жайларды да еске сала кетудің залалы жоқ. Кешегінің мысалы біздің ілгері жұмысымызға сабақ болуға тиіс. Қазақ жұртының Еуропа өркениеті мен «мәдени» байланысының әртүрлі қыры бар. Өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Алтынсарин деген бір қазағымыз болған. Алтынсарин — орыс мәдениетіне көрші қонған алғашқы қазақтың бірі. Біреуден қаймыққандығынан емес, өзінің ар-иманымен православие миссионерлеріне көмектескен адам, орыс-қазақ мектептерін ұйымдастырған да, қазақ жазуын орыс әліппесіне көшіруді көздеген де осы кісі. Ол әйгілі орыс оқымыстысы миссионер Ильминскийдің досы болатын, соған қалтқысыз қызмет еткен. Міне, дәл осы Алтынсариннің өзі өлер алдында өзінің қазасын аза тұтуға бірде-бір орыс адамы араласпасын, тіптен маған етене жақын жүрген болса да араластырмаңдар деп тапсырған. Жаназама 99 молда шақырыңдар деп өсиет қалдырған. Бұл, әрине, көзі ашық деген зиялы қазақтың басындағы трагедия еді. Орыстармен ұзақ жыл үзеңгілес өмір кешкен пенденің көңіліне түйгені, орыс миссионерлерінің қазақ жұрты үшін еш жақсылық ойламайтынына әбден көзі жеткен пенденің көкірегіндегі қасірет болатын. Бәлки, бұл оның тіршілікте өз қолымен жасаған күнәсін қазақ деп қарыс айырылған жүрегінің жантәсілімдегі айыптауы болар. Қалай болғанда да ол бәлен жыл бірге істеп, біте қайнасқан орыс ымыраластарынан безген. Бұдан дарыны да елге жайылған, даңқы да асып түспесе кем түспейтін тағы бір қазағымыз өткен ғой. Ол - Шоқан Уәлиханов. Бұл - орыстың Шығыстағы адал күрескері болған. Уәлиханов патша үкіметінің соғыс министрлігіне дерек жинау үшін Қашқарияға құпия сапар шеккен. Түркістанды шапқан аты шулы генерал Черняевтің отрядында офицер болып қызмет еткен. Енді осы Уәлихановтың дүниеден өтердегі харакетіне бақсақ, оның да ақыры Алтынсаринше тынғанын көреміз. Ол да өмірінің соңында барлық орыс достарынан безген, орыс армиясының осынау бір сымбатты офицері кең қолтық қазақ шекпені мен қырдың саптама етігін киіп, сахараның шалғайындағы бір ауылда бұл пәниден өткен. Сібір аймағының билеушісі Ядринцев өзі жазған некрологында Шоқан Уәлихановтың қасіретті қазасы европалықтар үшін өктем ескерту, бұл ер орыс адамын ойландыратын сабақ деп көрсеткен еді. Жұртымыздың ұйқыдан оянуының таң сәрісінде тіршілік кешкен зиялы қазақтарымыздың мәдени Еуропамен қалай араласып, не харакет еткендігін байқау үшін осы екі мысалдың өзі-ақ жеткілікті ғой деп ойлаймыз. ...Алтынсарин мен Уәлихановтың басына төнген ішқұста қасірет сол кісілердің өзімен бірге о дүниелік болған шығар деп үміттенеміз қазір. Қазір еуропалық жолдастарға арамызға келіп қызмет істеп, біздің зейнеті ауыр болашақ жұмысымызға қолқабыс ет дегенді бұл күнде еш күдіксіз, бұлтың-сылтыңсыз-ақ айтамыз. Бүл кісілердің идеялық көзқарасына Кеңес өкіметі ұстанып отырған саясаттың игі әсері болатынына біз сенеміз. Практикалық тұрғыдан және істің жай-жапсарын ұғыну тұрғысынан оларды жергілікті жағдайды үйренуге, жасампаздықпен жұмыс істеп, қам-қаракет қылуға шақырамыз. Осы орайда миссионерлер мирас етіп қалдырған кейбір келеңсіз тәжірибеден де өнеге алудан арланбауымыз керек. Қазақстан еңбекшілеріне еткен кесапатты қылығы үшін бүл кісілердің атына нәлет айта отырып, олардың өз ісін білімдарлықпен атқарғандығын теріске шығара алмаймыз. Бұлар Қазақстанды, қазақтың тұрмыс-тіршілігі мен тілін бес саусағындай білген. Миссионер Алекторов қазақ тілінде өлең де жазып көрген. Сол заманның адамдарының тәжірибесін игере отырып, олардан үйренудің еш әбестігі жоқ дегенді қайталап айтқым келеді. Біз өткеннің техникалық мәдениетінен еш уақытта бас тартқан емеспіз. Бұрынғының қыруар тәжірибесі Мен содан еншімізге тиген мұрадан, ғылым жетістіктерінің табысынан жиіркенбеуіміз абзал. Қазіргінің бәрін жаңалық екен деп күйттей берудің де лайығы жоқ. Жаңалық атаулының өзі түрлі-түрлі, оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар. Бізге көмекке келетін еуропалық жолдастарымыздың күнделікті атқарар жұмысы олардың өз ойынан шыға бермеуі де мүмкін ғой, бірақ, ондайға мойымау керек. Олар істеген істі тарих түбінде бағаламай қоймайды. Ұрпақ олардың есімін аузынан тастамақ емес, бұл - ойлай жүретін, ойлана жүретін нәрсе. Ұрпақ көкірегіне өзің туралы жақсы ой ұялатуға тырысу қажет. Еуропалық жолдастардың атқарар міндеті зор. Шет аймақтардағы еңбекшілердің қалың бұқарасын, соның ішінде Қазақстанды мәдениет сапарына аттандыру тәрізді ұлы да абыройлы іс солардың сыбағасына тиіп отыр. Әр істің пионері болу жұрттың бәрінің маңдайына жазыла бермеген. Бұл әр сәт сайын болатын да нәрсе емес. Мұндай мүмкіндік болашақ ұрпақтың қолында жоқ, ең мықтағанда ол осы өзінен бұрын басталған жұмысты ілгері алып барушы ғана. Шығысқа деген ықылас-ниет қазір тек Кеңес Одағында ғана күшейіп отырған жоқ, бүкіл дүние жүзінде солай. Оны бәріңіз білесіз. Шығысты зерттейтін ғылыми қоғамдардың барлық материалдарының басын бір жерге біріктірген бір журналды таяуда қарап шыққаным бар еді. Бақсақ, бір Германияның өзінде Орта Азияны зерттейтін бірнеше қоғам бар екен, тіптен жалғыз Қазақстанның өзін зерттейтін де қоғам бар көрінеді. Негр мәселесін, Тынық мұхит елдерін, тағы басқаларды зерттеуге арналған дүниежүзілік конгрестер туралы хабарды жиі естіп жүреміз. Шет мемлекеттердің Шығысқа мұншалық көңіл аударуы неліктен деп ойлайсыз? Мұны тозығы жеткеи империализм саясатының күйреуінен деп білу керек. Бұл жағдай, әсіресе, дүниежүзілік империалистік соғыстан кейін айқындала түсті. Буржуазиялық Еуропаның Освальд Шпенглер деген бір өкілі «Еуропаның күні ұясына батты» дегенді ауызға алыпты. Біздіңше, бұл, әрине, буржуазиялық Еуропа күнінің тұтылуы. Ол: «Еуропаның тағдыры — өзі қазған шыңырауға өзі тұншығып тынуы тиіс» - деп жазады. Шпенглер еуропалықтарға: суға батып бара жатқан кеменің жолаушыларына ұқсамай, кеме тұғырында сабыр танытып селт етпей тұрған капитанша ажалдың бетіне еш шімірікпестен қарау керек деген кеңес айтады. Буржуазиялық Еуропаның ең парасатты деген ақыл иесі адамының жазып отырған сөзі - осы. Назардың Шығысқа қарай аударылуының біраз сыры осы секілді пәлсападан-ақ аңғарылса керек. Қазіргі сәттегі Қытайға көз салайықшы. Ол бұрынғы Қытай емес, тіптен бұдан бір жыл бұрынғы Қытай да емес. Ұлы Қытайдың қайта түлеп жаңғырарына біздің сеніміміз кәміл. Қазіргі Үндістан ше! Англия империясының құрсауы бұл елді әлі де шырмап, үнді жұртының тынысын тарылтып, бойын жаздырмай тұр. Алайда үнді халқы Англия салған дерттен бірте-бірте айығып келеді. Қазіргі ашып отырған педагогтік жоғары оқу орнының Шығысты зерттеу деген ұлағатты істе Қазақстан үшін маңызы өте-мөте зор болмақ. Өзімізге қажетті деген деректерді, ең беделді деген анықтамаларды беріп отыруға жарарлық күштердің бәрін осы жоғары оқу орнына шоғырландыру керек. Практикалық жұмысымызда одан ақыл-кеңес сұрап отыратындай болуымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда бұл мекемеге жүктелетін міндеттің шеңбері кәдімгі педагогтік жоғары оқу орнына жүктелетін міндеттен әлдеқайда кең жатыр ғой деп ойлаймыз. Профессорлардың біз үшін маңызы өзге елдегі осындай мамандардан олардың білімі әлдеқайда жоғары деп ұқсақ керек. Профессорларымыздың тек студенттерімізді оқытып қана қоймай, арасында өзі жұмыс істеп отырған халықтың тыныс-тіршілігін білуге, өлкеміздің байлығын зерттеуге ұмтылғаны парыз. Осы ыңғайдан алып қарасақ, оларға жүктелетін міндеттің шын мәніңде ұлы екенін ұғынамыз. Халықпен қоян-қолтық араласа алмаса, оның өмірін білмесе, еуропалық жолдастардың жұмысының жеміссіз, үстіртін болары даусыз. Үкіметіміз жергілікті қызметкерлердің бірқатар бөлігі... ғылыми жұмыспен шұғылданады деп белгілеп отыр. Ғылымдағы қарлығаштарымыз да осы кісілер болмақ. Бұлар еуропалық жолдастармен тізе біріктіре отырып, солардың қолдауымен өздеріне жүктелген міндетті абыроймен ақтап шығар деген сенімдеміз. ...Партияда жоқ интеллигенцияның көпшілігі қазір практикалық жұмысқа, шығармашылық іске араласып та кетті. Интеллигенция тарапынан жасалып отырған мұндай бастаманы біз хош аламыз. Партияда жоқтарды ғылыми жұмысқа тартуды қолға жеделдете алуымыз керек. Бұл мәселеге байланысты біздің арамызда келіспеушілік жоқ, мұны біржола шешілген нәрсе деуімізге болады. Жергілікті халықтан шыққан профессорды көрсе, оның кескін - кейпі мұндай атаққа бейне бір лайық еместей, тосырқай қарайтын біздің қанымызға сіңіп қалған бір ескі едет бар. Мұнымыз тек өзіміздің бойымыз үйреніспеген сөз болғандықтан ғана! Ғалымдар қауымының қатарына ілесуге молынан жарарлық партияда жоқ жергілікті тұрғындар біздің арамызда қазірдің өзінде бар. Бір-екі ауыз сөз болса да, оқушылар хақында бұл жерде үндемей кетудің ыңғайын таппай тұрмын, жолдастар. Меніңше, бұл да өзекті мәселенін, бірі. Олай болатыны біздегі оқу оқып, ілім-білім үйренетін қауым - осы жастар ғой. Жоғары мектепте оқуға қабілеті бар асылы адамнан жаралған дәл осындай материал жастар бізде сан жағынан жеткілікті ме? Жоғары оқу орнының ашылуы тәрізді оқығаның өзі-ақ бұл сауалға құптап жауап беріп тұрған сияқты. Шүкіршілік, мұндай материал қолымызда бары бар ғой. Бірақ енді осылардың дайындық шама-шарқы қаншалық деген жайға келетін болсақ, ауыз толтырып мақтана қоярлық күйде емес екенімізді несіне бүкпелейміз. Бұл, әрине, жастарымыздың кінәсі емес, соры. Жастарымызды өмірге ыңғайлап, оларға бағыт-бағдар сілтеу жағы бізде кем. Митингшіл даңғазаға үйірсектік жастар арасынан жиі байқалады. Көрінген нәрсені баяндамаға айналдырып, көкіп сөйлеуге шамадан тыс құмартқан кезіміз де болған. Дегенмен кейінгі кезде елдің іске деген ықылас-ниетінің жаппай артуы байқалады, мүмкін бұған құнтсыздыққа, ұрыс-керіс, кикілжіңге бойымызды алдырмай, практикалық іске көшейік деген біздің ұранымыз әсер етті ме, әйтеуір, жастар жан-жағына байқастай қарап, тырбана бастады. Не істеп, не қою керек екені жөнінде енді жастарға жөн сілтеп отыруымыз керек. Осы оқу орнында білім алып, кейін жұмысқа араласу қажет болатынын жастарымыз түсінетіндей болсын. Күні ертең-ақ өздеріңіздің іс басында болатындарыңызды қазірден бастап сезінулеріңіз керек, жас азаматтар. Осыны сезінген жағдайда ғана сіздер терең білімнің иегері бола аласыздар. Біздің жастарымыз ең алдымен орыс тілін жетік игеруге ұмтылу керек. Бұлай деп айтуымның уәжі мынада: қазақ тіліндегі әдебиеттің, оқу құралдарының саны әлі де тапшы. Орыс тілі біз үшін қазіргі заманғы мәдениетке ойыстауымызға көмектесер бірден бір дәнекер. Ескі дәуірде православие миссионерлері қазаққа орыс тілін үйреткенде, оған өз ана тілін біржола ұмыттыруды көздеген болса, ендігі жерде ілтипат білдіргелі отырған орыс тіліміз — біздің білім тұнығынан ана тілінде сусындауымызға қол ұшын беретін тіл болмақ. Біздің бұл жөнінде қазіргі ұстанып отырған саясатымыз сыртқы түр-тұлғасы жағынан ескіден келе жатқан бағзыбір саясатқа ұқсас болса да, ішкі мазмұны жағынан одан өзгеше. Асылында, бұл екеуінің арасы бір-бірінен кереғар. Дұрысына келсек, өз тіліміздің үстіне тағы бір мәдениеттің тілін игерсек, біз ештемеден ұтылмаймыз, қайта ұтамыз. Мұны ең алдымен жастарымыздың түсінгені абзал. Оқу оқып, тәлім алып жүрген жастарымыздың арасында өздерінің ма-териалдық тұрмыс-тіршілігінің нашарлығын көбірек айтатындар бар. Бұл мәселеге соқпай өтуіме болмай тұр. Тұрмыс жағдайы нашар адамдардың көп екені рас. Оқып білім алған кісілерге ділгір екендігіміз де аян, алайда, материалдық мүмкіндігіміздің шектеулі екені де бекер емес. Мұны жастар түсінсе керекті, лажы болса бар экономикалық мүмкіндікті үнемдеп, сығымдап ұстағанға не жетсін. Әрине, өз басындағы мұңын шағып, өтініш айту айып емес. Бірақ Қазақстанның қолында тұрған күректеп алар алтынының да жоқ екенін естен шығармауымыз керек. Әрине, күрекпен көсіп алар алтыннан Қазақстан құр алақан да емес, бірақ ол жеріміздің қойнауында жатыр. Миллиардтаған пұт тас көмірдің, миллиондаған пұт алтынның, тұздың қоймасы жер астында. Оларды жер бетіне қазып шығарып, игілігімізге жарату — сіздер жұмысқа кіріскен сәтте жүзеге аспақ. Қысқа жіп күрмеуге келмей отырған дәл қазіргі шақта өздеріңіздің молшылыққа кенелулеріңіз мүмкін емес. Биылғы жазда Мәскеуде «Правда» газетінде жарияланған Сосновскийдің мақаласына назар аударған-аудармағандарыңызды білмеймін. Мақала «Мәдени ерлік» деп айтылады. Сосновский мақалада А. Затаевичтің «Қазақтың 1000 әні» деген кітабы жөнінде жазыпты. Ел аштық қасіретін тартып жатқан соғыс коммунизмі жылдарында мынадай ұлағатты ірі іс атқарып, Затаевич қаһармандық көрсетті деп жазды. Затаевич Қазақстанды әлемге музыкалық қырынан танытты. Барша мәдени Еуропа біздің әуезді әніміз бен күмбірлеген күйімізге таңдай қағып таңырқасты. Әнімізге ілтипат білдірген Затаевичтің абырой-даңқы артқанының үстіне, бұл жай біздің бейнетқор қазақ жұртының қаражаяу ел емес екенін, оның арасында жүріп ерлік іс тындыруға болатынын да айғақтап берген жоқ па! Педагогтік жоғары оқу орнын Затаевичтің кітабымен өлшестіруге болмайды, жоғары мектеп деген аса зор еңселі нәрсе. Қайталап айтты демеңіздер, Қазақстанның тұңғыш жоғары оқу орнында сіздер атқарғалы отырған іс - нағыз ерлікке лайық іс. Педагогтік жоғары оқу орнында еңбектенетін жолдастарымыздың бұл секілді зор істің мән-маңызын ұғынатынына, Ұлы Кеңес шаңырағының белді бір еншілесі ретіндегі Кеңестік Қазақстанның ілгері басқан әр қадамы қарышты болатынына мен кәміл сенемін. Орысшадан аударған - Сапарғали ОМАРБЕКОВ. КИРГИЗСКАЯ ЛИТЕРАТУРА Казаки и киргизы / общее название короче - алаш / казак-киргизы. Казаков больше и они культурный. Зато киргизы более вольны и ярче сохранили у себя натуру древнего алашца. Кочевки большие. Поэзия аилов состязание / и победа не как личная и победа рода/. Таких певцов импровизаторов было тогда много: почти каждый род имел то есть своего "ахуньчика". Среди акынов были и очень талантливые, которые приобрели всекиргизскую известность. Так например имена акынов Шоже, Биржан сала, певицы Сары и других будут жить еще несколько поколений. Киргизы не только знают их прекрасно до сего времени, но не забыли даже некоторые песни, воспетые ими. Обыкновенно акыны выходили из бедных сословий, но несмотря на это, они жили очень роскошно и богато. Сами они не имели постоянного местожительства, а бродили всю жизнь по аулам и все добытое употребляли для украшения себя и сбруи коня. Так киргизы говорят о Биржан сале, которые помнят о нем, что у него один треножник коня стоил 40 кобылиц, ибо он был сделан из чистого золота. Сам Биржан сал одевался исключительно в шелковую одежду, даже портянки его были шелковые, отчего он и получил прозвище "Сала" что означает в переводе - изящно одевающийся. Были акыны импровизаторы и из богатых и знатных семей, но они не бродили по аулам. Для этих акынов было унижением и вообще киргизы преклоняясь перед талантами все таки смотрели на них, как на таких людей, которые бродят по степени не с целью показать свои таланты, а ради куска хлеба. Акыны же думали о себе иначе. У них был общий идеал - возвысить песнями свой род и увековечить свое имя. Они были совершенно чужды всякой наживы. Это утверждается тем фактам, что акыны посещая то или другое место имели главное в виду, что там не находится непобедимый акын и ехали они туда только для состязания, а не для получения каких-либо наград за свои песни. Некоторые акыны например Шоже, Биржан сал и другие избороздили всю киргизскую степь, чем и объясняется их общекиргизская известность. Песни этих акынов передавались от поколение в устном виде и в редких случаях в виде рукописи; поэтому их в настоящее время можно услышать только от стариков. Устный период киргизской литературы тянется до второй половины XIX столетия, хотя акыны наблюдаются и в наше время. Со второй половины XIX в. в истории киргизской литературы наступает новая эпоха - письменная. Основоположниками письменной литературы были Ж.Копеев, по прозванию "знаменитый" и несколько позднее его Абай Кунанбаев, о котором речь будет впереди. Ж.Копеев первый от принятого в то время акынами обычая - хвалить свой род и самого себя - переходит к песне, воспевающей народное горе, Впервые его стихи вышли в письменном виде, дав сильный толчок новому направлению, которое можно назвать в истории киргизской литературы именем народничества. Достаточно было одного примера, как ему стали подражать все молодые поэта времени. Прежде песни воспевались перед народом в устном виде, и для того чтобы получить право акына, тем более, состязаться с кем-нибудь, певец непременно должен был быть импровизатором. Теперь, то есть с Копеева песни предлагаются читателям письменном виде и имя акын /поэт/ становится свойственно не одним только певцам - импровизаторам а всем кто имеет талант вообще писать стихи. Копеев жив и до сего времени, но сейчас он ничего не пишет ибо очень стар. Он писал как стихами так и прозой. Многие его публицистические статьи помещены в "Степной Киргизской газете" издававшейся в г. Омске. Произведение Ж.Копеева не имели никого влияния на устную поэзию, которая продолжала существовать параллельно с письменной. Но акыны при всех своих усилиях не могли дольше держатся и иметь такой вес как прежде. Они должны были под натиском могучих философско-лирических стихов Абая Кунанбаева отступить и замолчать на долгое время. Поэзия Абая оказала глубокое влияние на литературу киргизского народа и определила дальнейшее ее направление. Я позволю сказать об Абае и его времени несколько слов. Абай Кунанбаев происходил из рода Тобыкты и родился в 1845 г., а умер в 1904 г. Следовательно он жил как раз в тот период, когда впервые киргизы стали появляться в русских школах. Все эти "ученые" киргизы смотрели тогда на судьбу своего народа равнодушно и все стремление большинства их не шли дольше того "как бы добиться светлых пуговиц". Поэтому многие из них при первой возможности сделались чиновниками и довольствовались светлыми пуговицами. Другая категория лиц, которым по какой-то причине не удавалось попасть в чиновники занимались "домашней адвокатурой". Они обычно писали прошение или служили писцами у волостных управителей. Борьба эта велась в атмосфере подкупа русских административных лиц и подкупа избирателей, выборы стоили огромных средств, расходы в конечном счете раскладывались на народ в виде несправедливых наборов. "Ученые киргизы" принимали здесь главное участие. Абай резко обличал киргизскую интеллигенцию за ее стремление к чиновничеству и осуждал народ за " партийную борьбу". В своих стихотворениях он называет интеллигенцию волком, а темный народ стадом. Он сравнивает главарей народа с цифрами, а темный народ с нулями. "Без нулей единица не теряет своего значения, а без единицы все нули ничего не обозначают..." Поэтому нужно подобрать умных главарей /по отношению выбора управителей/ и слушаться их, а не разбредаться кому куда вздумается. Ведь по следам коров не отыщешь дорогу. Нападает Абай так же на акынов, которые такой драгоценный клад, как поэзию, употребляли зря восхваляя богатых, не принося пользы народу, "Живя сами нищими, вы хвалили свой род, что он богатый и нет ему равного", обращается он к ним. Абая в жизни не оценили. Причиной этому была его крайняя неохота опубликовать свои произведения Он не печатал их, и поэтому его сочинения приобрели общекиргизскую известность только после его смерти. Он хорошо был знаком с произведениями Пушкина и Лермонтова, и многие из них перевел на киргизский язык. Его стихотворения проникнуты безграничной любовью к народу; весь переживаемый тогда киргизским населением ужас в лице чиновников самодержавия ярко отражается через "незримые слезы" Абая. Язык его с высшей ступени художественный и в этом отношении он не имеет себе равных среди киргизских писателей. Дальнейшее развитие киргизской литературы выявилось в издании журналов и газет. Первый журнал имевший более или менее влияние на киргизскую литературу "Ай-Кап" вышел в 1909 г., но "Аи- Кап" просуществовал не долго ив 1915 г. должен был закрыться за недостатком средств. После "Ай-Капа" выходит в 1913 г. газета Казак", гордость киргизской литературы. Интересно отметить то, что "Ай-Кап" существовал при участии литературных сил исключительно из молодежи из мусульманских мектебов. «Казак» из русских школ. Огромную услугу киргизской литературе оказал А.Байтурсынов, редактор газеты "Казак". Он первый пионер в области создания чистого киргизского языка, составил первую киргизскую азбуку и грамматику /до этого киргизы пользовались арабской азбукой/. Байтурсынов поэт-народник и духовный учитель молодежи. Он перевел почти все басни Крылова, снабдив каждую соответствующими заключениями и приспособив к обличению беспечной жизни киргизов. За Байтурсыновым следует отметить М.Я.Дулатова - поэта, последователя Ж.Копеева, затем увлекшегося философско-лирическими стихами Абая, М.Я.Дулатов один из проповедников народной свободы, образования, поплатившийся тюремным заключением за известные нападки на тогдашнюю администрацию. М.Я.Дулатов первый вступил со своим романом "Бахытсыз Жамал" /Несчастная Жамал/ в защиту киргизской женщины. Этот роман и сборник стихотворений сделали имя М.Я.Дулатова общеизвестным среди киргиз. Роман "Бахытсыз Жамал" нашел даже подражателей и способствовал выходу в свет еще нескольких романов других авторов. Из молодых сил в области поэзии резко выделяется молодой поэт М.Б.Жумабаев. Он поэт-лирик современно самостоятельного направления. Его стихотворения очень распространены среди молодежи и по звучности не уступают даже стихам Абая. И по искренности мысли и художественности слога он превзошел всех поэтов-лириков, писавших до него. После М.Б.Жумабаева перечислили более или менее известных среди киргизов поэтов. Отметили например С.Донентаева, О.Карашаева, Шакарима, С.Торайгырова, А.Мамедова, С.Сейфулина. С.Чорманова и Б.Отетлеуева, Произведения перечисленных поэтов насыщены абаизмом, но на русской подкладке. В этом отношении грешны все, за исключением только Донентаева, Шакарима, Карашева и Чорманова. Из числа четырех последних редко выделяется поэт-народник С.Донентаев. Стихи его чистого киргизского духа и в них чувствуется сильная национальная струя. По стройности рифмы и гармоничности слога, по своему глубокому содержанию и, наконец, о поразительной меткости стихи Донентаева находят себе равных только в произведениях отца народной поэзии Байтурсынова и нежного лирика Жумабаева, Карашева и Чорманова - поэты-народники в духе Ж.Копеева и в киргизскую литературу существенного нового не вложили, Шакарим-тоже: он скромный подражатель Абая. Влияние русской литературы на произведения выше перечисленных современных молодых поэтов во главе с Жумабаевым бесспорно: Донентаев, Карашев, Чорманов и Шакарим мало знакомы с последней и это способствовало сохранению ими национальной оригинальности, так привлекающей сородичей. Что касается киргизской прозы, то она /если не считать нескольких романов /очень незначительна. Более всего в киргизской прозе развита публицистика. Она направлена главным образом на защиту политических свобод киргизского народа и равноправия женщин. Из самых выдающихся киргизких публицистов можно отметить на первом месте Байтурсынова /публицист весьма всесторонний/, затем А.Букейханова /исключительно по политическим вопросам/ и М.Я.Дулатова /защитник женщин и народного образования/. Из молодых сил в этом направлении обещают многое Болгамбаев, Алимбеков, Ходжанов, Габбасов, Аймаутов, Ауезов, Кеменгеров, Тургамбаев, Жанибеков и некоторые другие. Чистая беллетристика же приобрела еще определенного своего направления и она у многих чисто смешивается с публицистикой. В конце 1917 г. вышел журнал "Абай" который обещает в будущем хорошую постановку беллетристического отдела, но пока еще ничем особым не проявил себя. В области драматической поэзии киргизская литература сравнительна сильна. Несмотря на то, что нет выдающихся драматургов, пьес очень много. Оригинальных пьес мало, большею частью в них оказывается влиянии русских авторов. Киргизская литература очень бедна научными произведениями. Нет также на киргизском языке, кроме грамматики Байтурсынова и арифметики задачника Дулатова, ни одного учебника. Этот недостаток стал ощущаться тогда, когда киргизам впервые открылся доступ учить своих детей и их дети оказались на школьной скамье с "пустыми руками". Этим весьма важным вопросом занята в настоящее время значительная часть киргизской молодежи. Она организует из своей среды в разных местах комиссии для перевода и составления учебников, также поручает специалистам подбирать материалы по указанным вопросам Труды этих комиссий и специалистов частью осуществляется: уже появились некоторые учебники /комиссии и специалистов частью осуществляются уже/ в рукописном виде, в скором виде они будут напечатаны. 1/Периодические издания на киргизком языке. Газета " Казак" выходит в Оренбурге с 1913 г. имеет влияние на киргизскую молодежь. Известна своею радикальностью, несколько раз была оштрафована за это время самодержавия. 2/Газета "Сары Арка" выходит в Семипалатинске с 1917 г. орган Центрального Комитета партии "Алаш". З/Газета "Брлик-Туи" выходит в Ташкенте с 1917 г. очень распространена среди киргиз; известна своими замечательными публицистическими статьями; орган казак-киргизского народа. 4/Газета "Уран" выходит в Ханской ставке издание киргизской Букеевской орды, малоизвестна глубокому слою населения. 5/Газета "Жас Азамат" выходит временно в Петропавловске. Вышло только 3 № орган, младокиргизов. 6/Журнал «Абай» выходит в Алаше с 1917 г. литературно-общественный, научно-экономический, весьма солидный орган, фокус литературных сил младокиргизов. 7/Журнал "Балапан" выходит в Омске с 1916 г. единственный литературный орган, помещающий исключительно беллетристические рассказы. С.С.С. –сов. жүктеу/скачать 5,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|