Көк (Тәңір)
|
Түркі тайпаларының
діни сенімдері
|
Ұмай-ана
|
|
|
Бөрі
|
От
|
Қазақтарда Бөріге табынудың белгісі-оның қасқыр атын атамауы
Хангай тауындағы бір үңгірінде қасқырдан түріктердің бабалары туған деген аңыз бар. Осы жерде қағандар жылына бір рет құрбандық шалған
Балаға, жақсы бәйге атқа тіл-көз тимеу үшін бөрінің тырнақ, тіл, тісін тағып қойған
|
|
Византия елшісі Земархты Түрік қағанына кіргізуден бұрын жанып тұрған оттың арасынан өткізіп, одан кейін қабылдаған
Баба ата қаласының қамалын қазғанда, қалың күлдің қабаты табылған
Отпен аластау әлі күнге дейін сақталған (отты баспау, отқа түкірмеу т.б.)
|
1
ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ
|
Тарихи уақыты
|
552 – 603 жылдар
|
Территориясы
|
Алтай тауынан Каспий теңізіне дейінгі ұлан – байтақ өңір
|
Астанасы
|
Суяб
|
Қоғамдық құрылысы
|
Ең жоғары билеушісі – қаған
10 ұлысқа бөлінді, әр ұлыста – шад (басқарушысы) басқарды
|
Тайпалары
|
Үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, қарлық, басмыл, оғыз, шығыл т.б
|
Саяси жағдайы
|
535 ж. Түрік қолбасшысы Бумын Алтай даласындағы түркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады
542 ж. бері «түрік» этнонимы қытай жылнамаларынан белгілі
552 ж. Түрік қағанаты құрылып, Бумын өзін қаған деп жариялайды
552-554 ж. Қара Еске, Мұқан қаған тұсында Орта Азияда саяси үстемдік құрды
561-563 ж. Түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен әскери одақ құрды
567 ж. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Ұлы Жібек жолын бақылауды ұстады
VI ғ. 70-80 жылдары Солтүстік Кавказбен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін Түрік қағанаты үстемдік құрды
|
Әлсіреуінің себептері
|
Ішкі тартыстар
Әлеуметтік қайшылықтар көрші елдермен (Қытай) соғыс
|
Шаруашылығы
|
Көшпелі, жартылай көшпелі қыстаулары Іле, Шу, Талас, Ертіс, Сырдария өзендері бойындағы жерлер.
|
1
ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР
|
Мемлекет атауы
|
Тарихи шеңбері
|
Территориясы
|
Астанасы
|
Ел билеушілері
|
Жоғары билеушісінің
лауазымы
|
Тайпалары
|
Әлісіреуінің себептері
|
Түрік қағанаты
|
552-603 жылдары
|
Жетісу, Әмудария мен Сырдария аралығы
|
Суяб
|
Бумын, Қара Еске, Мұқан, Тобо, Иштеми
|
Қаған
|
Барлық түрік тайпалары: оғыз, қырғыз, ұйғыр, үйсін т.б.
|
Қағанат ішіндегі қарама-қайшылықтар, Қытаймен соғыс
|
Батыс Түрік қағанаты
|
603-704 жылдары
|
Жетісу
|
Суяб, жазғы ордасы-Мыңбұлақ
|
Жеғуй,
Тон жабғу
|
Қаған
|
«Он оқ бұдын», бес тайпа дулу, бес тайпа нушиби т.б.
|
Ішкі талас-тартыс
Қытай империясының қысымы
|
Түркеш қағанаты
|
704-756 жылдары
|
Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары
|
Суяб, екінші ордасы-Іле бойындағы Күнгіт
|
Үш Елік,
Сақал,
Сұлу
|
Қаған
|
Сары түркеш, қара түркеш, болат, шігіл, ташлық, тухси, азкіші, халаж, жарұқ, барысхан т.б.
|
Билік пен жайылым, жер үшін талас.
Батыстан араб шапқыншылығы.
Шығыстан Қытай шапқыншылығы.
|
Қарлұқ мемлекеті
|
756-940 жылдары
|
Жетісу
|
Суяб,
Тараз.
|
Білге Құл
Қадыр хан
|
Елтебер, жабғу, қаған (840 жылдан кейін)
|
Үшжігіл, үшбескіл, бұлақ, көкеркін, тухси, лазана, фаракия т.б.
|
Ішкі талас-тартыс,
билік үшін күрес
|
Қарахандықтар
мемлекеті
|
942-1210 жылдары
|
Жетісу,
Шығыс Түркістан
|
Батыс хандықта Бұхара,
Шығыс хандықта Баласағұн
|
Сатұқ
Боғыра хан
|
Хан
|
Яғма, шығыл, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін т.б.
|
Наймандар шапқыншылығы.
Хорезмдердің шапқыншылығы.
|
Оғыз мемлекеті
|
IX ғасырдың соңы мен
XI ғасырдың басы
|
Жетісу мен Қашқардан Ферғанаға дейін және Сырдың орта ағысына дейін
|
Янгикент
(Жаңа Гузия)
|
Әлі хан,
Шах Мәлік
|
Жабғу
|
Халаж, жағыра, жарұқ, қарлұқ, имур, баяндұр, қай т.б.
|
Селжұқтармен көп жылғы соғыс.
Ішкі талас-тартыс.
Қыпшақтар соққысы.
|
Қимақ қағанаты
|
IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы
|
Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан
|
Имақия
|
|
Жабғу,
қаған
|
Эймур, имақ, ажлар, құман, ланиказ, татар, қыпшақ, баяндұр т.б.
|
Қыпшақтырдың күшеюі.
Орта Азиядағы көшпелі тайпалар арасындағы қақтығыс.
|
Қарақытай мемлекеті
|
1128-1213 жылдары
|
Жетісу
|
Баласағұн
|
Елұй Дашы
|
Горхан
|
Қидандар
|
Найман ханы Күшіліктің қысымы
|
Наймандар мемлекеті
|
X-XIII ғасырлар
|
Орхон мен Ертіс өзені аралығы, XIII ғасырдың басында Жетісуға келді
|
Балықты
|
Наркеш Дайын,
Күшілік
|
Хан
|
Найман, керей, меркіт және сегіз тайпа
|
1218 жылы монғолдардан жеңіліс тапты
|
Керейлер мемлекеті
|
X-XIII ғасырлар
|
Шығыс Моңғолия
|
Солтүстік астанасы – Қатынбалық, оңтүстік астанасы – Хуанхэ өзенінің иірімі
|
Тұғырыл
|
Хан
|
Керей, жырқиы, қонқай, сақау, тұтау, албат, тұңхай, қыркун т.б.
|
Моңғолдардан жеңілді
|
Қыпшақ хандығы
|
XI ғасырдан 1219 жылға дейін
|
Дешті-Қыпшақ (Ертіс пен Днестр аралығы)
|
Оң қанат-Сарайшық,
Сол қанат - Сығанақ
|
Табар хан, Қадыр Бөке, Алып Дерек, Отырар әміршісі Қайыр
|
Хан
|
Елбөрілі, тоқсаба, иетиоба, дурут, қарлұқ, қимақ, оғыз, құман, башқұрт, жікіл т.б.
|
Ішкі алауыздық,
Хорезмдермен қақтығыс.
Моңғол шапқыншылығы.
|
Мемлекет атауы
|
Тарихи шеңбері
|
Территориясы
|
Астанасы
|
Ел билеушілері
|
Жоғары билеушісінің
лауазымы
|
Тайпалары
|
Әлісіреуінің себептері
|
1
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ТАРАЛҒАН ДІНДЕР
|
Атауы
|
Зороастризм
|
Буддизм
|
Манихейлік
|
Христиандық
(несториандық бағыты)
|
Қазақстанға таралған уақыты
|
VI – VIII ғасырлар
|
II – III ғасырлар
|
VII – VIII ғасырлар
|
Таралу жолдары
|
Ираннан Орта Азия арқылы Қазақстанға
|
Үндістаннан Шығыс Түркістан арқылы Орта Азия мен Қазақстанға
|
Ираннан Италияға, Қытайға, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға
|
Батыстан
Шығысқа
|
Таратушылары
|
Соғдылар
|
Миссионерлер, ерте орта ғасырларда соғдылар
|
Соғдылар
|
Несторийдің жолын қууышылар, сириялықтар
|
Ескерткіштер
|
Қостөбе, Қызылөзен, Сырдария бойы
|
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу, Шу аңғарындағы Ақбешім, Новопокровка, Новопавловск
|
VIII ғасырда Самарқанда болған резиденциясы. Баласағұн, Шігілбалық, Тараз
|
Тараз бен Меркеде шіркеуі болды.
Патриарх Тимофей кезінде (780-819) қарлұқ жабғуы христиандықты қабылдады.
|
1
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАР
|
Ғалымдар
|
Өмір сүрген жылдары
|
Шығарманың аты
|
Шығарма мазмұны
|
Әбу Насыр
әл-Фараби
|
870 – 950
|
«Жұлдыздар бойынша болжаулар»,
«Ғылымдардың шығуы»
|
Дүниедегі бар қызық пен байлық, бақ та, даңқ та білім арқылы жиналады
|
Жүсіп Баласағұн
|
1021 – 1075
|
«Құтты білік»
|
Билеушінің де, халықтың да аман-есен бақытты болуының қайнар көзі-білім. Мемлекетті сауатты адамдар басқару керек
|
Махмұд Қашқари
|
1030 – 1090
|
«Диуани лұғат – ат – түрк»
|
Түркі халықтарының тілі, мекенжайлары, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жөніндегі энциклопедия
|
Қожа Ахмет Иассауи
|
1103 – 1167
|
«Диуани – Хикмет»
|
Жамандық, қатыгездік, сараңдық, дүниеқұмарлыққа қарсы шығады, шындықтың жолы құдай жолы деп, құдайға құлшылық етуге уағыздайды
|
Қадырғали Жалаири
|
1499 - 1551
|
«Жамиғат тауарих»
|
Қазақ халқы жерінің жағдайы, қолөнер мәдениеті, ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережесі жайында
|
Мұхаммед Хайдар Дулати
|
XV - XVI
|
«Тарих и – Рашиди»
|
Қазақ хандығының құрылуы, Моғолстанның құлауы, Жетісу мен Шығыс Дешті – Қыпшақтағы жағдай туралы
|
1
АЛТЫН ОРДА
|
Тарихи шеңбері
|
XIII ғасырдың 40 жылдары мен XV ғасырдың ортасы
|
Территориясы
|
Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір, Ертістен Днестрге дейін
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
