Алматы экономика және статистика академиясы пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «Қаржы нарығы және делдалдары» пәні бойынша

1. 
   Туынды бағалы қағаздар нарығы дегеніміз не?
   

1. 
   Туынды бағалы қағаздар нарығының құралы қандай?
   
2. 
   Фъючерс нені білдіреді?
   
3. 
   Оцион нені білдіреді?
   
4. 
   Фъючерс опционнан қандай айырмашылығы бар?
   
5. 
   Депозитарлық жазбаша келісім нені білдіреді?
   
6. 
   Депозитарлық жазбаша келісімнің қандай түрлерін білесіз?
   
7. 
   Коносамент нені білдіреді?
   
8. 
   Қазақстанда БҚН-ң құрылымы қандай?
   

1. 
   Валюталық нарықтың дамуы
   
2. 
   Биржалық және биржадан тыс валюталық нарық
   
3. 
   Нарыққа қатысушылар
   
4. 
   Валюталық операциялар
   

Валюталық нарықтар – уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына қызмет етеді.

Валютаны айырбастау операциялары ежелде «ауыстыру ісі нысанында» ерте заманда және ортағасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі валюталық нарық XIX ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:

• 
  байланыстың электронды құралын кеңінен қолдану және олар бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруашылық қызметті интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты интернационалдандыру күшейеді;
  
• 
  операциялар барлық елдер түпкірінде тәулік ішінде үздіксіз жасалынады;
  
• 
  валюталық операциялар техникасысәйкестендірілген, есеп айырысулар банктің корреспонденттік есепшоты арқылы жүргізіледі;
  
• 
  валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында валюталық операциялардың кең дамуы;
  
• 
  алып – сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі. Олардың қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер мен ұлт аралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңды және жеке тұлғалар да жатады;
  
• 
  тұрақты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің биржалық тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның тұрақсыздығы.
  

Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың ең алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден; сондай – ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтаныдыру сыйақысы, брокерлік және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.

Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:

1. 
   халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
   
2. 
   валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
   
3. 
   әлемдік валюталық, несиелік және қаржылық нарықтардың өзара байланысы;
   
4. 
   банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің әртараптандырылуы (диверсификациясы);
   
5. 
   валюталық бағамды реттеу;
   
6. 
   қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-сатарлық пайдасы;
   
7. 
   экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық саясатты жүргізу.
   

Валюта нарығында операциялардың екі түрі қолданылады, олар: «спот» (валютаны дереу жеткізу) «форвард» – келісілген бағам бойынша уағдалы уақыттан кейін (бір айдан және одан көп уақыттан кейін) жеткізу. Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:

1. 
   шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
   
2. 
   байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
   
3. 
   әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды жасау;
   
4. 
   банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетінвалюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
   
5. 
   коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
   

Валюталық нарық белгілеріне қарай мынадай түрде жіктеледі:

1. 
   Орналасу аумағына қарай:
   

• 
  Халықаралық;
  
• 
  Ұлттық (жергілікті);
  
• 
  Аймақтық.
  

2. 
   Валюталық шектеуге қатысты:
   

• 
  Еркін нарық;
  
• 
  Еркін емес нарық.
  

Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд риалы, кувейт динары және т.б. бар.

Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай– ақ валюта биржасында жүргізілетін операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап, Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 2000 жылы операциялар көлемі USD – 1136574 мыңды құрайды.

Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық «қара нарықпен» толықтырылуы мүмкін. «Қара нарықтың» болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып, «көше» нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның нәтижесінде «қара нарықтың» әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.

1. Валюталық нарықтар – уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына қызмет етеді.

Валютаны айырбастау операциялары ежелде «ауыстыру ісі нысанында» ерте заманда және ортағасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі валюталық нарық XIX ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:

• 
  байланыстың электронды құралын кеңінен қолдану және олар бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруашылық қызметті интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты интернационалдандыру күшейеді;
  
• 
  операциялар барлық елдер түпкірінде тәулік ішінде үздіксіз жасалынады;
  
• 
  валюталық операциялар техникасысәйкестендірілген, есеп айырысулар банктің корреспонденттік есепшоты арқылы жүргізіледі;
  
• 
  валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында валюталық операциялардың кең дамуы;
  
• 
  алып – сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі. Олардың қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер мен ұлт аралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңды және жеке тұлғалар да жатады;
  
• 
  тұрақты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің биржалық тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның тұрақсыздығы.
  

Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың ең алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден; сондай – ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтаныдыру сыйақысы, брокерлік және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.

Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:

• 
  халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
  
• 
  валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
  
• 
  әлемдік валюталық, несиелік және қаржылық нарықтардың өзара байланысы;
  
• 
  банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің әртараптандырылуы (диверсификациясы);
  
• 
  валюталық бағамды реттеу;
  
• 
  қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-сатарлық пайдасы;
  
• 
  экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық саясатты жүргізу.
  

Валюта нарығында операциялардың екі түрі қолданылады, олар: «спот» (валютаны дереу жеткізу) «форвард» – келісілген бағам бойынша уағдалы уақыттан кейін (бір айдан және одан көп уақыттан кейін) жеткізу. Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:

• 
  шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
  
• 
  байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
  
• 
  әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды жасау;
  
• 
  банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетінвалюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
  
• 
  коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
  

Валюталық нарық белгілеріне қарай мынадай түрде жіктеледі:

1. 
   Орналасу аумағына қарай:
   

• 
  Халықаралық;
  
• 
  Ұлттық (жергілікті);
  
• 
  Аймақтық.
  

2. 
   Валюталық шектеуге қатысты:
   

• 
  Еркін нарық;
  
• 
  Еркін емес нарық.
  

Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд риалы, кувейт динары және т.б. бар.

Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай– ақ валюта биржасында жүргізілетін операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап, Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 2000 жылы операциялар көлемі USD – 1136574 мыңды құрайды.

Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық «қара нарықпен» толықтырылуы мүмкін. «Қара нарықтың» болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып, «көше» нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның нәтижесінде «қара нарықтың» әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.

Институционалдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер, банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын білдіреді.

Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу екі түрде жүзеге асырылады:

1. 
   Нарықтық реттеу;
   
2. 
   Мемлекет тарапынан реттеу.
   

Жалпы Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» заңына (13.06.2005 ж.) сәйкес, «валюта - мемлекеттердің заңды төлем қаражаты ретінде қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазынашылық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісімен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түріндегі қолма – қол және қолма – қол емес ақша нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай – ақ шоттардағы, соның ішінде, халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттары».

Осы заңда «валюталық операцияларға» мынадай түсінік берілген:

1. 
   валюталық құндылықтарға меншік құқығының және өзге де құқықтырдың көшуіне, сондай – ақ валюталық құндылықтарды төлем қаражаты ретінде пайдалануға байланысты операциялар;
   
2. 
   валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және аудару, сондай – ақ Қазақстан Республикасынан әкету,жіберу және аудару.
   

1. 
   шетел валютасы;
   
2. 
   номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құралдары;
   
3. 
   резидент еместер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар;
   
4. 
   тазартылған құйма алтын;
   
5. 
   резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай – ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған ұлттық валюта, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
   
6. 
   резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай – ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар;
   

1. 
   ҚР– ның тұрақты тұрғыны, соның ішінде, уақытша шетелде немесе республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлға;
   
2. 
   ҚР– ның заңдылықтарына сәйкес құрылған барлық заңды тұлғалар, олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде орналасқан филиалдары мен өкілеттігі;
   
3. 
   ҚР– нан тысқары жердегі орналасқан дипломатиялық, сауда және өзге де өкілеттіліктер жатады.
   

Кейбір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин, изумруд, сапфир, александрит және жемчуг) жатқызылады.

Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді.

1. Ағымдық операцияларға жататындар:

• 
  тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
  
• 
  180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
  
• 
  салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
  
• 
  гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
  
• 
  осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық өзге де валюталық операциялар.
  

• 
  инвестицияларды жүзеге асыру;
  
• 
  интеллектуалдық меншік обьектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған аударымдар;
  
• 
  мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге аударымдар;
  
• 
  тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің, не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
  
• 
  өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық ұйымдарда салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
  
• 
  зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар;
  
• 
  жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар.
  

Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқығы бар:

• 
  шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың шотына , салымына орналастыруға және қабылдауға;
  
• 
  банктер мен ұйымдарға шетел валютасындағы несие және қарыздарды тарту және ұсыну;
  
• 
  заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
  
• 
  валюталарды сатып алу мен сатуды жүргізу;
  
• 
  шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды белгілеу;
  
• 
  өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
  
• 
  шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
  
• 
  халықаралық тәжірибеге сәйкес басқа да операцияларды жүзеге асыру.
  

2000 жылдың сәуірінен бастап Ұлттық Банк теңгенің еркін қалқымалы бағамын белгіледі. Ол Ұлттық Банк қатысуынсыз валюталық нарықта сұраныс және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Мұндай жағдайда валюталық реттеудің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері келесілер болып табылады:

1. 
   Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюталық операциялардың жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын нормативтік құқықтық актілерді шығару, валюталық операциялар субъектінің құқықтары мен міндеттері, валюталық заңдылықтарды бұзаны үшін жауапкершілік;
   
2. 
   валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау;
   
3. 
   валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көлемін және құрылымының жағдайын талдау.
   

Сондай – ақ мемлекеттік халықаралық есеп айырысу және валюталық құндылықтармен байланысты мәміле жасау тәртібін реттеуге бағытталған қызметі.

Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:

• 
  валюталық операциялар оьъектілері мен субъектілерін, валюталық операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жіктелуін, валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін белгілеуді анықтайтын валюталық операцияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
  
• 
  сипатына, субъектісіне, объектісіне, көлеміне байланысты белгілі валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
  
• 
  шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
  
• 
  валюталық операцияларды тіркеу;
  
• 
  валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
  
• 
  валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
  
• 
  валюталық реттеу мәселелері бойынша халықаралық байланыс.
  

1. 
   Валюталық нарық деген нені білдіреді?
   
2. 
   Валюталық нарықтың рөлі қандай?
   
3. 
   Валюталық нарық қандай функцияны орындайды?
   
4. 
   Валюталық курсқа анықтама беріңіз
   
5. 
   Валюталық курсқа қандай факторлар әсер етеді?
   
6. 
   Еркін айырбасталатын валюта нені білдіреді?
   
7. 
   Тікелей валюта котировкасына мысал келтір
   
8. 
   Кері валюта котировкасына мысал келтір
   
9. 
   Кросс – курс нені білдіреді? Мысал келтір
   
10. 
    ҚР қандай валюта операциясы іске асады?
    

1. 
   Сақтандыру нарығының мәні және функциялары
   
2. 
   Сақтандырудың экономикалық мәні. Сақтандыру классификациясы
   
3. 
   Сақтандыру компанияларының коммерциялық қызметтері
   
4. 
   Брокерлік, агенттік және актуарилерді сақтандырушылардың қызметтері
   

1. 
   Сақтандыру нарығының мәні және функциялары
   

Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операцияларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс – қимылы сақтандыру нарығында жүргізіледі.Сақтандыру нарығы дегеніміз ақша қатынасиарының сферасы, онда сатып алу – сату объектісі «ерекше тауар» - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады.

Қазақстан Республикасы сақтық нарығының қатысушылары мыналар: сақтық (қайтта сақтандыру) ұйымы, сақтық брокері, сақтық агенті, сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы, актуарий, уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор), өзара сақтандыру қоғамы, сақтанддырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңды және жеке тұлғалар.

Сақтандыру қызметі сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады, бұл қызметтен басқа ол қызметтің мынандай түрлерін : инвестициялық түрлері, тиісті жинақтаушы сақтық шартында көзделген сатып алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларынақарыз беруді (сақтық ұйым үшін), сақтық (қайта сақтанадыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін пайдаланатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды, ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтық ісі және сақтық қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды, бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған ( сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтық шарттарын жасауға байланысты келіп түскен (сақтық ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді, сақтық қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетуді, сақтық ( қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқуды ұйымдастыру мен жүргізуді, сақтық агенті ретінде сақтық делдалы болуды, консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға құқылы.

Сақтық ұйымдары таратылған жағдайда сақтық ұйымдары, сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтық төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Жұртқа мәлім, Сақтық төлемақыларын кепілдендіру қоры құрылған.

Мемлекет Қазақстан Республикасының Үкіметі. Арқылы ғана сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшысы және акционері бола алады.

Жарғылық капиталының 50 пайызынан астамы мемлекетке тиеселі ұйымдар сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.

Мемлекет өзі құрылтайшысы немесе акционері болып табылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелері бойынша, егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, оның жарғылық капиталына салған қаражаты шегінде жауапты болады.

Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы міндетті түрде мынандай алқалық органдар құра алады: директорлар кеңесі – басқару органы, басқарма – атқарушы орган, тексеру комиссиясы – бақылау органы.

Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшыларымен акционерлері сатып алатын акцияларына ақшаны тек қана ұлттық валютамен төлеуге міндетті.

Құрылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының жарғылық капиталының ең аз мөлшерін оның құрылтайшылары оны мемлекеттік тіркеуден өткізген кезге дейін толық төлеуге тиіс.

Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері мыналар болып табылады: Қазақстан Республикасында тұрақты сақтық жүйесін жасау мен қолдану және ұлттық сақтық нарығының инфроқұрылымын қалыптастыру, сақтық нарығын реттеу және сақтық қызметін қадағалау, сақтандырудың негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу қағидаттарын белгілеу, сақтанушылардың және пайда алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.

Сақтық саласындағы мемлекеттік саясатты іске асфыруды, сақтық нарығындағы істің жайына мемлекеттік бақылау жасауды қамтамасызх етуді қоса, уәкілетті орган және мемлекеттің өзге де органдары өз құзыры шегінде жүзеге асырады.

Қазақстан республикасының заңнамалық актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы мен сақтық брокерінің сақтандыру қызметіне араласуына тыйым салынады.

Уәкілетті орган – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сақтық нарығын реттеу және сақтық қызметін қадағалау жөніндегі функциялары мен өкілеттікті жүзеге асыратн мемлекеттік орган.

Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының төлем қабілеттігі оның өз қаржылық міндеттемелерін уақытылы және толық орындау қабілетімен анықталады. Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы төлем қабілеттігінің көрсеткіштері, активтердің өтімділігі ескеріле отырып, қабылданған міндеттемелер арасындағы нормативтік арақатынастардың сақталуы болып табылады.

Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары.

Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоңамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектлерде) натуралдық – заттай босалқы қорларын да немесе резервтерінде, сондай-ақ ақша ресурстарын да кірістіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.

Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксізідігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:

1. 
   қатынастардың ықтималдық сипаты;
   
2. 
   қатынастардың төтенше (жавй емес) сипаты(кез келген ауқымда – мемлекттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі жеке адам жағдайында).
   

• 
  сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
  
• 
  сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
  
• 
  оның іс-қимылы ақша қаржыларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
  
• 
  сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы:
  
• 
  ақша қаржыларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
  

Сақтандыруың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.

Сақтандыруың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.

Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шааралрын қаржыландыркужолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндіігн жою бүгіледі. Жеке бастаы сақтандыруда бөлу фунциясы

Сақтандыру тиәәсәт түрлерінің жинақтық функциясыеа бүгіледі.

Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және скақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасық етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.

Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экоомикалық категориясын сипаттау үшін тәуеддік функциясыеа қарауды ұсынады, өйткені саөтыө тәуеклі сақтандырудың негіщгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.

Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен (кең арналымдағы реезрвтңк қордарды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүәесі арқылы тиісіті ақша қаражаттарының арналымы болдады. Бқл қатынатар мен қорлар байланысқан және жалпыұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларла тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық резервтерден, үкіметтің резервтікң қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың еркін қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мұмкін. Бұл қорлар халыққа,өндіірс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға, экологиялық қалпына келтіру жқніндегі шараларды жұзеге асыруға келтіретін зиянды өтеуге пайдаланылады.

Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымындағы қорлады - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азамататрдың әлеуметтік жағадайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудыі қажеттіілгімен байланысты.

Ұшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жеет отырып, адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүгізіуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады. Бұл – сақтандыру және шаруашылық жүгізіуші субъектілер үшін мүлікті сақтандыру.

Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлііг медициналық сақтандыру болып табылады.

Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорлардың қалыптастырулың екі негізігі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.

Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру.

Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс дүлей апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орнын ынтымақтастық негізде сақтық қатынастарына қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларын құрайды.

Мүліктік және кәсіпкерлік тәуәкелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.

Сақтанашуның немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.

Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған , еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе онывң денсеулығына қзге де зиян келтірілген жағдайда онывң қосымша шыңыстарын тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медицинавлық қызмет көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы , соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға , оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарына келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль,темір жол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Азаматтық- құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салданына туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу ( шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін сақтандыру.

Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін. Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі.

Шартты бұзғандығы үшін азаматтық-құқықтық жауаптылық тәуекелі шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-құқықтық жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғанаң пайдасына сақтандырылған болып есептеледі.

Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілмеген кірісті ала алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартты бойынша тек осы сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.

Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.
10.3. Сақтандыру компанияларының коммерциялық қызметтері

Міндетті әлеуметтік сақтандыру- азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, сандай-ақ асыраушысына айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын , бақылайтың және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратың нысандарының бірі. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістермен қаланған.(13.3 бөлімді қараныз)

Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс әрекетінің обьективті қажеттілігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің , атап айтқанда, оның құрамдастарының бірінің- жұмыс күшінің ұдайы толықтыруының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттарының негізгі көзімен – еңбекақы , басқа жекеше табыстарының қорымен қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс істейді.

Әлеуметтік арналым қорларың қалыптастырудың екі қағидасы бар :

1. 
   ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал , өз кезегінде, еңбеке жарамдылықтан айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидаға негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
   
2. 
   әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтарының денрбес аударымдарының негізінде; бұл қағиданың іс әрекеті кезінде төлемақы мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезінде салған соммасына байланысты болады. Бұл қағиданың іс әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
   

1. 
   зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
   
2. 
   әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы жарналарының топтастырылуы;
   
3. 
   жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
   

90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды,бұл жарналарды төлеудің базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да,сондай-ақ әлеуметтік қорларға олардың толық және уақытылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарнамалардың жиналымдығының төмен деңгейінде көрінетін еді;бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді;әлеуметтік қорлар қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлерінің күнкөріс минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса шектеулілігін

Белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған кездерде ақшалай қордыің есебінен сақтандыру орныны толтырып, соның жәрдемімен (сақтандырылған) жеке және заңды тұлғалардың мүліктік қатынасы бойынша сақтандыру мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары сақтандыру төлемдерінен және заңда тыйым салынбаған өзге де көздерден түскен қаржы арқылы қалыптасады.

Сақтандыру мынандай болып бөлінеді:

1. 
   Міндетті дәрежелер бойынша:
   

• 
  ерікті;
  
• 
  міндетті
  

2. 
   Сақтандыру объектісі бойынша:
   

• 
  жеке
  
• 
  мүліктік
  

Сақтандару компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша сипатта болады да, банкткердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып көрінеді. Сақтандыру компанияларыынң пассивтері заңды және жеке тұлғалардың сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады. Өзге пассивті бап үлесі шамалы, оған пайда есебінен қалыптасқан акционерлік капитал жатады. Сақтандыру компанияларының активтік операциялары ірі компаниялар жергілікті органдарының Орталық банктің және Қаржы министрінің мемлекеттік құнды қағаздарындағы инвестицияларынан , сонымен қатар полистік қағаздарынан тұрады.

Активті және пассивті операцияларының нітижесінде сақтандыру компаниясы пайда алады. Сақтандыру сыйақысы мен ссақтандыру төлемдерінің орнын толықтыру арасында айырмасының нәтижесіне операциялық шығындарды қосса, инвестициялық қызметке бағытталуы мүмкін сақтандыру қорын береді.

Сақтандыру мен қайта сақтандыру компаниялары өздерінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Қаржылық тұрақтылығының ең аз жағдайларын қамтам асыз етуге жататындар: сақтандыру резервтері мен қажетті мөлшерде меншікті капиталының болуы, сақтанырушының жекелеген келісім шарты бойынша ең аз шамадағы нормативті міндеттемелерді сақтандыру және мемлекеттік уәкілеттік органдар белгілеген норма мен лимиттерді сақтандыру болып табылады.

Сақтандыру ұйымдарының қызметі ҚР «Сақтандыру туралы» заңымен реттеледі. Сақтандыру сыйақысының халықтың жан басына шаққандағы қатынасы небары АҚШ-тың – 20,0 долларын құрайды. Бельгияда – 3283, Австралияда – 2039, Чехияда – 364, Сербияда – 41 доллардан келеді.Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығы сыртқы қаржылық және өзге де

Міндетті әлеуметтік сақтандыру- азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, сандай-ақ асыраушысына айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын , бақылайтың және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратың нысандарының бірі. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістермен қаланған.(13.3 бөлімді қараныз)

Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс әрекетінің обьективті қажеттілігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің , атап айтқанда, оның құрамдастарының бірінің- жұмыс күшінің ұдайы толықтыруының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттарының негізгі көзімен – еңбекақы , басқа жекеше табыстарының қорымен қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс істейді.

Әлеуметтік арналым қорларың қалыптастырудың екі қағидасы бар :

1. 
   ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал , өз кезегінде, еңбеке жарамдылықтан айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидаға негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
   
2. 
   әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтарының денрбес аударымдарының негізінде; бұл қағиданың іс әрекеті кезінде төлемақы мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезінде салған соммасына байланысты болады. Бұл қағиданың іс әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
   

1. 
   зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
   
2. 
   әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы жарналарының топтастырылуы;
   
3. 
   жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
   

90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды,бұл жарналарды төлеудің базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да,сондай-ақ әлеуметтік қорларға олардың толық және уақытылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарнамалардың жиналымдығының төмен деңгейінде көрінетін еді;бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді;әлеуметтік қорлар қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлерінің күнкөріс минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса шектеулілігін көрсетеді

1. 
   Сақтандыру нарығы нені білдіреді?
   
2. 
   Сақтандыру нарығының құралы не болып табылады?
   
3. 
   Қазақстанда қандай сақтандырудың түрлері бар?
   
4. 
   Жеке және мүліктік сақтандырудың ерекшеліктері қандай?
   
5. 
   Міндетті және ерікті сақтандырудың ерекшеліктері қандай?
   
6. 
   ҚР сақтандырудың қандай түрлері міндетті болып саналады?
   
7. 
   ҚР сақтандырудың қандай түрлері ерікті болып саналады?
   
8. 
   Қазақстандағы сақтандыру нарығының құрылымы қандай?
   

1. 
   Жинақтаушы зейнетақы қорларының жүйесі
   
2. 
   ҚР зейнетақы жүйесі: құқықтық қамтамасыз ету және құрылымы. Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қорлары (ГНПФ). Зейнет ақы төлей бойынша мемлекетік орта (ГЦВП).
   
3. 
   ҚР мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорлары
   
4. 
   Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар (ООИУПА).
   

Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 12 тамыздағы № 3274 және 2004 жылғы 15 қарашада IV Қазақстан қаржыгерлері конгресінде берілген тапсырмалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Премьер Министрінің 2004 жылғы 27 қыркүйектегі № 281- өкімін орындау үшін Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі және Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірлеген.

Қазақстан – халықты әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ішіндегі алғашқы ел. Халықты әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қайта құру Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 12 мамырдағы № 819 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылды.

Зейнетақы реформасының басты стратегиялық бағыты ұрпақтар сабақтастығына негізделген әлеуметтік қамсыздандырудың жүйесінен жинақтаушы зейнетақы қорларында дербес зейнетақы жинақтауды көздейтін жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуі болады.

Реформа жүргізу сәтінен қазіргі уақытқа дейінгі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі қағидалары:

• 
  зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
  
• 
  зейнетақы жинақталымы қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдау құқығын қамтамасыз ету;
  
• 
  азаматтарға белгіленген ең төменгі зейнетақыны қамтамасыз ету жөніндегі тікелей мемлекеттік кепілдіктер;
  
• 
  зейнетақы және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа да нышандарын ажырату;
  
• 
  еңбек етуге қабілетті азаматтың жинақталған зейнетақы жинақталымын қалыптастыруға міндетті түрде қатысуы;
  
• 
  еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өздерін зейнетақымен қамтамасыз етуге жеке жауапкершілігі;
  
• 
  халықтың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы ақшасының қауіпсіздігін және сақталуын ұштастыру, зейнетақы жинақталымдарын инвестициялаудың тиімділігі;
  
• 
  азаматтардың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарды мұраға алу құқығын қамтамасыз ету;
  
• 
  әрбір азаматтың қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы;
  
• 
  азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы экономикаға үлес қосуы болып табылады.
  

Ұзақ мерзімді преспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесі мынадай әлеуметтік – экономикалық міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді:

• 
  жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының (алушылардың) жалақы мөлшеріне, зейнетақы жарналарын төлеу ұзақтығына және зейнетақы жинақтарын инвестициялау тиімділігіне қарай кірістерін қолдануды неғұрлым тиімді әрі әділ ұйымдастыру;
  
• 
  нашарлап жатқан демографиялық жағдайда зейнеткерлік жасқа келген азаматтарды толық әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі міндеттемелердің бір бөлігін мемлекеттен және салық төлеушіден алу;
  
• 
  ұлттық экономиканың өндірістік базасын жаңғырту және оның бәсекелестік қабілетін арттыру үшін ұзақ мерзімді инвестициялар ұсыну
  
• 
  6 жыл 8 айда зейнетақы қорларында біздің елдің азаматтарының 436 миллиард теңгеден астам жинақтары шоғырландырылды, бұл ішкі жалпы өнімнің 9% құрайды. Осы ақшаны ұлттық экономикада қолдану аясы сан алуан – қаржы құралдарын шығару және екінші деңгейлі банктерге салымдар салу арқылы мемлекеттік бюджет тапшылығы мен нақты сектордың қажеттіліктерін қаржыландыру.
  

Бұдан басқа, жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың бір бөлігі ретінде дамытудың негізгі басымдықтарын айқындау және мемлекеттік органдардың осы саладағы орташа мерзімді преспективаға күш-жігерін үйлестіру қажеттілігі осы Бағдарламаны әзірлеудің алғышарты болды.

Міндетті зейнетақы, ерікті зейнетақы және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын аударушы салымшылардың (алушылардың) дербес зейнетақы шоттары (бұдан әрі – ДЗШ) санының өсуі мынадай деректермен сипатталады:

Сонымен бірге, бір салымшының бірнеше ДЗШ-мен екі немесе одан да көп зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасасуынан, 2000 жылға дейін салымшылардың әлеуметтік жеке кодтарының (бұдан әрі - ӘЖК), сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі салымшылардың деректемелерін (тегін, атын, әкесінің атын, туған күнін) көрсетуде және олардың міндетті зейнетақы жарналарын аудару кезіндегі төлеу жөніндегі агенттер міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларына аударуы кезінде ЖЗҚ деректемелерін көрсетуде агенттердің жіберген қателеріннен туындаған себептерге байланысты ДЗШ-ның саны салымшылардың нақты санына сәйкес келмейді.

ЖЗЖ дамуының жоғарғы қарқыны халықтың жұмыспен қамтылуының және жалақының өсуімен және тиісінше міндетті зейнетақы жарналары аударымдарының ұлғаюымен қамтамасыз етілуде.

Зейнетақы жарналарын төлеудің қарқыны төмендеуі мен тұрақтануы зейнетақы шарттарын жасаған және ЖЗҚ-ға зейнетақы жарналарын аударған азаматтардың санының өсуіне, сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі агенттігінің берешегінің азаюына байланысты.

Сонымен бірге, қазіргі уақытта міндетті зейнетақы жарналарын төлеудің қолданыстағы тәртібінде бірнеше негізгі проблеманы баса көрсетуге болады:

1. 
   міндетті зейнетақы жарналарын екі және одан да көп ЖЗҚ-ға төлеу
   
2. 
   және соның салдарындай екі және одан да көп ДЗШ-ның болуы;
   
3. 
   «Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық» республикалық мемлекеттік қазынашылық кәсіпорыны (бұдан әрі – «ЗТЖМО» РМҚК) жеке адамдар тізімінде тым болмаса бір ғана салымшының деректемелерінде қателер анықталған кезде міндетті зейнетақы жарналарытөлемнің бүкіл сомасын агентке қайтаруы;
   
4. 
   Салымшы құпиясының болмауы, яғни ЖЗҚ-ның арасындағы теріс пиғылды бәсекелестікке соқтыратын белгілі бір ЖЗҚ-да салымшының болуы туралы ақпарат міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі агенттер болуы.
   

Қоғамымызда және еліміздің экономикасында кредиттік жүйенің атқаратың ролі мен орны ерекше. Сондықтан ол мемелекеттік орындардың тарапынан мұқият қадағалау мен реттеу обьектісі болып табылады.

Кредиттік іс – мемелекеттің, жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос қаражатын шоғырландыру мен таратуға және оларды кредиттеу қағидасына сәйкес белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.

Кредиттік жүйе ішінара қор қағидасы негізінде қызмет етеді. Бұл мәселен, әр банк өз пассивтерін қамтамасыз етуде өз міндеттемелерінің шамалы бөлігін ңана пайдаланады дегенді білдіреді. Әдетте баланстың 90%-ға дейінгі пассивтерін банктегі есеп айырысу, ағымдық шоттарда сақталатын басқа біреулердің ақшасы, жеке тұлғалар мен мемлекеттік шаруашылық буындарының резервтері құрайды.

Осы орайда, салымшылардың мүделерін қорғау, барлық кредит жүйесінің өтімділігі мен төлем қабілетін және жөнді қызмет етуін сақтау үшін мемлекет жекелей алғанда кредиттік мекемелердің және тұтас кредит жүйесін мұқият қадағалайды, бақылайды және реттеп отырады.

Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардаң қызметі Қазақстан Республикасының «ҚР-дағы банктер және банктер қызметі туралы», «ҚР Ұлттық Банкі туралы», «Акционерлік қоғамдар туралы», «Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар шаруашылық серіктестігі туралы», «Валютаны реттеу туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдары н мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы», «Сақтандыру қызметі туралы», «ҚР-дағы зейнетақымен қамптамасыз ету туралы», «Қаржы лизингі туралы», «Микрокредиттік ұйымдар туралы» және т.б. заңдар арқылы реттеледі.

Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдар ды мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың мақсаты мыналар:

1. 
   Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын қамптамасыз ету және тұтастай қаржы жүйесіне деген сенімді қолдау;
   
2. 
   Қаржы өызмету саласында тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың лайықты деңгейін қамтамасыз ету. Қаржы қызметінің тұтынушысы қаржы ұйымның қызметін пайдаланатын және өз қаражыттарын қаржы тетіктеріне салатын жеке және заңды тұлға. Қаржы қызметі сақтандыру және банк нарығына, бағалы қағаздар нарығына инвестиция, жинағтаушы зейнетақы қорларына және өзге де қаржылық-кредиттік мекемелерге қатысушылардың қызметі;
   
3. 
   Қаржы-кредит мекемелерінің арасындағы бәсекелестікке тең жағдай жасау.
   
4. 
   Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау қағидалары (прициптері) мынадай:
   
5. 
   Ресурстар мен реттеу тетіктерін тиімді пайдалану;
   
6. 
   Қаржы ұйымдары мен қаржылық бақылау қызметінің ашықтығы;
   
7. 
   Тәуекелдерді ескеруге негізделген қаржылық операцияларды басқаруды ынталандыру;
   
8. 
   Жаңа қаржы тетіктері мен қызметтерін, дамытуды қолдау, сондай-ақ қаржы нарығында жаңа техналогияларды енгізу арқылы тұтынушылар мүдделерін қорғауды қамптамасыз ету жөніндегі шаралардың толықтығы.
   

1. 
   Қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын қалыптастыру, қаржы ұйымдарын корпрациялық басқаруды жақсарту үшін ынталандыру тетіктерін жасау;
   
2. 
   Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының мониторингі;
   
3. 
   Қаржылық нарығынының тәуекелге неғұрлым бейім салаларында қадағалау ресурстарын шоғырландыру.
   
4. 
   Қаржы-кредит мекемелерінің қызметін реттеу арқылы кредит жүйесінің қалыптасуы мен дамуына негізінен мемлекет ықпал етеді.
   
5. 
   Қадағалау мен мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мынадай:
   
6. 
   Орталық банктін қаржы-кредит мекемелеріне қатысты саясаты;
   
7. 
   Мемлекеттің барлық деңгейіндегі салық саясаты;
   
8. 
   Кредиттік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы;
   
9. 
   Кредит жүйесіндегі әр түрлі мекемелердің қызметің заңнамалық реттеу.