Алматы экономика және статистика академиясы



бет12/32
Дата18.03.2017
өлшемі7,39 Mb.
#11795
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   32

Абу-Али Ибн-Сина (980-1037жж.) Бұхара төңірегінде дүние келіп Хамаданда 1037 жылда қайтыс болды. Ұлты - тәжік. Еуропа халықтарына Авиценна деген атпен таныс. Негізгі еңбектерінің ішінде “Логика², “Риторика², “Поэтика², “Физика², “Жан жөнінде², “Метафизика² т.с.с.

Авиценна дүниежүзілік аңғарған қауымға өзінің шығармашылығының екі жағымен таныс.

Біріншіден, Ибн-Сина үлкен ғалым-дәрігер болған адам. Ол өзінің артынан әртүрлі ауруларды жазатын шөптердің қосындыларынан жасалатын 1000 дәрінің рецептін қалдырған. Оның “ғылым тізбегі² деген еңбегі Батыстағы Орта ғасырлық университеттерінде 400 жыл бойы негізгі оқулықтардың бірі болған.

Ал енді оның философиялық көзқарастарына келер болсақ, өзінің онтологиясында (Болмыс ілімінде) Ибн-Сина неоплатонизмнен қалған эманация идеясын кеңінен қолданып, Дүние Алланың - бірінші себептің (өзіне-өзі қажетті барлық) ағып-тасуынан пайда болды деген пікір айтады.

Сонымен, өзіне-өзі жеткілікті де сонымен қатар өзіне сыймай тасып аққан алғашқы себеп сатылы түрде орналасқан ақыл-ой, жан-дүние, аспан әлемдерін тудырады. Оқырманның байқағанындай Ибн-Синаның ілімі бұл жағынан алып қарағанда Аль-Фарабидің көз-қарасына өте жақын. Тек ай астындағы әлемді Аль-Фараби 11 сатыда орналастырса, Ибн-Сина 10 сатыда деп есептейді.

Ибн-Синаның Болмыс ілімінде “өмір сүру² мен “мән-мағнаға² көп көңіл бөлінген. Өмір сүру - нақтылы, мән-мағна - абстрактылы; Мысалы, нақтылы адам мен итті алсақ - олар өмір сүріп жатыр. Ал олардың мән-мағнасы – адамгершілік, жануарлық - ол абстрактылы, олар нақтылы адам мен иттің алдында өмір сүрген,- дейді ұлы ойшыл. Нақтылы адамдар, жануарлар т.с.с. Дүниеге келеді, кетеді, ал олардың мән-мағнасы - мәңгілік, өз-өзіне жеткілікті, болу я болмаумен, қажеттілік, я мүмкіндікпен байланысты емес.

Дүниеде нақтылы өмір сүріп жатқан нәрселерді біз болуы мүмкін дейміз, өйткені, олардың өз-өзіне негізделетін болмысы жоқ. Олар белгілі бір себеп, кездейсоқтықтың негізінде Дүниеге келеді, басқа жағдайда Дүниеге келмеуі де мүмкін еді. Ал қажетті барлықты алатын болсақ, ол бар және оның болмауы мүмкін емес, өйткені ол өзін негіздей растай алады. Ол, әрине Алла-тағала, ол бұл Дүниедегі болуы мүмкін және болып жатқан нәрселерден бөлек,- деген пікірге ұлы ойшыл келеді.

Ибн-Сина өзінің онтологиялық ілімінде діндегі Құдайдың “жоқтан барды² тудырды деген пікіріне қарсы шығады. Егер Дүние жоқтан пайда болса, онда Дүниенің пайда болуының іс-әрекеттік себебі - Құдайдың жаратуға дейін іс-әрекеттік себебі болмаған екен ғой деген ойға әкеледі, онда Құдайдың ол қасиеті - қажетті емес, оның терең мән-мағнасынан шықпайды. Олай болса, ол өзгереді, ал оның өзі оның кемеліне келмеген, жетілмегендігінің көрінісі - Құдайдың абсолютті жетілген - алғашқы себептігіне қайшы келеді.

Ибн-Сина Құдайды діндегі сияқты табиғатқа оның жаратушысы ретінде қарсы қоймайды. Құдай Дүниедегі барлықтың алғашқы себебі болғаннан кейін, материалдың Дүние Құдайсыз, ал Құдай бұл Дүниесіз өмір сүре алмайды деген пікірге келеді. Сонымен, Ибн-Синаның болмыстық көзқарасы пантеизмге өте жақын болды.

Ибн-Синаның Дүние тану іліміне келер болсақ ол адамның жан-дүниесінде потенциалды ақыл-ой бар дейді. Яғни, адам өз алдында жатқан дүниенің мән-мағынасын аша алатын мүмкіндігі бар. Бірақ ол - өте күрделі. Таным түйсіктердің қабылдауы арқылы басталады - оны ол сезімдік тәжірибе дейді. Жалпылыққа адам заттардың қасиеттерін салыстыру арқылы жетеді.

Ақиқат дегеніміз - заттардың ішкі мән-мағнасы. Әр заттың ақиқаты оның өмір сүруінің ерекшелігінде, ал оның өзі сол заттың өзіндігін құрайды. Ақиқаттқа жетудің бірде-бір қажетті құралы - ол логика. Логика заңдары арқылы біз жалқылық пен жалпылықты ойлай аламыз. Жалпы жеке заттардың мән-мағнасын құрап жалқымен бірге өмір сүреді.

Ибн-Синаның әлеуметтік-саяси көзқарастарына келер болсақ, ол әділеттік мәселесіне көп көңіл бөліп - оны қайсыбір қоғамдағы тұрақтылықтың негізі деп есептеді. Егер қоғамды басқару әділетсіз жолымен жүріп жатса, онда халықтың оған қарсы қарулы көтерілісі заңды деген пікір айтады. Бүгінгі философияда Ибн-Сина Араб ілімін ислам қағидаларына қосып, оны христиан дініне жақындатқаны, оның негізгі өшпес еңбегі деп есептейтін көзқарас та бар.

Келесі Шығыс философияның ұлы тұлғасы - Ибн-Рошд (1126-1198жж.). Латынша аты - Аверроэс. Өмірге Испаниядағы Кордова қаласында Дүниеге келеді. Жас кезінде Мұсылман құқын, араб әдебиеті мен поэзиясын, соңынан дәрігерлік ғылымды, математика мен физиканы оқиды. Содан кейін философиямен айналыса бастайды.

Ибн-Рошд көп жылдар Севилья мен Кордовада қадилық (соттың) қызмет атқарады. Өмірінің кейбір кезеңдерінде өзінің көзқарастарына бола діни қуғындауға ұшырайды. Ибн-Рошд ғылыми еңбектерінің көпшілігін Аристотельдің еңбектеріне түсініктемелер жасауға арнайды. Еуропа философиясында “ұлы Комментатор² (түсініктемеші) деген атаққа ие болған.

Негізгі еңбектері “Терістеуді теріске шығару², “Аспандағы денелердің қозғалысы жөнінде², “Алғашқы қозғаушы жөнінде², “Жан-дүние ғылымы жөнінде² т.с.с. Соңынан оған Данте “Білетіндердің мұғалімі² деген ат береді.

Өзінің философиядағы көзқарастарында Ибн-Рошд Дүниенің мәңгілігі мен шексіздігі жөнінде айтады. әрине, ол - өз заманының туындысы болды, сондықтан ол Құдайды мойындады. Құдай- шындықтың мәңгілік қайнар көзі болса, материя - Дүниенің мүмкіндігінің мәңгілік қайнар көзі, өйткені, “егер Жаратушы мәңгілік болса, онда жаратылған Дүние де - мәңгілік². Құдай - қажетті барлық, ол Дүниенің мүмкіндігі - материяға бітім беріп, оны шындыққа айналдырады. Дүниедегі ешнәрсе пайда болып, я құрымайды, ол өзгеру арқылы басқа затқа айналады. Материя заттың ішкі мүмкіндігін құраса, бітім (форма) оның сыртқы іске асуына, өмірге келуіне әкеледі.

Ибн-Рошд Аристотельдің философияның негізгі қағидасының бірі “материя ешқашан бітімсіз, ал бітім материясыз өмір сүре алмайды² деген ойын толығынан қолдап, оны әрі қарай тереңдетеді. Егер материя мен бітімді біз ажырата алмасақ, онда мүмкіндік пен шындық та - бірегей, олардың айырмашылығы салыстырмалы ғана. Дүние мәңгілік болғаннан кейін қайсыбір мүмкіндік ертелі-кеш шындыққа айналуға тиіс.

Ибн-Рошдтың таным ілімінде ақыл-ой негізгі орын алады. Әрине, Құранда да Дүние жөніндегі белгілі қағидалар берілген. Бірақ, олар қалың бұқараға бағышталғаннан кейін, соларға түсінікті болуы үшін тұрпайы түрде көрсетілген.

Ал философияны алатын болсақ, ол ақыл-ойы терең, білімді адамдардың айналысатын нәрсесі. Бұл пәннің негізінде зерделі дәлелдемелер жатыр.

Философия мен дін адамды ақиқатқа жетуге үйретеді. Онда олардың алдына қойған мақсаттары - бір. Бірақ, кейбір мәселелер бойынша қайшылықтар пайда болуы мүмкін. Олай болған жағдайда діннің қағидаларын философиялық ой-елегінен өткізуіміз керек, өйткені ақиқат біреу және ол зерделі.

Өзінің таным ілімінде Ибн-Рошд бүкіл адамзатты құрайтын жеке адамдардың ақыл-ойының бірегейлігін, потенциалдық интеллект құрайтынын айтады. Расында да, адамдар шектелген, Дүниеге уақытша келген пенде ретінде универсалияларды, потенциалдық ақыл-ой болмаса жасай алмас еді. Жеке адамның танымдық мүмкіндіктері шындыққа айналуы үшін оған Дүниежүзілік белсенді ақыл-ой (Құдай) түрткі болуы керек. Ол потенциалды ақыл ойға тікелей емес, оның сезіміне, қиялы мен елестетуге әсерін тигізіп, мән-мағнаның ашылуына, оның шындыққа айналуына әкеледі. Сол сәтте жеке адамның ашқан ғылымдағы жаңалығы адамзаттың потенциалдық интеллектінің ажырамас бөлігіне айналуына, оның бірте-бірте Құдайдың белсенді актуальды интеллектіне жақындап, соңында қосылуына жеткізеді.

Сонымен, Ибн-Рошдтың потенциалдық интеллекті - ол қазіргі философиядағы қоғамдық сана деген ұғымға жақын.

Ойшыл ²адам - өтпелі пенде, оның денесімен бірге жан дүниесі де келмеске кетеді²- дейді. Бірақ, адамзаттың потенциалдық интеллекті - мәңгілік, ол Құдайдың ақыл-ойымен қосылуға тырысады, ал ол орындалған кезде Дүниежүзілік адамзат тарихы сонымен аяқталады,- деген көзқараста болған.

Бұл тұжырымнан екі қорытынды шығуы мүмкін. Жеке адам мәңгілік болмаса да, адамзаттың рухы потенциалдық интеллект ретінде өмір сүргеннен кейін адам мистикалық-аскетикалық өмір салтын ұстауы керек.

Екінші қорытынды оған қарсы - егер адамның өмірі біреу-ақ болса, онда неше түрлі қызықтардан ләззат алып, осы Дүниеде бақытқа жетіп, ойнап-күлу керек.

Ибн-Халдун - ұлы тарихшы, әлеуметтік және саяси философы.

Ибн-Халдун (1332-1406жж.) - Шығыс философиясының жұлдыздарының бірі, сонымен қатар - тарихшы, мемлекет қайраткері.

Солтүстік Африкадағы біршама елбасыларын тәрбиелеп, сол елдерде мемлекет тарабында жұмыс істеген. Ибн-Халдун бірнеше реттей философ-елбасының басшылығымен ²әділетті қоғам² орнату жоспарларын жасап, бірақ, сәтсіздікке ұшыраған. Тағы бір айта кететін мәселе, Ибн-Халдун бірнеше рет Ақсақ Темірмен кездесіп, оған өзінің ақылын айтқан.

Негізгі еңбегі - көптомды ²Араб, парсы, берберлердің тарихынан алынған өнеге болатын мысалдар кітабы². Бұл еңбекке ол кісі әдейі ерекше кітап ретінде ²Кіріспе² (Аль-Муккадима) жазады,- онда негізінен қоғамға деген ұлы ойшылдың әлеуметтік философиялық көзқарастары көрсетілген.

Енді Ибн-Халдунның философиялық көзқарасына келер болсақ ²Дүние-ретке келтірілген, жетілген, бір-бірімен үйлесімге келген заттардан тұрады. Барлық заттардың негізінде алғашқы 4 элемент жатыр (су, от, ауа, жер). Олар әртүрлі бөлшектік өлшемде бір-бірімен қосылғаныменен, біреуі басым болуы қажет - әйтпесе зат өмір сүре алмайды. Заттың өмір сүруінде шешуші орынды ²туа біткен жылу² алады, ал оның қайнар көзі - отта².

Ибн-Халдун табиғатта болып жатқан үрдістердің адамға тәуелсіз екенін білген. Ал, табиғатта өрлеу бар ма? - деген сұраққа ол кісі былай жауап береді. ²Дүниедегі күрделі субстанцияларға қараңызшы - ол минералдардан басталып, одан кейін өсімдіктер, жануарлар бірінің артынан бірі Дүниеге келеді. Ең күрделі минералдар ең тұрпайы өсімдіктерге – мүктерге, ұрықсыздарға айналады. Ең жоғарғы дәрежедегі өсімдіктер, мысалы, жүзім, пальма сияқтылар, тұрпайы жануарларға, мысалы, моллюскілерге айналады. Жануарлар әлемі көбейіп және көптүрлі болып, ақырында ойлау қабілеті бар адамға әкелді. Маймылдың түйсіктері мен қабылдау қасиеттері бар, ал ойлау және түсіну мүмкіндіктері жоқ². Сонымен, Еуропа топырағында ХқХғ. Дүниеге келген Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының түп-тамыры осыдан 400 жылдай бұрын тұрпайы түрде Шығыстағы араб топырағында пайда болған.

Ибн-Халдунға философ ретінде адам және қоғам мәселесін шешуі қажет болған. Оның ойынша, адамдар ең алдымен азық-түлік табу үшін - онсыз өмір жоқ,- бірігеді. Екіншіден, олардың бірігуіне себеп болған - ол жағалай ортадағы қауіпсіздікті сақтау қажеттігі. Негізінен, адамға екі қауіп төнеді: бірінші - тағы жыртқыштардан, екінші, адамдардың өздерінен. Егер бірінші қауіптен адамдар бірігу арқылы, неше түрлі құралдарды жасап, оларды пайдалану арқылы қорғанса, екінші қауіпті жеңу үшін адамдар әлеуметтік ұйымдар жасап, қоғам өмірінде тәртіп орнатулары керек.

Сонымен, адам табиғаттан шыққанымен жүре келе, оның шеңберінен өсіп әлеуметтікке көтеріледі. Бірақ, соған қарамастан адам ²табиғаттың туғызған пендесі² ретінде толығынан жағалай ортадан тәуелсіз бола алмайды.

Табиғаттың қоғамға тигізетін негізгі әсері - ол ауа-райы (иклим). Ол жердің бетіндегі ауа-райына байланысты 7 аймаққа бөледі. Ең суық жерлер (7-6(, ең ыстық (1,2( және қоңыр-жай (4( аймақтар. Ал 3-ші және 5-ші аймақтар - өтпелі, қоңыр-жайға жақын аймақтар.

Ең суық және ең ыстық аймақтарда тұратындардың мінез-құлқында шеттен шығу бар, олар қиын жағдайларда өмір сүреді. Олардың дене құрылысы мен түсінің өзі осыған байланысты. Африкадағы адамдардың қаралығы ыстықпен, солтүстіктегі адамдардың ағы, суықпен байланысты деген пікірге келеді.

Табиғат халықтардың мінез-құлқының қалыптасуына, ал жейтін тамақтары - дене-құрылысына әсерін тигізеді. қазіргі ұғымдармен айтқанда, мұндай көзқарастарды “Географиялық себептікке² (детерминизм) жатқызамыз. Оны уақытында Кеңес заманында маркстік тұрғыдан сынағанбыз да. Ал мәселенің терең мән-мағнасына келер болсақ, онда “оның түйіні бар ма² , - деген сұрақ туады. Бұл сұрақтың біздің бүгінгі өміріміз үшін жалғыз теориялық ғана емес, сонымен қатар практикалық үлкен мағнасы бар. Мысалы, қазақстан қоғамының ерекшеліктері - оның ауа-райының қаталдығы (7 ай қыс) судың аздығы, жер көлемінің адамдардың санымен салыстырғанда кең-байтақтығы, құм-шөл жерлердің көптігі т.с.с. Реформа барысында бұл ерекшеліктерімізді ескеріп басқа елдердің жинаған тәжірибелеріне үстірт еліктемей, нақтылы саясат жүргізгенде ғана көп мәселелерді дұрыс шешуге болады.

Ибн-Халдун қоғамдағы жағдайдың бәрі деген табиғатқа байланысты емес дейді. Бір ауа-райы аймағында өмір сүріп жатқан әр-түрлі халықтар біркелкі өмір денгейінде емес. Біреулері – бай болса, екіншілері - кедей.

Ибн-Халдунның даналығы бұл деректі айтып қоюында емес, сонымен қатар, оның себебіне жету болды. “Біл, ұрпақтардың өмір сүру айырмашылықтарын олардың өмір сүруіне қажетті нәрселерді қалайша табатынына байланысты², - дейді Ибн-Халдун. Бұл қоғам өміріне деген таза материалистік көзқарас. К.Маркс оны 500 жылдан кейін тағы да ашып, теорияға айналдырған болатын.

Сонымен, ұлы ойшыл қоғам өмірінің дамуын экономика саласымен тығыз ұштастырады: ол өндіру, бөлу, тұтыну мәселерімен тығыз байланысты. Адамдар бәрінің өмір сүру қажеттігі жолында бірігіп, жағалай қоршаған табиғатты өзгерте бастайды, мәдениетті тудырады, соның негізінде өздері де ғасырдан ғасырға жетіле береді.

Ибн-Халдун қоғамдағы дамудың негізгі екі сатысын көрсетеді. Оны ол екі ұғым арқылы береді: бірінші сатысы - ²Бидави², екіншісі - ²Хидари². Бұл сөздердің этимологиясын (алғашқы берілген мағнасын қарасақ, онда Бидави көшіп-қону, ауылдық, алғашқы,- деген мағна береді. Ал Хидари болса, ол қалалық, астаналық,- деген мағнада.

Егер бидави сатысында адамдар мал бағу мен егін егумен айналысса. Хидари сатысында оларға қол өнерлік, сауда, ғылым мен өнер ұсынылады.

Алғашқы бидави сатысынан Хидари (цивилизациялық) сатысына өтудің негізгі себебі - өндіріс дамып қажеттіктен артық заттардың пайда болуы. Қажеттіліктен артық өңдіру - қымбат бағалы заттарды тудырып, соған ие болуға тырмысуды әкеледі. Сымбат киім, тәтті тағамдар, әсем сарайлар пайда болады. Ал соңғылардың өзі қол өнерді әрі қарай дамытуға, оның жаңа түрлерінің пайда болуына әкеледі. (Теріні өте нәзік өңдеу және бояу, моншақтардың әртүрін жасау, алтынды, қымбат бағалы тастардың өңдеудің жаңа түрлерін ашу т.с.с.)

Сонымен қатар, молшылық ой еңбегінің кәсіби түрін тудырып, ғылым тез дами бастайды, кітаптар шығарылады т.с.с.

Ибн-Халдун жоғарыда көрсетілген ойларымен шектеліп қоймай, мәселенің екінші жағын көрсетеді. Ол-алғашқы салыстырмалы теңдіктен толық теңсіздікке көшу мәселесі. Бұл процесті ол екі ұғыммен (қосымша) береді. Олар “асабийя² және “мульк². Бұл ұғымдар арқылы ойшыл қоғамның әлеуметтік-саяси деңгейіне көтеріледі.

“Асабийя² ұғымының этимологиясын ғалымдар “рух², “бірігу², “ұлттық сезім² ретінде сипаттайды. Бұл ұғым екі сөзден құрылған. Біріншісі “асаба² (топ) және “асаб² (байлау). Ибн-Халдун бұл ұғымды “ру бірлігі², “тайпа бірлігі², ретінде қолданды. Еінші мағнасы - сол белгілі әлеуметтік топтағы адамдарды бір-бірімен қосатын байланыстар.

Ибн-Халдун алғашқы әлеуметтік байланыстар рулық-қандық екенін мойындағанмен, оның сыртындағы материалдық қажеттіктер, қауіп-қатерден сақтанудың маңызын көрсетеді. Сондықтан, әлеуметтік топтардың құрамы рулық, туысқандық шеңберден шығып әртүрлі сипатта болуы мүмкін. Мысалы, белгілі бір руға, басқа жерден келген адам қабылдануы мүмкін, кейбір топтар сол тайпаның қарамағына бассұғалап, жан сақтап кіруі мүмкін т.с.с.

Алғашқы сатыдағы адамдардың қарым-қатынастары теңдікке негізделген, өйткені, онда материалдық игіліктерді бөлу мәселесі күн тәртібінде жоқ, артық қундылықтар әлі өндірілмейді. Тайпаның көсемдері басқару ісімен айналысады. Ибн-Халдунның ойынша, басқарудың өзегінде болашақ теңсіздіктің ұрығы жатыр. Өйткені, бір-бірімен тең адамдарды тайпа көсемі өз еркіне көндіріп, тыңдамағандарға зорлық-зомбылық жасауы қажет. Сонымен, басқарудың өзегіндегі ұрық бірте-бірте өсіп күш ала бастайды. Ең алғашқы көсемнің ізімен бірге ерікті жүру бірте-бірте соның еркіне көнуге айналады. Ол пайда болған биліктен алдағы уақытта көсем ешқашанда бас тартпайды, керісінше, оның мәртебесін өсіруге тырысады, - дейді Ибн-Халдун.

Жоғарғы айтылған үрдістер жаңа мүлікке негізделген қатынастардың пайда болуына әкеледі. Біз бұл жерде бізге жақсы таныс арабтың “мүлік² деген сөзінің этимологиясын ашуымыз керек. Бұл сөз біздің сөздікке араб тілінен еңген. Бізге таныс мүлік, байлық, меншік деген мағнасынан тыс араб тілінде бұл сөздің екінші мағнасы бар. Ол - билік. Түрік тілінде де бұл сөздердің мағынасы бір-біріне жақын “Бай², “Би²; орыс тілінде де “власть², “владеть“ деген сөздердің түп-тамыры бір. Сонымен, Ибн-Халдун “мүлік² деген сөздің екі мағынасын “байлық-билік² ретінде бірге қолданады. “Мүліктің иесі адамдарды өз еркіне көндіріп, қазынаға ақша жинайды, басқа елдерге елшілік жіберіп, шекараны қорғайды². Мүлік қатынастары, қорыта келе, байлықтың қайнар-көзі ашылып артық нәрселер пайда болған кезде келеді. Ол артық байлықты бөлу кезінде тайпаның көсемі қолындағы билікті өзінің мүддесіне жаратып, толығынан пайдаланады, жанындағы туыстарын алыстата бастайды, өйткені, олардың жүрегінде көре алмаушылық пайда болса, көсемде - қызғанушылық сезімі пайда болады.

Тайпалық шеңберінде пайда болған теңсіздік сыртқа қарай бағытталып басқа ру-тайпаларды соғыс, я болмаса, қорқытып көндіру арқылы жүре бастайды. Ал мұның өзі мемлекеттің пайда болуына жағдай жасайды.

Ибн-Халдунның мемлекеттің пайда болуы мен өмір сүруі жөніндегі ілімі.

Мемлекеттің пайда болуы, өмір сүріп соңында күйреуі - Ибн-Халдунды өте қызықтырып, оның терең ойларын туғызған. Мемлекет, әрине, мүлік пайда болған кезде дүниеге келеді. Оның өзегін уақытында өте биік дәрежеде ұйымдасқан, ауыз-бірлігі биік ру, я болмаса тайпа құрайды.

Бірақ, уақыт өткен сайын мемлекет басшысы сол мемлекеттің басқару жүйесін құрайтын өзінің туыстарынан бірте-бірте алшақтай бастайды.

Олардың орнына басқа топтардан адамдар тартылып, неше түрлі көтеріңкі жағдайлар (привилегиялар) жасалып, оларға басқару істері тапсырылады. Осы сәттен бастап мемлекеттің күйреуі басталады,- деген ойға Ибн-Халдун келеді. Оның себебі – сол мемлекеттің негізін қалаған ішкі бірлігі мол алғашқы ру, я тайпа қуылғаннан кейін оның орнына келген адамдар тек жалақы үшін ғана қызмет етеді. Егер мемлекет үстіне қауіп төнсе, ол үшін жан-тәнін беретін адамдар олардың ішінде тым аз.

Ибн-Халдун мемлекет пен өндірістің, бүгінгі сөзбен айтқанда экономикамен өзара байланысын терең зерттеген ойшыл. Оның жасаған бұл мәселе жөніндегі кейбір тұжырымдары бүгінгі біздің қал-жағдайымыздан көшіріліп алынғандай.

Мемлекеттің өз табиғаты, өндірістің де өзінікі бар. Мысалы, тауарлардың бағасы өндіріске жұмсалған қаражатқа, оны әкелуге кететін ақшаға, нарықтағы сұранысқа т.с.с. байланысты,- дейді ойшыл. Оның сыртында қажетті түрде салынатын салықтар да өндірелетін тауарлардың бағасын өсіреді.

Мемлекет, әрине, салықсыз өмір сүре алмайды. Ол бүгінгі мемлекеттің басына келген кешегі көшпенділерге тәтті өмір сүру үшін, әскер ұстап шекараны күзетіп және ел ішінде өзінің саяси қарсыластарымен күресу үшін керек. Мемлекет, бір жағынан, салықтың көлемін өсіруі мүмкін, екінші жағынан, экономикаға тікелей араласып ішкі және сыртқы сауданы бақылауға алып, одан пайда табуы мүмкін.

Салық үлкен болса, онда халық әлсірейді, сонымен бірге мемлекеттің өзі де әлсірейді,- дейді Ибн-Халдун (біздің үкіметке Ибн-Халдуннан осыдан 500 жыл бұрын өмір сүрген дәріс алса да болғаны). Елдегі бай адамдар мемлекеттегі өздерінің алтынын алып басқа жаққа кетеді. Қарапайым адамдардың өзі де тамақ, киім іздеп Дүниенің төрт жағына қаңғып кетеді. Ал мұның бәрі де мемлекеттің өзін жояды, өйткені, мемлекет - қоғамның бітімі (формасы), ал оның материясы - ол сол елді құрайтын, оның өндірісінде істейтін адамдар.

Сонымен, мемлекет күйреді. Бірақ, ол мемлекет атаулының бәрінің де жойылуы емес. Оның орнына басқа мемлекет бітімі келіп, ол да тарихтағы өзінің қажетті сатыларынан өтіп, өз орнын жаңа мемлекетке береді.

Ибн-Халдун бойынша, әр мемлекеттің өз өмір сүру ғасыры бар. Оның ұзақтығы орташа алғанда үш ұрпақтың өміріне тең. (Кеңес мемлекетінің пайда болып күйреуін алайық, ол үш ұрпақтың шеңберінде болды. С.М.) Бірінші буын сол мемлекеттің негізін қалап, өздерінен гөрі жалпы мемлекеттік мәселелердің қамын ойлайды. Екінші буын жаңа пайда болып жетілген мемлекеттің жинаған байлығын пайдаланып рахатқа батуға тырысады. үшінші буын сол мемлекетті әлсіретіп, оның титығына дейін жеткізеді.

Сонымен, мемлекет пен цивилизацияның дүниеге келуінің негізгі себебі-бір. Ол өндірістік дамудың негізіндегі байлықтың, артықшылықтың пайда болуы. “Мемлекет өздерінің адамдарынан ақша жинап, басқарып отырған адамдарға жұмсайды. Ол байлық қарапайым адамдардан келген мемлекет лауызымдарына, одан қалса, солармен байланысты астанадағы адамдарға жұмсалады.

3.Түрік тілдес философияның қалыптасуы.

Қайсыбір мемлекет пен цивилизацияның әлсіреп құруының алғы шарты ел басқарған адамдардың аса қымбат заттарға ие болуға ұмтылуы, өмірден барынша ләззат алуға тырысуы, өйткені, ол қымбатшылықты туғызып, салықты өсіріп экономиканы күйретеді. Мемлекеттің соңғы сатыларында мораль саласында азғындаушылық ашық көрінеді. Адамдар бұзылып, бір-бірін алдайды, бір-біріне жау сияқты қарайды, қулық-сұмдық кең етек алады. Соның бәрі- тек байлыққа жетуі үшін жасалады,- дейді Ибн-Халдун.

“Егер адамдар үйлерінің алдына жеміс ағашын отырғызбай, Кипарис отырғызса, онда ол болашақ күйреудің нышаны. Өйткені, Кипаристің жемісі де, жақсы исі де жоқ, оның тек әсем түрі ғана бар,- деп ой салады Ибн-Халдун.

Сонымен, Ибн-Халдунды ұқыпты оқыған адамға бүгінгі таңдағы болып жатқан күрделі үрдістерді жете түсінуге жол ашылады.

Ибн-Халдун - сонау көне замандағы ой-пікірден бастап біздің заманға дейінгі-біршама қоғамды терең зерттеп, өзінің артынан мол өшпес із қалдырған. Оған қазіргі “әлеуметтік философия мен саясаттанудың атасы² деген заңды биік баға берілген тұлға. Біз оған толығымен қосыламыз.
Ұсынылатын негізгі оқулық әдебиеттер:

1.Ғабитов Қ. Философия. Оқулық. – Алматы, 2005.

2.Рысқалиев Т.Х. Философия тарихына шолу. Орал, 2005.

3.Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия.- Алматы, 2004.

4.Алтай Ж., Касабек А.., Мұхамбетәлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

5.Ақназарова Х. З. Философия тарихының дәріске курсы.- Алматы, 1992.

6.Әбішев Қ. Философия ( жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған). – Алматы, 1998.

7.Бейсенова Қ. Философия тарихы.- Алматы, 2005.

8.Тұрғынбаев Ә. Х. Философия. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.- Алматы, 2005.

9.Философиялық сөздік.- Алматы, 1996.



Ұсынылатын қосымша оқулық әдебиеттер:

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

8.Мифы народов мира., М.. 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,

13.Антология мировой философии в 4-х томах, т.1., М.,1968

14.Древнекитайская философия : собрание текстов в 2-х томах, М..1972
6.Дәріс тақырыбы: Қайта өрлеу философиясы

Негізгі мақсаты: Ортағасырлық діни философия шырмауынан құтылған ғылым, білім, өнер салаларының дамуын зерттеп, қайта өрлеу философиясының мәнін түсіндіру. Ағылшын эмперизмі мен француз материализмінің ағартушылық саласындағы істелген еңбектерін талдау, жалпы ағартушылық философиясына ден қою.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   32




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет