Америка халыќтары
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары
жүктеу/скачать 3,17 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Австралия мен Мұхит халықтары.
| Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Абориген, табу, мана, Австралия тілдері, «унгуд». 1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы. 2.Австралия және Тасмания халықтары. 3.Меланезия халықтары. 4.Полинезия халықтары. 5.Микронезия халықтары. Мақсаты: Австралия және Океанияның географиялық жағдайын, этникалық тарихын, социогенезін, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру. 1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы. Австралия мен Мұхит халықтары. Австралия мен Мұхит төрт аймақтан тұрады: Австралия мен Тасмания; Мелонезия мен Жаңа Гвинея; Полинезия мен Жаңа Зеландия және Микронезия. Австралия мен Тасмания Антарктиданы қоспағанда Австралия Жер шарының басқа құрлықтарынан бөлек орналасқанн. Оны мұхиттар мен теңіздер қоршап жатыр. Бұл жерге ең жақын тұрғаны солтүстіктегі Малай арзипелагтары. Осы архипелагтармен көптеген аралдар арқылы Австралия Оңтүстік Шығыс Азиямен байланысып жатады. Австралияның жер көлемі 7,7 млн. шаршы шақырым шамасында. Жер бедері біркелкі, аса биік таулары жоқтың қасы. Тасмания аралы да Австралияның оңтүстік шығысына жақын орналасқан. Жер көлемі 68 мың шаршы шақырымға жуық. Геологиялық құрылысы бойынша ерте заманда Австралия құрлығы мен Тасмания бір болған. Тасманияның төңірегінде алғаш рет 1798 жылы Флиндереом және Бассом жүзіп келіп, осы аралдың бар екенін анықтаған. Оң жағасы көптеген шығанақтармен қоршалған. Тасмания аралын солтүстіктен оңтүстікке қарай екі тау жотасы басып өтеді. Бұл тау жоталары өсімдікке бай, оның бөктерлерінде ормандар көп. Климаты қоңыржай, дымқыл. Қыста жиі –жиі қар жауып тұрады. Австралияның климаты тропикалық, субтропикалық, қоңыржай болып келеді. Тек оның шығыс және орталығында шөлді дала кездеседі. Олардың көлемі онша көп емес. Австралияда өзен мен көлдер көп емес.Ондағы ең үлкен өзен-Муррей-Дарлинг. Одан басқа да Виктория Орд, Балонн, Барку т.б. өзендер бар. Өзендері онша ұзын емес. Олардың көпшілігі жаңбыр аз жауған кездері құрғап өқалады. Бұл жердегі ұлкен-кішілі көлдердің жалпы саны 763-ке жетеді. Австралия мен Тасмания аудандарының табиғи-географиялық жағдайларына бейімделген әртүрлі өсімдіктер өседі. Бұл жерлердерді климаттық жағынан бірнеше аймақтарға бөлуге болады. Солтүстік, солтүстік-шығыс аймақтарында қалың жасыл тропиктік орман болады. Бұл жерлерде: пальма, фикус арауктар, эфкалипт, акация, казуарин(темір ағашы) т.б. өседі. Австралияда эфкалипттің 150-ден, астам түрлері кездеседі. Австралияның шығысынан батысына қарай жүрген сайын ормандар, ағаштар сиреңкіреп барып, оның орта жеріндегі сахаралық шөл, шөлейт жерлерде мүлде ағаштар өспейді. Олардың ішіндегі ірі шөлдерде: Симпсон, Үлкен Виктория шөлі, Гиссон, Үлкен Құмды шөл. Австралияда жануарлар әлемі де онша көп емес. Жергілікті жануарларда: кенгуру, вомбат(кеміруші), коал(қалталы аю);құстардан: тауық, эмо түйеқұсы, лира-құсы және т.б.Әртүрлі құрт-құмырсқалар, жабайы ара, бал құмырсқасы, қоңыз, балықтар, омыртқасыздар жергілікті австралиялықтар Жер бетіндегі қыбырлап жүрген осы жан-жануарлардың бәрін тамақ етеді. Кейінгі кездердегі жүргізілген зерттеушілердің нәтижесінде Авсралияның жерасты байлықтарының көп екені байқалып отыр. Бұл құрлықтың: тас көмір, қоңыр көмір, мұнай, газ , уран, темір, мыс, қалайы, хром және т.б. кен көздері бар. 1901жылдың 1қаңтарынан бастап Австралия өз алдына ерікті федеративтік мемлекет болып, Британиямен қарым-қатынастағы ел болып есептеледі. Халқының 97,1 %-ы қалада орналасқан. Олар құрлыққа біркелкі таралмаған. Жер шарының тарихи-географиялық қолайлылығына қарап, адамдардың көпшілігі Австралияның шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік –батыс жақтарында тығызырақ орналасқан. Австралия мен Тасмания осы күнгі халықтың басым көпшілігі еуропалықтардың, оның ішінде ағылшындардың ұрпақтарынан қрлыған. Аборигендердің Еуропадан келген отаршылдармен соғыстарынан нәтижесінде олардың көбі қырылған. Тірі қалғандарды шөл, құнарсыз жерлерге ығыстырып шығарған. ХІХ ғасырдың 70 жылында ең соңғы тасмандық –Уилльям Лэннин қайтыс болған. 2.Австралия және Тасмания халықтары. Австралиялықтардың ата-бабалары бұл құрлыққа қайдан және қашан келген? Бұл мәселеге Австралия мен мұхитты ерттеген әр елдің ғалымдары бұл жөнінде көптеген пікірлерін қалдырған. Солардың бірі ол 1819-1821 жылдары антарктикалық экспедициясына қатысқан орыстың ғалымы И.М. Симонов. Бұл кісі австралиялықтардың ата-бабалары индиялықтардың төменгі кастасынан шыққан болу керек деген болжау айтады. 1847 жылы ағылшын антропологы Дж. Причард австралиялықтарды зерттеп, олар ертедегі мұхиттық аборигендердің қалдықтары болу керек деген пікірді білдірген. 1870 жылы әйгілі орыс ғалымы , саяхатшы Н.Н. Миклухо-Маклай да бұл құрлық халықтарының арасында болып, тұрғындардың тұрмыс мәдениетімен танысады, ғылымға керекті деректер жинайды. Н.Н. Миклухо-Маклай Австралияның көп жерлерін аралап, аборигендердің антропологиялық және тұрмыс жағынан біркелкі екенін байқаған. Австралиялық нәсілдің негізгі белгілері: түсі қара-қоңыр, шүаштары бұйра, беттері мен денелерінде түк көп өспейді, мұрындары жалпақ, жақ сүйектері қусырыңқы, бойлары ортадан жоғары. Бұл айтылған антропологиялық белгілерді австралиялықтардың басым көпшілігінен байқауға болады. Тасмандықтардың пайда болуы өте нашар зерттелінген. Антропологиялық жағынан тасмандықтар меланезиялықтарға ұқсас. Австралиялықтардың шаруашылығы- күн көріп, тіршілік етуге бейімделінген. Олар аң аулап, құрт-құмырсқа , өсімдіктердің дәндерін жинап және теңіз жағалаулары мен көлдерден балық ұстаған. Аңшылық аборигендердің өміріндегі басты кәсібі болып табылады. Негізгі құралдары: найза, найзаны лақтыруға қолданылатын темірдер істелінген атқы тақта, бумерангтар. Осы құралдардың жәрдемімен австралиялықтар жердегі жүретін аңдарды ғана емес, ұшқан құстарды да ұстай берген. Кенгурудан кейінгі үлкен аңдардың бірі- эмо түйеқұсы. Ол- өте жүйрік құс. Бірақ эмоны аборигендер алдап ұстайды. Австралиялықтар жоғарыда көрсетілген ірі аңдармен қоса інді мекендеуші, бауырымен жорғалаушыларды да аулаған. Олады көбінесе әйелдер мен балалар ұстаған. Балықшылық Австралия тұрғындарының өмірінде үлкен орын алады. Балықты шанышқы, қармақ, тор,сүңгі және т.б. құралдармен аулаған. Балық аулаудың бірнеше жолдары мен тәсілдері болған. Көп адамдар бірігіп, балықтарды судың таяздау жеріне үркітңп әкеліп, қолдарымен ұстаған. Австралия тұрғындары біздің түсінігіміздегідей егіншілікті білмесе де, әртүрлі өсімдіктерді жинап, олардан күнделікті тамақтар дайындаған. Себебі, бір аңшылықпен күн көру қиын болған. Егер де аңшыларлдың кейбір сапарлары сәтсіз болса, олардың отбасы тарығып, аш болып қалу мүмкін. Сондықтан австралиялықтар басқа да қорек түрлерін жинаушылықпен кең көлемде айналысқан. Жинаушылықтың көбірек орын алған жері құрлықтың –шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс жақтары Олардың қонысы мен үйлері жөнінде этнографтардың ортасында дұрыс пікір болмай, олар жергілікті тұрғындарды үйсіз-күйсіз көшіп жүрген деп жазып жүрді. Жергілікті халықтардың тұрмысын жақсыра үйренудің нәтижесінде австралиялықтардың өздеріне тән үйлердің болғандығы байқалған. Олардың негізгі үйлері күркелер мен лашықтар болып келеді. Австралиялықтар көлік дегенді білмеген. Олар жаяу жүріп-ақ көшіп қонған. Теңіз, мұхит және өзен алқаптарында тұрғындардың қайығы мен салы болған. Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген. Оның жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен. Австралиялықтардың қоғамдық құрылысын зерттеуге еуропалықтар көпке дейін көңіл бөлмей келеген.Австралияқтардың арасында мүлік теңсіздігі болмаған. Қолға түскен материалдық байлық барлық тайпаның, оның бөліктерінің мүлкі болып есептелген.Олар өзара жыныстық жағынан жеке жастарына қарай бөлінген. Ерлер ер жеткен балаларымен тұрмысқа керекті болған қару-жарақтарды істеп аңшылықпен айналысып, өз тайпаларын сырттан келген дұшпандардан қорғаған. Мұндай әдет-ғұрыптар негізінде жастарды тәрбиелеуді «инециялар» деп атайды. Австралиялықтардың арасында «фратрияға» бөлінушілік кең орын алған.Кейбір тайпаларда кімнің қандай фратрияға жататыны аналық жағынан есептелсе, кейбіреулерін ата жолымен жүргізген. Әр фратрияның муквара,Кильпар, Дилби, Купатон және т.б. сияқты жеке-жеке аттары болған. Австралиялықтар өздерінің рухани мәдениетін ерте заманнан бері дамыта білген.Аборигендердің сенімі – тотимизм, олар өздерінің ата-бабаларының рухына, өздерін қоршаған табиғи заттарға соның ішінде жан-жануарларға, әр түрлі өсімдіктерге сиынған.Кеңес этнографтарының бірі А.М.Золотарев тотимизм дегеніміз – адамдардың ертедегі ру қарым-қатынастарын қиялында сәулелендірі деп көрсетті. Тотимизммен бірге австралиялықтар әр түрлі магиялық көңіл-күйлерге сенген. Мысалы, емшілік, сүйіспеншілік, зиян келтірушілік және т.б. қасиеттердің әсеріне қатты сенген. Австралиялықтар ауыз әдебиетін, көркем өнер мәдениетін жақсы дамыта білген.Олардың арасында ертегілер, әр түрлі аңыздар, халық өлеңдері мен музыкалар кең орын алған. Әсіресе, ән салуға аборигендер өте құмар және үлкеннен кішілеріне дейін жақсы билейді. 1901 жылдан бері Австралия Одағы Ұлыбритания империясының бір бөлшегі штаттың провасын ие болды.Австралия Одағының ұйымдасуы – Австралия ұлтының ағылшындар, ирландықтар, шотландықтар және уелстердің қоспасынан құрылып, өз іштеріне басқа жақтан келгендерді де мол қамтыды. Халықтың көбірек топталған ірі қалалары: Сидней, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдық жерлерде жалпы халықтың 10%-ы ғана мекен еткен. 3.Меланезия халықтары. жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|