Антикалық мәдениет
жүктеу/скачать 47,25 Kb.
|
01.10.2021
- Бұл бет үшін навигация:
- Антикалық мәдениет
|
Сұрақтар: 1.Антикалық кезең: мәннің қалыптасуы 2. Ортағасыр: мағыналар эволюциясы 3. Жаңа уақыт: басымдылықтардың ауысуы 4. Қазіргі уақыт (ХХ ғ.) 1. Антикалық мәдениет (лат. antiquus ежелгі) Ежелгі Грек және Рим мәдениеттерінің б.з.д. XII - I ғғ. қамтитын дәстүрлерінің, құндылықтарының, идеяларының, өнерінің, мұраттарының тұтас жүйесі. Антикалық мәдениет адамзат өркениетгілігінің ең басты ошақтарының бірі деп есептелінеді. Ол еуропалық мәдениеттің архетипіне жатады. Зерттеушілер Антикалық мәдениеттің архаикалық, классикалық, эллинистік және римдік кезеңдерін атап өтеді. Антикалық мәдениеттің ақыры - 476 жыл. Батыс Рим империясының құлауы. Антикалық мәдениетте казіргі білімнің, философияның, әдебиеттің, құқықтың, жалпы кітап мәдениетінің іргетасы қаланады. Антикалық мәдениет архаикалық 1 рекиядан бастау алады. Бұл кезеңді кейде гомерлік мәдениет деп те атайды. Осы кезеңде өзінің рәміздік, тылсымдық мәңгілігімен әлі күнге дейін адамзаттың рухани азығы болып келген танғажайып грек мифологиясы қалыптасты. Антиктік дүниетанымға Ғарышпен үйлесімдік тән. Кіші Ғарыш ретіндегі адам үлкен Ғарыштың нұсқасы болып табылады. Антикалық мәдениет өрістеген уақыт — классикалық грек мәдениеті. Әлеуметтік орта — полисті жеке азат тұлғамен үйлесімді байланыстыра білген антикалық адам өз болмысына мәдениеттілік өлшемдерін енгізе бастады. Мәдениетті адам, ежелгі грек түсінігі бойынша, өз бойына білімділікті, әсем ізгілікті, тән сұлулығын және жоғары сұхбаттық қасиеттерді қондыра білген. Грек философиясында кейінгі барлық басты философиялық мәселелер талқыланған. Егер Сократқа дейінгі философияда натурфилософиялық сарындар басым болса, Сократ, Платон, Аристотель адамға қарай бетбұрыс жасады. Антикалық кезеңдегі «тарих» мәні мен мағынасын талдау ерекше қиындықтар тудырады. Біріншіден, шамамен үшмыңжылдық (б.э.д. V – б.э. IV-V ғғ.) уақытты қамтитын европалық мәдениеттің дамуындағы белгілі уақыт кезеңі ретінде танылатын антикалық аясында ең кем дегенде, үш: гректік, римдік және (жекелеген иудейлік авторлар грек тілінде жаза бастаған эллинизм кезінен бастап) иудейлік тарихнамалық дәстүрді бөліп қарастыруға болады. Хронологиялық тұрғыдан алағанда бұған үш «ұлттық» дәстүрді бойына сіңірген христиандық дәстүрдің бастапқы қалыптасу кезеңін де жатқызуға болады. Сондықтан, баяндауды ықшамдау үшін бұл жерде гректік және римдік тарихнамамен шектелеміз. Екіншіден, бұл кезеңге байланысты өте жұтаң дерек көздеріне сүйенуге тура келеді. Бұл дереккөздері кеңінен танымал. Себебі олардан алған «тарих» ұғымына қатысты цитаталарды кез-келген тарихнаманың тарихына байланысты жұмыстарда үздіксіз қолданып келеді. Ол жекелеген фраза, ең жақсы дегенде мәтіннің кішігірім фрагмент ретінеде көрініс табады. Әрине, бірнеше жүздеген жылдар бойында әртүрлі авторлар айтқан үзік-үзік ойлардан тарихи білімге берілген мағына туралы жүйелі түсінікті сүзіп алып шығу мүмкін емес. Антикалық кезеңде «Тарих» деп аталған туындыларды талдау да жағдайды онша айқындай қоймайды. Әдетте оларға қазіргі мағынаны телігісі келеді. Оның бір мысалы ретінде антикалық кезеңде жазылған бір шығарманы тарихшылар (Александр Немиров) «тарихнама» (историография), пәлсафашылар (Алексей Лосев) – «тарих пәлсафасы», ал филологтар (Михаил Гаспаров) – «тарихи проза» деп атайтынын айтуға болады. Дегенмен, антикалық кезеңде грекше де, латынша да «тарих» сөзінің басым мағынасы «мәтін» болды. «Тарих-білім», «тарих-шындық»мәндері антикалықмәдениетте екіншінемесе тіпті шеткерілік рөлін ойнап, «тарих-мәтін»мәнінен туындайтын еді. «Тарихтың» мағынасы мәтін ретінде, табиғи түрде үш семиотикалық топқа– синтаксистік, семантикалықжәне прагматикалық болып бөлінеді. Синтаксистік көзқарас тұрғысынан «тарих» өте қатаң түрде белгіленген параметрлері бар салыстырмалы түрде дербес әдеби жанр ретінде көрініс табады. Мәселе қандайда бір стилистика, композиция, материалды баяндау қалыптары жөнінде болды. Семантикалық көзқарас тұрғысынан «тарихи» мәтіндер өте ертеден «ақиқат» мағынасына ие болады, немесе, қазіргі терминде, ең алдымен, өмір сүру, дәл мән, «факт» туралы ақиқат пікір орын алаған мәтін ретінде анықталады. Тәжірибеде «тарихи»мәтіндерақиқаткритерийлеріне сайкелмеуіде (оныкейдесолтуындыны жасаушылардың өзі де мойындауы)мүмкін болғанымен, бұл мән осы күнгешейін негізгілердің бірі болыпкеледі. «Тарихтың» семантикалықмағынасыоның екінші мағынасы– «тарих-шындық»мағынасының қалыптасуына негіз болды. Соңында, тарихи мәтіндер прагматикалық көзқарас тұрғысынан белгілі бір қызметтерін атқарып, жалпы түрде – «пайдасын тигізеді» деп түсінілді. Бұл пайда тарихимәтіндердебарбіліммен байланыстыболды.Сонымен, тарихимәтіндердің прагматикалықмағынасы«тарих-білім»мағынасыныңқалыптасуынанегізболды. 2. Ортағасыр, кейде Орта ғасырлар, (лат. medіum acvum) – адамзат тарихының ежелгі дүние мен жаңа тарих аралығындағы кезеңі. Ортағасыр ұғымдын XV – XVI ғасырларда Қайта өркендеу дәуірінің итальян тарихшы-гуманистері (Ф.Бьондо, т. б.) енгізіп, ғылымда XVIII ғасырда бекіді. Ортағасыр – Батыс Еуропада феодалдықтың өмірге келіп, үстемдік құруы және ыдырай бастау дәуірі. КСРО кезіндегі тарих ғылымында Орта ғасырға құл иеленуші Рим империясының күйреуі (шартты түрде 476 жылы) мен XVII ғасырдағы ағылшын революциясына дейінгі кезең жатқызылды. Бұл Еуропада он екі ғасырға тең уақыт, ал Шығыс елдері кейіндеу дамығандықтан, бұл заңдылық сақталмайды. Ортағасыр ұғымы тарих ғылымында Еуропа тарихи деректемелеріне сай пайда болып, жете зерттелген. Дегенмен, бұл ұғым дүние жүзінің басқа аймақтарында да қолданылады. Соңғы кезде тарих ғылымында Ортағасырдың басталуы арабтардың Еуропаға шабуылы басталған кез (VIII ғасырдың басы), ал аяқталуы – Константинопольдің құлауы (1453 ж.), Американың ашылуы (1492 ж.), Германияда реформация мен шаруалар соғысы (1525 ж.) деген әр түрлі көзқарастар орын алып отыр. Ортағасыр тарихын зерттейтін ғылым медиевистика деп аталады. Ерте ортағасырлардағы «тарихтың» мәні мен мағынасы негізінен римдік дәстүрмен анықталды. Сонымен қатар, иудаизмнен кейбір мағыналар алынды: эллиндік дәуірден бастап жеке еврей авторлары грек тілінде жаза бастады, сонымен қатар «тарих» сөзін қолданды. Бірақ ортағасырлық дәуірден бастап. антикалық сияқты. мың жылдан астам уақытты қамтиды. «тарихтың» мағынасы осы уақыт ішінде айтарлықтай өзгерді, ал орта ғасырдың аяғында олар ежелгіден айтарлықтай ерекшеленді. «Тарихтағы» «мәтіндік» мағынаның басым позициясы христиандық орта ғасырлар дәуірінде, әсіресе христиандықтың алғашқы ғасырларында толық сақталды. Ежелгі дәуірде хронологиялық түрде жазған алғашқы христиан тарихшылары рим тарихнамасының дәстүрлерін ұстанғандықтан, «тарих» бәрібір, ең алдымен, мәтіннің бір түрі ретінде қабылданды. Мысалы, Сократ Схоластик (V ғасырдың 1 -жартысы) «қарапайым және шынайы баяндауды қажет ететін тарих заңдарына бағынатынын» жазды. Былайша айтқанда, «тарих-мәтіннің» позициясы әлсіреп қана қоймай, тіпті күшейе түсті. Біріншіден, тарих пен «фантастиканы» (поэзия, трагедия және т.б.) ажырату мәселесін талқылау іс жүзінде тоқтады, өйткені соңғысы іс жүзінде бірнеше ғасырлар бойы өмір сүруін тоқтатты. тек XII XII ғасырларда ғана жандана бастады. Екіншіден, азаматтық шешендіктің жоғалуына және оны уағызмен ауыстыруға байланысты тарих пен риториканы ажырату мәселесі өзектілігін жоғалтты (дегенмен риторика ұғымы жазбаша немесе ауызша әңгіме мәтінін құру ережесі болып қала берді) . 3. Жаңа кезеңнің терминологиясында (сонымен бірге қазіргі кезде де) «тарих» сөзін қолдануда өзгермейтін мынадай жағдайды байқауға болады: бір сөзбен бірмезгілде объект және объект туралы білім бірге белгіленеді. Мұндай түсінбестік басқа салаларда да кездеседі. Мысалы «мифология», «экономика» немесе «психология» сөздерімен объект те, объект туралы білім де бірге белгіленеді. Бірақ, «тарих» сөзін қолдануда мұндай араластыру абсолютті деңгейгежетеді.Еңқызығымұндайжағдай барлық дерлік европалық:романдық та, славяндық та тілдерде кездеседі.(лат. historia, фр. histoire, англ. history, итал. storia, русск. история және т.б. салыстыр.). Объект туралы білімнен объектінің өзін ажырату үшін «тарих» сөзіне кейде екінші бөлігі ретінде «графия», яғни, сипаттау деген сөзді қолданады (мұндай тәсіл көптеген тілдерде: англ. historiography, итал. storiographia, орыс. историография (тарихнама) қолданылады). Бірақ бұл мәселені толық шешпейді. Біріншіден, «тарих» сөзін «тарихнама» сөзімен қатар қандайда бір білімді белгілейтін атау ретінде қолдану жалғасып келеді. Екнішіден, «тарихнама» (историография) сөзі ең тар мағынада – «тарихи» білімнің дамуы немесе қандайда бір мәселені зерттеу тарихы ретінде қолданылады. Мұндай екі ұштылықтың сақталыпкелуі «тарих»сөзінің екі емес, үшмәні: білім, мәтін және шындық болатындығыменбайланысты. Бұл мәндер өзара байланыстылықта: мәтін шындық болып табылады, ал әлеуметтік шындық мәтіндерден тұрады; біліммәтіндер арқылыкөрініс табады, ал мәтіндер білім объектісі болып келеді; білім шындықтыбейнелейдіжәне сонымен қатар онықұрастырады. 4. «Тарих» сөзінде көне заманнан бері қалыптасып қалған үш мәннің болуы ХХғ.- да білі мәлеуметтануы, семиотика және пәлсафада (еңалдыменфеноменологиямен герменевтикада) тұжырымдамаланды. Сондықтан да болу керек, XIX ғ. аяғынан бастап «тарих» сан-алуан теориялық және әдіснамалық пәкәрталастардың ортасында қалып жүр. Үш мәнді айырып алу адам іс-әрекетінің үш жүйесінен айқын көрінеді: «тарихты жазу» (мәтін), «тарихпен айналысу, игеру» (білім), «тарихтыжасау» (шындық) –ға болады. Басқа да нұсқалары: мысалы, «тарихты жазу» (мәтін) мен «тарихты сипаттау» (шындық) деген сөз тіркестерінің арасындағы айырмашылықты салыстырыпкөругеболады.Ал«тарихтыоқыпбілу»дегенсөзтіркесібілім-тарихқа да, шындық-тарихқа да тең дәрежеде бірдей қатыстыбола алады. Тарихи білім, тарихи мәтін және тарихи шындық деген «тарих» сөзінің үш мәнін ажыратып алудың өзі осы мәндердің мағыналарына қатысты сұрақты ашық қалдырады. Мағына дегенде, біз осы мәндегі «тарих» сөзімен бірге қолданатын басқа сөздерден ажыратып алуға мүмкіндік беретін осы мәннің нақты мазмұны, оның қасиеттері, оған тән ерекшеліктерін айтып тұрмыз. Біріншіден, «тарих»ұғымын барлық үшмәндебірдей түсіндірудіңқиындығын бейнелейтін мағыналардың көптүрлілігі осы терминнің жекеше де, жалпы мағынада да қолданылуымен байланысты. «Тарих» ұғымы «мәтін» мәнінде қазіргі кезде негізінен жекеше түрде нақты мәтінді (әңгіме, дискурс) атауға қолданылады. Алайда, антикалық кезеңде әдеби жанрды тұтасымен бейнелейтін жалпы мағына неғұрлым кең тараған болатын. Мысалы,Аристотель тарих пен поэзияны қарама-қарсықойды. Бірақ, Жаңакезеңде тарих-мәтіннің жалпы мағынасын бейнелеу үшін бұл ұғымды «тарихи әдебиет», «тарихи проза» ретінде бейнелеп, нақты анықтай түсті. «Тарих» термині «білім» мәнінде қазірде негізінен жалпы мағынада, ал нақты мағыналар үшін білім пәні бойынша қосымша анықтамалар (Рим, Жаңа кезең, Екінші дүниежүзілік соғыс және т.б. тарихы) енгізіледі. «Тарих» термині «шындық» мәнінде жекеше де, жалпы мағынада да тең дәрежеде қолданылады. Бірінші мағынасы тұрмыстық тілде ерекше кең тараған (сондай тарих болды, тарих орын алды), екінші мағынасы жиі кәсіпқой лексикада қолданылады (адамзат тарихы және т.б.). Бұл дәрісте «тарих» сөзінің (терминінің) үш мәні мағынасының эволюциясын қысқаша сипаттап өтеміз. Бұл жерде, әрине, «тарих» сөзі мәнін лингвистикалық реконструкциялау салыстырмалы түрде сенімді деп таныла алатынын, алтарихипәлсафалық және мәдениеттанулық реконструкциялау көпшілік жағдайда субъективті сипатта болатынын ескерукерек. жүктеу/скачать 47,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|