Мансуров Бурхан Хуснутдинович

268
уйти из медресе. Уехав в степные районы губернии, вел революцион-
ную пропаганду среди казахов, а затем ввернулся на родину, поступив 
на работу учителем в земскую школу. В 1907 г. уехал в Казань и пос-
тупил в татарскую школу «Марджания», откуда вскоре был исключен 
за агитационную работу среди учащихся. Некоторое время работал 
учителем в медресе в Новотатарской слободе. В этот период знако-
мится с большевиками Хусаином Ямашевым, Мингазом Коновым и 
другими, проводившими пропаганду среди татарских рабочих заво-
дов Утямышева, Крестовниковых. Попав под наблюдение полиции, 
в 1908 году вынужден уехать в Астрахань, где вступил в подполь-
ную организацию, параллельно работая в легальной газете «Идель», 
откуда через год исключен за революционные статьи. После этого и 
до 1915 года, работая учителем, объехал Астраханскую, Саратовс-
кую, Петроградскую, Тобольскую губернии, Акмолинскую область. 
В 1915-1917 гг. участвовал в строительных работах на Мурманской 
железной дороги, где также вел политическую агитацию. После Ок-
тябрьской революции приехал в Петроград, где принял участие в ор-
ганизации Центрального Мусульманского комиссариата, в котором 
возглавил отдел труда. В июне 1918 года на совещании коммунис-
тов-мусульман избран в состав Центрального комитета организации. 
Вскоре занял пост редактора газеты «Коммунизм байрагы» («Знамя 
коммунизма»), затем редактора газет «Хуррият» («Свобода») и «Кы-
зыл Шималь» («Красный Север»). Организовал коммунистическую 
фракцию в Петроградском мусульманском комиссариате, вел борьбу 
против пронационалистического большинства Комиссариата. В 1919 
г. по постановлению ЦК партии направлен в Москву, где начал ре-
дактировать центральный орган Коммунистической организации на-
родов Востока (КОВН) газету «Эшче», одновременно являясь пред-
седателем секции коммунистов Востока при Московском комитете 
РКП(б) и заместителем председателя Центрального Мусульманского 
комиссариата при Наркомнаце. В эти годы работал с такими татар-
скими революционерами, как Мулланур Вахитов, Камиль Якубов, 
Сахибгарей Саид-Галиев. В период наступления белогвардейских 
частей Юденича на Петроград, по заданию ЦБ КОВН прибыл сюда, 
чтобы возглавить мусульманские организации и татаро-башкирские 
части. В ноябре 1919 года как делегат присутствовал на II съезде 
коммунистических организаций народов Востока, на котором был 
избран в состав ЦБ КОВН при ЦК РКП(б) и стал работать заведу-
ющим издательским отделом. Вместе с Саид-Галиевым организовал 
перевод марксистской литературы на татарский, азербайджанский, 

269
персидский, казахский, узбекский и другие восточные языки. В пе-
риод образования Татарской АССР в составе делегации, возглавляе-
мой Саид-Галиевым, был на приеме у В.И. Ленина, который расспра-
шивал делегатов об экономике, вопросах культуры, интересовался 
их предложениями по образованию Татарской республики. После 
провозглашения Татарской республики принимал непосредственное 
участие в укреплении Советской власти на территории ТАССР, в под-
готовке и проведении учредительного республиканского съезда Со-
ветов рабочих, крестьянских и красноармейских депутатов. На пер-
вом заседании избранного на съезде Центрального Исполнительного 
Комитета ТАССР (ТатЦИКа) был избран первым председателем его 
Президиума. Занимал пост члена ВЦИК РСФСР, участвовал в работе 
Всероссийских съездов Советов и Х съезда РКП(б). В конце июня 
1921 г. отозван в аппарат ЦК РКП(б), а затем назначен редактором 
всероссийской газеты «Игенчелэр» («Хлеборобы»); в эти же годы 
сотрудничает в журнале «Фэн хэм дин» («Наука и религия»), был 
членом редколлегии журналов «Яшь эшче» («Молодой рабочий») и 
«Кечкенэ иптэшлэр» («Юные товарищи»), вел активную работу по 
воспитанию молодых журналистов (среди его учеников был Муса 
Джалиль). С марта 1934 г. по август 1937 г. работал ответственным 
редактором журнала «Сугышчан алласызлар» («Воинствующие без-
божники»), часто выступал в качестве лектора-пропагандиста на 
предприятиях и учреждениях Москвы. В 1937 г. тяжело заболел, но 
даже будучи инвалидом не оставил общественную жизнь. В начале 
Великой Отечественной войны выехал в Ведогущенский леспромхоз 
на заготовку дров для Москвы. Умер в августе 1942 года.
69
С. Асфендиаровтың бұл мақаласы Қазақ АКСР-нің Денсаулық 
сақтау халық комиссары Б. Әбдірахмановпен қосалқы авторлықта 
жарияланған. 
70
Ағарту халық комиссариатының 5 жылдық перспективті жос-
парына сәйкес Қазақстанда медициналық жоғары орынды ашу 1933 
жылға дейін іске асырылатын маңызды іс-шаралардың қатарына 
жатқызылды. 1930 жылдың қаңтар айында Қазақ республикасының 
үкіметі, жауапты комиссариаттар (Ағарту және Денсаулық сақтау) 
және Қазақ АКСР-нің БОАК жанындағы өкілетті өкілдігі ҚазМИ-
ді құру үшін РКФСР-дың жоғарғы органдарынан тиісті шешім алу 
бағытында қызу жұмысты бастап кетеді. ҚазМИ-ді ұйымдастыру 
жұмыстарына ҚазМУ-дың ректоры, медицина саласының маманы 
С. Асфендиаров белсенді түрде тартылды. Қазақ республикасының 
үкіметі оған ҚазМИ-ді құруға бағытталған істерге жалпы жетек-

270
шілікті жүргізу міндетін жүктеді. 1930 жылы С. Асфендиаров ҚазМУ 
және ҚазМИ істері бойынша Мәскеу қаласына екі рет іссапар шегіп, 
олардың барысында болашақ институтта қызмет ететін ғалымдармен 
келіссөз жүргізумен, институт үшін қажетті құрал-жабдықтарды ал-
дыртумен, институттың қаржы сметалары мен оқу жоспарын бекіту-
мен айналысты. 1930 жылдың жазына қарай ҚазМИ-дің құрылуын 
құжат негізінде орталық органдарда заңдастыру өзінің шешуші 
кезеңіне аяқ басқан болатын. Маусымда Қазақ АКСР-нің Мәскеудегі 
өкілетті өкілі Қ. Балғаев Денсаулық сақтау және Өнеркәсіп халық ко-
миссариаттарына, Мемлекеттік жоспарлау комитетіне және Халық 
Комиссарлар Кеңесіне РКФСР С. Асфендиаровтың тікелей арала-
суымен құрастырылған ҚазМИ-дің ұйымдастыру жоспарын, қаржы 
сметасын және түсіндірме баяндаманы жолдайды. РКФСР-дың 
жоғарғы билік органдарына жіберілген құжаттарға сәйкес, ҚазМИ-
де тек емдеу-профилактикалық факультетін ғана құру жоспарланды. 
Аталған факультеттің құрамына адам морфологиясы (гистология, 
анатомия, антропология), медициналық физика, химия (органикалық, 
бейорганикалық және каллоидтық), биология, медицина тарихы және 
кеңестік денсаулық сақтау жүйесінің негіздері, диалектикалық мате-
риализм, әскери пәндер, шет тілдері кафедралары енуі тиіс еді [242]. 
ҚазМИ үшін арнайы ғимараттар тұрғызылғанға дейін оны Алматыда 
қызмет етіп жатқан ҚазМУ-дың және Мал дәрігерлік институттың 
ғимараттарында жайғастыру көзделді. ҚазМИ-дің алғашқы 1930-
1931 оқу жылына 100-120 студентті 1-ші курсқа қабылдау жоспарла-
нып, оларға жалпы пәндер бойынша ҚазМУ-дың және Мал дәрігерлік 
институттың профессорлық-оқытушылық құрамы дәріс оқуға мін-
деттелінеді деп шешілді. ҚазМИ-дің жетекші құрамына тоқталатын 
болсақ, қазақ өкілдігінің РКФСР-дың ХКК-не және Жұмысшы-ша-
руа инспекциясының халық комиссариатына бекіту үшін жіберген 
түсіндірме баяндамада ол 22 әкімшілік-техникалық қызметтерден 
тұратындығы көрсетілді. 1930 жылы 22 маусымда Қазақ АКСР-
нің БОАК жанындағы өкілетті өкілі Х. Балғаев Халық Комиссар-
лар Кеңесінің төрағасы О. Исаевтың және БКП (б) Қазөлкекомның 
бірінші хатшысы Ф. Голощекиннің атына жолдаған хатында РК-
ФСР-дың Мемлекеттік жоспарлау комитеті және Денсаулық сақтау 
халық комиссариаты Алматыда ҚазМИ-ді ұйымдастыруға рұқсат 
бергендігі туралы мәлімдейді. 1930 жылы шілде-тамыз айларын-
да алдымен РКФСР ХКК-нің Кіші, артынан Үлкен Кеңесі де Ал-
маты қаласында 1931 жылдың ақпанынан Қазақ медициналық ин-
ститтуты ашу туралы қаулыларды қабылдаған соң, 23 қарашада 

271
БКП (б) Қазөлкекомы С. Асфендиаровқа ҚазМИ-дің директоры 
қызметін атқару міндетін жүктейді. 1931 жылы ақпан және наурыз 
айларында С. Асфендиаровтың төрағалығындағы қабылдау комис-
сиясы тыңдаушыларды іріктеу жұмысымен айналысты. Қабылдау 
жұмысының қорытындысында тәжірибелік жұмыстан өткен 123 
дәрігерлердің көмекшілері студент ретінде оқуға қабылданды. ҚазМИ 
кітапханасының қорын молайтуға С. Асфендиаров сүбелі үлес қосты. 
1930 жылы мәскеулік іссапар кезінде С. Асфендиаров өзі аяқтаған 
Ленинградтағы әскери-медициналық академияның бастығы В. Кан-
гелариге хат жолдап, одан медицина бойынша кітаптарды ҚазМИ-ге 
жіберуін өтінді. 1931 жылдың наурыз айына қарай ҚазМИ-дің кіта-
пханасы үшін арнайы Мәскеу және Ленинград қалаларынан сатылы-
нып алынған оқу құралдары мен медициналық мазмұндағы әдебиет 
келе бастады, кітап қоры мыңдаған данаға байыды. Сонымен қатар, 
нақ осы кезеңде, яғни 1931 жылы наурыздың басында ҚазМИ-ге 
жұмысқа шақырылған профессорлар мен оқытушылар келіп бірден 
қызметке кірісті. С. Асфендиаров Қазақ АКСР-нің БОАК жанындағы 
өкілеттік өкілдігімен бірлесе отырып жүргізген келіссөздердің 
нәтижесінде Орталықтан ҚазМИ-ге анатомияның профессоры П. Иса-
ев, ассистент Бурда, химия профессоры Н. Литвинова, доктор М. Ка-
цва сынды білікті мамандар ғылыми-педагогикалық қызметпен айна-
лысу үшін аттандырылды. М. Кацва өз кезегінде С. Асфендиаровтың 
оқу ісі жөніндегі орынбасары қызметіне тағайындалды. Барлық 
қиындықтарға қарамастан, Б. Әбдірахманов, С. Асфендиаров, 
В.Авербург, Л. Витте сынды қайраткерлердің қажырлы еңбегінің 
арқасында 1931 жылы сәуір айында тұңғыш Қазақ медициналық инс-
титуты құрылып, оның ашылуының салтанатты рәсімі өтеді.
71

жүктеу/скачать 1,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: