Асқорыту болмысы. Ас орталығЫ. Ашығу және тоқТЫҚ

АСҚОРЫТУ БОЛМЫСЫ. АС 
ОРТАЛЫҒЫ. АШЫҒУ ЖӘНЕ ТОҚТЫҚ

ДӘРІС ЖОСПАРЫ
1. 
Ашығудың физиологиялық негіздері
2
. Тоқтықтың физиологиялық негіздері. 
3. 
Тәбетті реттеу

•
Ашығу. Физиологиялық жағдай ретінде аштық ағзаның біраз уақытқа айырылған қоректік 
заттарға деген қажеттілігінің көрінісі ретінде қызмет етеді, бұл олардың айналымдағы қан 
құрамының төмендеуіне әкеледі. 
•
Аштықтың субъективті көрінісі- жүрек айну, кейде бас айналу, бас ауруы және жалпы 
әлсіздік. Аштықтың сыртқы объективті көрінісі-бұл тамақтану кезінде және тамақты іздеу 
кезіндегі іс-әрекет; ол аштықтың пайда болу себептерін жоюға бағытталған. Аштықтың 
субъективті және объективті көріністері орталық жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдерінің 
қозуына байланысты. Осы бөлімдердің жүйке элементтерінің жиынтығын И.П.Павлов 
тамақтану орталығы деп атады, оның функциялары тамақтану және ас қорыту 
функцияларын реттеу болып табылады.

•
Тамақ орталығы-күрделі гипоталамусты-лимбико-
ретикуло-кортикальды кешен. Жануарларға 
жүргізілген эксперименттердің нәтижелері 
жетекші бөлім гипоталамустың бүйірлік ядролары 
екенін көрсетеді. Олар зақымданған кезде 
тамақтан бас тарту (афагия) байқалады, ал миға 
имплантацияланған электродтар арқылы 
электрлік тітіркену кезінде тамақ қабылдаудың 
жоғарылауы (гиперфагия) байқалады. Азық-түлік 
орталығының бұл бөлігі аштық орталығы немесе 
тамақтану орталығы деп аталады. 
Гипоталамустың қарыншалық ядроларының 
бұзылуы гиперфагияға, ал олардың тітіркенуі 
афагияға әкеледі. Бұл ядроларда қанықтыру 
орталығы локализацияланған деп саналады. 
Олардың ашаршылық орталығы арасында өзара 
қатынас бар деп есептелінеді, яғни, егер бір 
орталық қозғалса, екіншісі тежеледі. Осы 
ядролардың арасындағы күрделі қатынастар 
сипатталған.
•
Гипоталамикалық ядролар ас орталығының бір 
бөлігі ғана (өте маңызды). Тамақтанудың бұзылуы 
лимбиялық жүйенің, ретикулярлық формацияның 
және ми қыртысының алдыңғы бөлімдерінің 
зақымдалуымен де жүреді.

•
Ас орталығының гипоталамикалық ядроларының функционалды жағдайы перифериядан
әртүрлі сыртқы және интероцепторларға түсетін импульстарға, миға құйылатын қан мен 
ондағы цереброспинальды сұйықтықтың құрамы мен қасиеттеріне байланысты. Осы 
әсерлердің механизмдеріне байланысты аштықтың бірнеше теориясы ұсынылған.
•
Ашығу теориялары. Олардың бірі аштық сезімі бос асқазанның импульстарының 
жиырылуынан туындайды. Асқазанның әр 1 сағ сайын және 15-20 минутқа созылатын
жиырылуы "аштық белгісін"білдірді. Асқазанды тамақпен толтырған кезде бұл жиырылу
тоқтайды және асқазаннан келетін импульстар аштықты басады. Бұл локальды аштық 
теориясы деп аталады.
•
Алайда, асқазанның мерзімді жиырылуы адамның аштық сезімімен және жануарлардағы 
тамақтану көріністерімен сәйкес келмейді деген деректер бар. Тиісті көрсеткіштер бойынша
асқазаны алынып тасталған адамдар да аштық сезінеді. Асқазанның мерзімді жиырылуы
адамдарда және кейбір етқоректілерде болады, ал тамақтану әрекеті (пищевое поведение)
басқа түрлерге де тән. Ас қорыту жүйесінің секрециясы мен қозғалғыштығын белсендіру
сигналдық мәнге ие және тамақ орталығына ингибиторлық әсер етеді, және ол бастапқы 
немесе сенсорлық тоқтықты тудырады. Бұл әсерлер ас қорыту орталығындағы қысқа мерзімді
өзгерістерде маңызды, ал ұзақ мерзімді өзгерістер метаболизм жағдайына және оны 
көрсететін гомеостазға байланысты. 

•
Тоқтық 
(
Насыщение). Бұл аштық сезімін жою ғана емес, сонымен қатар тамақтанғаннан 
кейін асқазанға түскен тағамнан рахат алу сезімі. Бірте-бірте бұл сезім жоғалады. Тоқтыққа 
келесідей психологиялық факторлар жатады, мысалы, аз немесе көп тамақтану әдеті, 
белгілі бір уақытта тамақтану және т. б.
•
Аш және тамақтандырылған адамдар мен жануарлардың қан құрамы әр түрлі, бұл олардың 
тамақтану мінез-құлқына әсер етеді: аш жануарға тамақтандырылған қанды құю оның 
тамақтану мотивациясын және қабылданған тамақ мөлшерін азайтады, яғни ол аш және 
тамақтандырылған жануарлардың ми-жұлындық сұйықтығының құрамы әр тұрлі болуына 
байланысты.
•
Тоқтық теориялары. Ас қорыту орталығы күйінің өзгеруіндегі заттардың түріне байланысты 
бірнеше теория ұсынылған.
•
Глюкостатикалық теорияға сәйкес, көмірсулар алмасуы гипоталамикалық рецепторлар 
арқылы тәбетке әсер етеді, олардың жағдайы артериялық және веноздық қандағы глюкоза 
құрамындағы айырмашылыққа байланысты өзгереді. 
•
Аминацидостатикалық теория тамақ орталығын, әсіресе олардың кейбірін тежейтін қан 
аминқышқылдарына сигнал рөлін береді. Липостатикалық теория тамақ орталығының 
қозуын май қоймаларынан липидтердің шығарылуымен байланыстырады. Егер
глюкостатикалық механизм тамақ орталығының күйіндегі қысқа мерзімді өзгерістерді 
анықтаса, онда липостатикалық-оның ұзақ мерзімді күйлерін анықтайды.

•
Тәбет дегеніміз – аштыққа қарсы тұратын құбылыс. Ол мына бір принциптермен
дәлелденеді. Атап айтқанда, тамақ қабылдау мезгіліне, тағамның түрі, дәмі немесе иісі, 
түрлі қоспалар, тіпті бұл ретте адам ойы да өзіндік рөл атқарады. Адамның тәбеті 
шылымға, кофеге, шайға, ішімдік, тағы басқаларына ашылады. Бірақ, мұндай 
физиологиялық қажеттіліктен аулақ болу қажет.
•
Тамаққа деген тәбет қалыпты түрде келеді. Оған сыртқы фактролар әсер етпейді. Адам 
белгілі тамақты қалағанда, тәбеті өздігінен пайда болады. 
•
Селективті тәбет-бұл адамның белгілі бір тағам түріне, көбінесе денесінде жетіспейтін
заттарға деген қызығушылығы.Адам, әдетте, тамақ пен тәбетті ерікті түрде реттейді, 
қабылданатын тағамның мөлшері мен сапасын басқарады. 
•
Тәбеттің төмендеуі мен жоғалуы көптеген факторларды тудырады, соның ішінде адамды
тамақтанудан алшақтататыны, адамның эмоцияға беріліп, көңіл күйдің болмауы. Ащы
дәмдеуіштер тәбетті арттырады. И. Павлов былай деп жазды:"...бүгінгі таңға дейін барлық 
елдердің дәрігерлері негізгі аурулармен күресуден басқа, тәбетті қалпына келтіру үшін 
арнайы шаралар қабылдауды өздерінің маңызды міндеті деп санады".

•
Тәбеттің бұзылуы үш түрге бөлінеді. Тәбетті толық жоғалтқанға дейін төмендеуі