Атырау облысы әкімі аппаратының Мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау, біліктілігін арттыру және тілдерді оқыту өңірлік орталығы

Пұлсыз берді, құнсыз алды, - оған не дау?

Бізге аяулы, алушыға да қалаулы»

2. Қайталау. Айшықтаудың қайталау түрлері (анафора, эпифора) шешендік сөздердің көркемдік белгілерінің бірі. Қайталанған элементтер белгілі бір ойға, айтпақ нәрсеге екпін түсіреді, көңіл аудартады.

3. Анафора – сөз басында, тіркес басында айтылар түйіннің құрамындағы жекелеген сөздердің немесе оралымдардың келуі.

4. Эпифора – сөз соңында (әсіресе, өлеңді сөзде) бір сөздің не сөз тіркесінің бірнеше қайталанып келуі. Бұл қажетті бір ойға, құбылысқа ерекше назар аударып, сөз әсерін арттыру үшін қолданылады

5. Градация – жиі қолданылатын риторикалық фигуралардың бірі. Бұл сөздердің, көбінесе синонимдердің, бірінен-бірінің мәнерлі, эмоциональды бола түсуі қалпында орналасуын білдіреді.

- градация (лат. Gradatio – біртіндеп көтеру), яғни дамыту айшықтаудың бір түрі: алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды асыра, асқақтата түсу.

Мысалы: «Қобыланды батыр» жырындағы Тайбурылдың шабысы.

6. Түйдектету. Мысалы: «Қиқу салып, құзға ұшқан,

Құздан суық мұзға ұшқан,

Мұздан биік бұлтқа ұшқан»

(Т. Жароков).

7. Баяулату. Мысалы: «Әм жалықтым, әм жабықтым»

(Абай).

Кейде екеуі қосарланып қолданылады, Мәселен, «Безілдет! Сарнат!

(І. Жансүгіров)

8. Антитеза (шендестіру) – шешендік сөз үшін қажет анықтау тәсілінің бірі. Антитезада әр түрлі мағынадағы жекелеген сөздер, сөз тіркесі, тіпті тұтас фразалар қарсы қойылады. Бұл іспеттес оралымдар қажетті ойды белгілі бір феномендер, бағалар пайымдаулар арқылы үдете түседі

Мысалы:

«Қардан артық нәрсе жоқ,

- Ұстасаң қолыңды тоңдырады.

Қазаннан қара нәрсе жоқ, -

Ішіндегісін ішсең, мейіріңді қандырады. Қара бөрік хан басында, ақ киіз аяқ астында емес пе? Қыран құс қырымға, құзғын құс ырымға деген. Менің ішімнің саралығына қарамай, түсімнің қаралығына қараған сіздің көзіңізде көз емес, ағарып кеткен без екен. Көзі соқырдан көңілі соқыр – ғаріп, есуастан есірік – ғаріп! Сол есірік пен көңілі соқырдың я бірі,

я «пірі» болмасаң не етті?»

(Сыр бойында жасап өткен Тыныс қыздың ділмар сөзі)

9. Антитеза, біріншіден, кереғар ұғымдарды бетпе-бет қоятын айшықтаудың бір түрі ретінде екі затты не құбылысты шендестіру арқылы басқа бір құбылыстың, ұғымның нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін аңғартады.

10. Метафора – сөйленер сөздің бейнелілігі мен мәнерлілігін қалыптастыруда кең көлемде қолданылар шешендік құралдардың бірі. Байырғы шешендік сөздерде жиі кездесетін көркемдеуіш құрал.

11. Кейіптеу – жансызды немесе абстракты нысанды жанды зат ретінде бейнелеу (кескіндеу). Әр түрлі табиғат құбылыстарын, жансыз нәрселерді адам кейпіне келтіріп немесе қалай да жан бітіргендей етіп суреттейтін көркемдік тәсіл.

Қазақ халқының эпостық жырларында атқа тіл бітіріп, адамша ойлап, сезінетін етіп көрсету кездеседі.

Мысалы:

Ауырып домбыра да ыңыранды,

Сансыз саусақ қаңғып, қыдырады.

Бірде ысып, бірде суып, күйіп-жанып,

Жүректе сандыраған күй жынданды.

(Ілияс).

А. Байтұрсынұлының «Қырық мысалы», оның ішіндегі «Иттің достығы» шығармасы.

13. Салыстыру – сөйленген сөз нысанындағы ұғымның екінші бір ұғыммен қарапайым алмасуы, салыстырылуы.

Мәселен, салыстыру-ғылыми деректерді баяндаудың дәстүрлі негізгі құралдарының бірі. «Әлемдегі күллі құбылыстарды тек салыстыру арқылы ғана танимыз» (К.Д. Ушинский).

14. Эпитет (сипаттама) – заттың не құбылыстың айрықша белгісін, нақтылық сипатын беру. Мысалы: Төрт-бес қой-ешкіміз бар деудің орнына төрт-бес тұяғымыз бар деу А. Байтұрсынұлының «Қырық мысалы», оның ішіндегі «Иттің достығы» шығармасы

Эпитет – бояу. Айтылмақ ойдағы белгілі бір заттың, құбылыстың қалпы дәстүрлі шешендік сөздерінде эпитет түрінде еркін де жиі пайдаланады.

15. Монолог («бір» және «сөз») – кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі.

Асусыз тау, арылмас дау, екі ауыз сөз, торқалы той, алалы жылқы, топырақты өлім, ақтылы қой, т. б.

16. Метонимия (атын өзгертіп атау) – ойда сақталып турған бірер сөзді айтпай-ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу

Мысалы: Сәкеннің шығармаларын оқыдым деудің орнына Сәкенді оқыдым деу

17. Синекдоха (бірге жобалап, шамалап түсіну) – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше, бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы.

1. 
   Адамбаев. Б. Шешендік өнер. Алматы, 1984.
   
2. 
   Адамбаев. Б. Қазақтың шешендік сөздері. Алматы.
   
3. 
   Асылов Ұ., Нұсқабайұлы Ж. Әдептану: Адамгершілік құлық сабақтары. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2001.
   
4. 
   Балақаев. М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы, 1982.
   
5. 
   Болғанбаев. Ә. Лекторлық өнер – шеберлік. Алматы, 1979.
   
6. 
   Даналардан шыққан сөз: сөз өнері туралы. (аударып, құрастырып, алғы сөзі мен есімдер көрсеткішін жазған Асылов Ұ.А. ), 1987.
   
7. 
   «Жаңа толқын». Мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытуға арналған интерактивтік оқу-әдістемелік кешен. – Астана, 2007.
   
8. 
   Жарықбаев Қ. Аталар сөзі – ақылдың көзі. Алматы, «Қазақстан», 1980.
   
9. 
   Ел аузынан. (Құрастырған Б. Адамбаев, Т. Жарқынбекова). – Алматы, 1985.
   
10. 
    Нұрмұханова Ә. Лектордың тіл шеберлігі. Алматы, 1977.
    
11. 
    Негимов С. Шешендік өнер. Алматы, 2001.
    
12. 
    Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1982.
    
13. 
    Қыдыршаев А., Төлегенова Д. Іскерлік шешендіктану қағидалары. Орал, 2007
    
14. 
    «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшісінің тілдік портфелі» жүйесінің негізгі оқулығы. Құрман Н., Тағанова А., Тұрабаева Л., Шантасов А., Көнеш К. – Астана: Ш. Шаяхметов атындағы ТДРҮӘО, 2009.
    
15. 
    Сыздық Р. Сөз құдіреті. 2-басылымы. Алматы, 2005.
    
16. 
    Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы, 1984.
    

Алғы сөз 5

1–сабақ. Шешендік сөз тарихынан 8

2–сабақ. Сөз сөйлеуге даярлықтың демосфендік дағдысы 16

3–сабақ. Іскерлік қарым – қатынас әдебі 23

4–сабақ. Аудиторияны тани білеміз бе? 30

5–сабақ. Іскер маманның тыңдай білу білігі . 39

6–сабақ. Іскер маманның сөйлеу мәдениеті мен әдебі 46

7–сабақ. Іскер маманның сөз сөйлеу сәті 52

8–сабақ. Бұқаралық ақпарат құралдарымен қатынасыңыз қалай? 59

9–сабақ. Телефонмен сөйлесе білеміз бе? 65

10–сабақ. Тағам үстіндегі іскерлік қалып 72

Қорытынды танымдық сабақ: «Атадан жеткен асыл мұра» 79

Қорытынды тест 87

Пайдаланылған әдебиеттер 116

Атырау облыстық Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы

«Тіл» оқу - әдістемелік орталығының

«Іскери - шешендік тіл дамыту» курсынан өткен

Шешендік – болашақтағы қадамыңызға жол ашатын, өзіңізді кез келген қоғамдық ортада танытуға мүмкіндік беретін, биік белестерге жетелейтін қуатты құралыңыз, пәрменді күшіңіз.

«Шешендік – тіл өнері мен сөйлеу мәдениетінің ең жоғарғы сатысы», - деп М. Балақаев айтқандай, бұл курстың мақсаты – шешендік өнердің алуан сипаттарын, тарихын, шешендік сөздің түрлері мен ерекшеліктерін, іскерлік қарым – қатынас әдебін, іскер маманның тыңдау білігін, сөйлеу өнерін жете меңгеруге, шаршы топ алдында сөз сөйлеу мәдениетін, ресми – іскерлік қарым-қатынаста өзіңді ұстай білуге, шешендік өнер қағидаларын меңгеруге көмектесу.

Патшаның тағынан шешеннің бағын жоғары бағалап, сөз өнерін бүкіл өнердің бастауы деп таныған халқымыздың даналық қасиетін терең түсінетіндігіңізге сенімдіміз.

Атақты шешен Цицерон айтқандай: «Ақындық туа біткен талант болса, шешендік – жүре келе қалыптасатын қасиет». Олай болса, шешендік өнерді үйренудегі қадамыңызға сәттілік, еңбегіңізге толайым табыс тілейміз.
«Тіл» оқу - әдістемелік орталығы, 2010 жыл.
ШЕШЕНДІК ӨНЕР ТУРАЛЫ

Шешеннің ең ұлы қасиеті – қажет нәрсені ғана айту емес, сонымен бірге жоқ нәрсені айтпау.

Сөз өнері - өнер атаулының ең қиыны да күрделісі.

Адам баласы естіп- білгені арқылы жетілмейді, ең дұрысы- еңбек пен іс- әрекет үстінде қалыптаспақ

курсына арналған негізгі оқулығы

Көлемі 7,5 б.т. Пішімі А5

Атырау қ., Вокзал маңы ы.а.

122,3,4,121,120,5,6,119,118,7,8,117,116,9,10,115,114,11,12,113,112,13,14,111,110,15,16,109,108,17,18,107,106,19,20,105,104,21,22,103,102,23,24,101,100,25,26,99,98,27,28,97,96,29,30,95,94,31,32,93,92,33,34,91,90,35,36,89,88,37,38,87,86,39,40,85,84,41,42,83,