5. Үш тілдегі мәтінді салыстырып, сәйкес реалия сөздерді табыңыздар.
3 кесте – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған сөйлемдер
Қазақ тілі
|
Орыс тілі
|
Ағылшын тілі
|
Сұлтанның жалғанда жақсы көрері жүйрік ат, қыран құс [65, б.16].
|
Как и все степняки, больше всего на свете любил он быстроногих коней-аргамаков и ловчих птиц [67, б. 80]..
|
Like all steppe people he liked best the light-footed argamak-horses and hunting birds [66, б. 15].
|
Бақша толы кілең ишан, қожа, ақ сәлделі, көк сәлделі молда, мәзін, кәри, мүриттер [65, б. 78].
|
В саду сновали муллы, ишаны, дервиши, харии и другие люди в белых и зеленых чалмах [67, б. 80].
|
The house was surrounded by an old garden in which mullahs, dervishes, ishans and other people in white and green trubans were scurrying about [66, б. 104].
|
3 кестенің жалғасы
Білектерін сыбанған қожа, молда, мәзін, кәри, мүриттер «тфа, тфа, пәлекет!» деп қыл арқанды шіркеудің биік басындағы кресіне байлап, бәрі жабыла тартып жерге жұлып түсірген [65, б. 79].
|
Все ходжи, муллы, муэдзины, харии и мюриды с громким пением и проклятиями со всех сторон набросились на церковь [67, б. 81].
|
Immediately all the hojas, mullahs, muezzins and murids (novices) rushed to the church from all sides singing and cursing at the top of their voices [66, б. 105].
|
Мынау оба тас — қожасына ас дайындап тұрған сол өзі өлтірген бас жауы, ал балбалалар бас жаудың серіктері, ағайын-туыстары-мыс [65, б. 46].
|
Идол - обатас с чашей в руке - сам покойник, а расположенные рядом меньшего размера идолы - балбалы - его близкие сподвижники и родственники... [67, б. 35].
|
The idol, or obatas, cup in hand, was meant to be the late himself and the idols of a lesser size, or balbals, which surrounded the obatas were supposed to be his close relatives and associates... [66, б. 32]
|
Ақ Ордасының жанында бүркіт, қаршыға, лашын, тұйғын, ителгілерге арнап тігілген қараша үйлері іргелес тұратын [65, б.19].
|
Рядом с его белой юртой в ряд стояли маленькие черные шатры, и в каждом из них обитал прирученный беркут, ястреб, кречет, лунь или пустельга [67, б. 17].
|
Alongside his white yurta there were small black tents and in each one of them there lived a domesticated hawk, eagle, hen-harrier or kestrel [66, б. 15].
|
Әсіресе, ортада келе жатқан, бүкіл Дәшті Қыпшақ жеріне әйгілі, «Ортеке» деп ат қойылған күлсары сәйгүлік мінген жас әйел таңғажайып салтанатымен анадайдан-ақ көздің жауын алады [65, б. 21].
|
Все взоры притягивала к себе одна из них, одетая лучше всех и сидящая на золотом гульсары-ахалтекинце, известном всей степи и носящем имя Ортеке, что значит “Танцующий тур” [67, б.18].
|
... a golden gulsary-akhaltekin horse whose name Ortek, meaning «The Dancing Ibex», was known all over the steppe was attracting the attention of everyone [66, б. 16].
|
3 кестенің жалғасы
Кімнің бұл шаңырағын қиратып, түндігін тіліп еді? [65, б.24].
|
Кому успел он разбить шанрак, или набросить навечно тунлук что питают к нему такую злобу? [67, б. 25].
|
Did he break down someone’s shanrak or stop up someone’s flue with a tunluk that they hate him so? [66, б. 26].
|
Ол Дәшті Қыпшақтағы атақты құсбегінің бірі болатын [65, б.18].
|
Одним из самых знаменитых кушбеги - дрессировщиков охотничьих орлов и соколов во всей степи Дешт-и-Кипчак был молодой султан [67, б. 17].
|
One of the most famous kushbegi, the trainers of hunting eagles and hawks in all the steppe of Desht-Kipchak, was a young sultan [66, б. 15].
|
“Ұлы мәртебелі, әлем әміршісі, хан қандай болу керек?” [65, б. 14].
|
Скажи, о обладатель великой славы и покоритель вселенной, каким должен быть подлинный хан? [67, б.14]
|
Pray tell me, o Possessor of Great Glory and Conqueror of the Universe, what kind of human is a true khan supposed to be? [66, б. 12]
|
6. Төмендегі көркем әдебиеттен алынған сөйлемдердегі реалия сөздерді топтарға бөліңіздер:
1) Ас беру – жерлеу емес, Дәшті Қыпшақ елінің дәстүрі бойынша үлкен той [65, б. 45]. 2) Індердің орта жерінде екі қалың сасыр шайқалып өсіпті [65, б. 164]. 3) Аңшылар азығы деп түйеге саба-саба қымыз артқан, жеңіл шатырлар тиеген, алдарына он бестей қой айдаған бір топ жігіт ауылдан шыққан кезде, хан жасағы да солтүстікке қарай бет алды. Бұлар арада бір қонып, келесі күні Ұлытаудың солтүстігіндегі, Кішітаумен жалғасып жатқан, Арғынаты құз-асуларына келіп, қостарын тікті [65, б. 24]. 4) … Әйтсе де, оның елу батпан шоқпарын сілтетіп қалған жөн-ақ» [65, б. 50]. 5) Көрнеу ши ішіне кіріп кетіп, керегеге асулы тұрған ет болса, жас тері болса, қазанда іркіт, қатық болса – барлығын да өзінің ыдысына құйып қойғандай көріп, иіскелеп жалап, жеп кетеді [65, б.167]. 6) Шаруашылығына қарай, Мауреннахр деп аталатын Жейхұн мен Сейхұн дарияларының ортасында тұратын түркі руларының көбі Күншығыс – Оңтүстігіндегі, түбі көшпелі ирандықтар, өзі тәрізді егіншілікпен шұғылданған отырықшы Соғды елімен қауымдасып, өзбек халқының іргесін қалай бастаған [65, б. 13]. 7) Аққасқаның астына ертеден қамдап алған киізін төсеп, өзінің ығына жатқызды [65, б. 187]. 8) Сол уақытта құлақ шекесінен тиіп қалған қышқаштай қатты темір ауыз жұлқып кеп жібергенде, ой жаққа қарай ытқып барып түсті [65, б. 189]. 9) Аңшылар Қараадырдан бес-алты шақырымдай ұзап шықты [65, б. 185]. 10) Жігіттердің ықыласын аяқсыз тастағысы келмей, бесеуіне бірдей сол Алтын Емел бойынан әрқайсысына бір тепе басыбайлы жер берілсін деп бұйрық алған да өз қолымен иықтарына зерлі шапан жауып, қайтадан төргі бөлмесіне кіріп кеткен [65, б. 78]. 11) Бұның үй ішімен ботадай боздап, биіт басында да қатты күңіреніп жылағанын көргенде, тірі жанның бәрінің сай-сүйегі сырқыраған [65, б. 183]. 12) Даладан қойшы алдынан қой тартып жейтін, жайлаудағы сиырға шауып, тайыншадан бастап, үлкен сиырға шейін жейтін – осы екеуі [65, б. 172]. 13) Көп жылқышы қуғын салып, жегізбеді [65, б. 177]. 14) Қазтұған жырау өз домбырасын алып, айтысын бастады [65, б. 170]. 15) Шыңғысханның төрт ұлы болған. Жошы, Жағатай, Үгедей, Төле [65, б. 9]. 16) Жошының он үшінші баласы Тоқай Темір ұрпағы бесінші буынында, Ақсақ Темір көрегенмен алысып өткен Орыс ханның кезінен-ақ бауыр басты [65, б. 18]. 17) Бұндай жағдайда үш жыл шыдаған Күйік төртінші жылы қалың қосынмен Тарбағатай тауынан түсіп, Алтын Ордаға қарай бет алған [65, б. 9]. 18) Көреген деген атақты оған неге берген? Бақша толы кілең ишан, қожа, ақ сәлделі, көк сәлделі молда, мәзін, кәри, мүриттер [65, б. 78.].
7. І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған сөйлемдерді ағылшын тіліне аударыңыздар. Ағылшын тілінің нормасы мен узусын сақтауға тырысыңыздар:
1) Соның бас жағында итмұрынды қалың жыныстың арасында қасқыр іні бар [65, б. 164]. 2) Маңайдан жуалардың, жас шөптердің иісі келеді [65, б. 164]. 3) Мынау оба тас – қожасына ас дайындап тұрған сол өзі өлтірген бас жауы, ал балбалалар бас жаудың серіктері, ағайын-туыстары-мыс [65, б. 46]. 4) Жақын төбелердің барлығын аласа боз қараған, тобылғы басқан [65, б. 164]. 5) Көрнеу ши ішіне кіріп кетіп, керегеге асулы тұрған ет болса, жас тері болса, қазанда іркіт, қатық болса – барлығын да өзінің ыдысына құйып қойғандай көріп, иіскелеп жалап, жеп кетеді [65, б. 167]. 6) Өзіне жеке асқұйғыш – итаяқ әзір болды [65, б. 166]. 7) Талай рет ат жаратып, шоқпар қамдап, қуамын деген жігіттер болса да, ешнәрсе ғыла алмады [65, б. 172]. 8) Түс кезінде, я таңертең бір малды тасада аунатып жеп алып, елсіздегі қашаңдау жатақтарына қайтады [65, б. 173]. 9) Жұрттың бәрінің қолында сойыл, шоқпар [65, б. 186]. 10) Ас беру – жерлеу емес, Дәшті Қыпшақ елінің дәстүрі бойынша үлкен той [65, б. 45].
8 Қолданған аудармашылық тәсілдерді анықтап, дәлелдеңіздер. Сіздің ойыңызша аударма жақсы жасалған ба? Аударма жақсы жасалмаған десеңіз өз нұсқаңызды ұсыныңыз
4 кесте – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған сөйлемдер
Қазақ тілі
|
Орыс тілі
|
Ағылшын тілі
|
Ол ләм-мим демей екі қолын кеудесіне ұстап, басын төмен түсіріп, әмір күтіп, қозғалмай тұра қалды [65, б.30].
|
Он безмолвно приложил руки к груди и почтительно опустил голову, ожидая приказаний [67, б.32].
|
He silently laid his hands on his chest and inclined his head reverently in expectation of orders [66, б.28].
|
Дәшті Қыпшақ елінің ру-руға бөлінген алауыздығын пайдаланып, Тоқтағу әскері Ноғайды жеңеді [65, б.28].
|
Лишь когда ханом стал Тохтагул - пятый сын Мунке, кончилась власть Ногая [67, б.25].
|
It was only when the fifth son of Munkeh Tokhtagul became khan that Nogai’s power came to an end [66, б.23].
|
Бар, қалқам, Тарланкөкті жіберген болсаң, басқа асауды үйрет, — деді [65, б.27].
|
Если убежал от тебя строптивый Тарланкок, то разве мало лошадей в твоих табунах [67, б.26].
|
The tetchy Tarlankok ran away from you, you say? [66, б.26]
|
Үйге ашаң жүзінде қан жоқ, сөл жоқ, ұзын бойлы арықтау келген дәйекші Оспан-Қожа кірді [65, б.7].
|
…и сразу появился худой бледнолицый старик Оспан-ходжа, доверенное лицо хана [67, б.27].
|
It was the khan’s confidant Ospan-Hoja [66, б.28].
|
Ас беру — жерлеу емес, Дәшті Қыпшақ елінің дәстүрі бойынша үлкен той [65, б.45].
|
Они отмечаются большим тоем, на котором как бы живым присутствует усопший [67, б.33].
|
They were conducted by the so-called big toi, or assembly, at which the deceased one was thought to be present [66, б.32].
|
4 кестенің жалғасы
Алғашқы күні осы арадан көшкен ел бір күн, бір түнде жетер Арғынаты тауының ең шетіндегі Шойынды көлден жіберілген үш жүз сайгүлік жүйріктен Әбілқайырдың Тарланкөгі озып келген [65, б.48].
|
В первый же день от озера Шоинды-Коль, что расположено у самого дальнего отрога горы Аргынаты, пустили в скачку-байгу триста отборных скакунов [67, б.36].
|
On the very first day three hundred choice chargers started their race, or baiga, from Lake Shoindy-Kol situated at the remotest spur of the Argynaty Mountain [66, б.33].
|
Ақ Ордасының жанында бүркіт, қаршыға, лашын, тұйғын, ителгілерге арнап тігілген қараша үйлері іргелес тұратын [65, б.19].
|
Рядом с его белой юртой в ряд стояли маленькие черные шатры, и в каждом из них обитал прирученный беркут, ястреб, кречет, лунь или пустельга [67, б.17].
|
Alongside his white yurta there were small black tents and in each one of them there lived a domesticated hawk, eagle, hen-harrier or kestrel [66, б.15].
|
Мұсылман дініне кіріп, Бағдаттағы Аббасид халифатының осы кездегі халифы Мұстасимнан шапан киіп, тартуға құран алған Адам [65, б.11].
|
Дело в том, что хан Берке принял ислам из рук самого халифа, получив от него в подарок Коран и одежду с его святого плеча [67, б.12].
|
In fact Khan Berkeh adopted Islam from the hands of the caliph himself receiving from him as a gift the Koran and His Sacred Highness’s attire [66, б. 10].
|
Бұндай жағдайда үш жыл шыдаған Күйік төртінші жылы қалың қосынмен Тарбағатай тауынан түсіп, Алтын Ордаға қарай бет алған [65, б.9].
|
На третий год правления спустился Гуюк-хан с Тарбагатайских гор в покоренную казахскую степь и во главе огромного войска двинулся на запад [67, б.11].
|
On the third year of his rule Guyuk Khan came down from the Tarbagatai Mountains on to the subjugated Kazakh steppe and moved his huge host towards the west [66, б.10].
|
4 кестенің жалғасы
Еділ өзенінің сағасындағы Алтын Орда астанасы Сарай қаласынан «Сары-
арқадағы елімді көремін» деген сылтаумен он түмен қолмен Күйікке қарсы жүрген [65, б. 10].
|
Батый объяснил это необходимостью проведать свои владения в Сары-Арке [67, б.11].
|
Baty said he wanted to find out what the situation was like in his possessions in Sary-Arka [66, б.10].
|
Күйіктен кейін Жошының екінші ұлы — Алтын Орданың алғашқы ханы, атақты Батудың арқасында қазақтар Мөңке деп атап кеткен, Төленің үлкен баласы Меңгу Қарақұрымға хан сайланады [65, б.7].
|
Его-то и сменил хан Мунке - один из сыновей Туле [67, б.10].
|
He was succeeded by Khan Munkeh, one of Tuleh’s sons [66, б. 9].
|
9. Түпнұсқа мен орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларды салыстырып, қай тілдегі аудармада реалия сөздер түпнұсқаға жақын аударылғанын анықтаңыздар. Қарамен айырылып көрсетілген жерлерге назар аударыңыздар.
5 кесте – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған сөйлемдер
In Kazakh
|
In Russian
|
In English
(in translation)
|
Ал, Жошының он үшінші баласы Тоқай Темір ұрпағы бесінші буынында, Ақсақ Темір көрегенмен алысып өткен Орыс ханның кезінен-ақ бауыр басты [65, б.12].
|
С самим Хромым Тимуром мерялся силами хан Урус [67, б.13].
|
Khan Urus measured swords with Lame Timur himself. So, his offspring were really serious adversaries [66, б. 11].
|
5 кестенің жалғасы
Әбілқайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті [65,б. 6].
|
На громадной леопардовой шкуре лежал Абулхаир, и голова зверя с оскаленной пастью была у него под локтем [67, б.7].
|
Abulkhair was laying on a large leopard-skin his elbow resting on the “snarling” head of the beast [66, б. 8].
|
Қалай делінген еді сол бір тәртіп Ясысында? [65, б.6]
|
Один из них, румиец, посетил когда-то ставку самого Чингисхана и записал все о знаменитой дисциплинарной ясе[67, 7б.].
|
One of them, a Rumian (Byzantian), once paid a visit to the headquarters of Genghiz Khan himself and recorded everything on the famous disciplinary yasa [66, б. 8].
|
Мұсылман дініне кіріп, Бағдаттағы Аббасид халифатының осы кездегі халифы Мұстасимнан шапан киіп, тартуға құран алған Адам [65, б.11].
|
Дело в том, что хан Берке принял ислам из рук самого халифа, получив от него в подарок Коран и одежду с его святого плеча [67, б.12].
|
In fact Khan Berkeh adopted Islam from the hands of the caliph himself receiving from him as a gift the Koran and His Sacred Highness’s attire [66, б. 10].
|
Көк Орда тірегі, Әбілқайырдың оң қолы Қыпшақ болса, Жәнібек пен Керейдің сүйенері Арғын [65, б.13].
|
Опору Синей Орды и правую руку Абулхаира представляют кипчаки, а Джаныбек с Кереем опираются на степное племя аргынов [67, б. 13].
|
The Kipchaks were the foothold of the Blue Horde and the right hand of Abulkhair while Janybek and Kerei were supported by the steppe tribe of Argyns [66, б. 11].
|
“Жақсы, ойланып көрелік, шешімін күз қыстауға қайтқанда естірсіңдер” дейді Керейге [65, б.16].
|
“Осенью, когда вернутся аулы к своим зимовьям, тогда и решим”, - сказал он Керею [67, б.15].
|
“We will settle the matter in autumn, when the auls are back in their winter residences”, — said he to Kerei [66, б. 14].
|
5 кестенің жалғасы
“Ұлы мәртебелі, әлем әміршісі, хан қандай болу керек?” [65, б.14].
|
Скажи, о обладатель великой славы и покоритель вселенной, каким должен быть подлинный хан? [67, б. 14]
|
Pray tell me, o Possessor of Great Glory and Conqueror of the Universe, what kind of human is a true khan supposed to be? [66, б. 12]
|
Сұлтанның жалғанда жақсы көрері жүйрік ат, қыран құс [65, б.16].
|
Как и все степняки, больше всего на свете любил он быстроногих коней-аргамаков и ловчих птиц.
|
Like all steppe people he liked best the light-footed argamak-horses and hunting birds [66, б.15].
|
Кімнің бұл шаңырағын қиратып, түндігін тіліп еді? [65, б. 24].
|
Кому успел он разбить шанрак, или набросить навечно тунлук что питают к нему такую злобу? [67, б. 25].
|
Did he break down someone’s shanrak or stop up someone’s flue with a tunluk that they hate him so? [66, б. 26].
|
Монғол нояндары да, бір шелек суға бір уыс тұздай қалың қазақтың арасына кіріп біржолата оның тілін, дінін алып өздері де қазақ болып кетеді [65, б. 30].
|
Монгольские завоеватели, захватившие казахские земли, были немногочисленны [67, б. 30].
|
The Mongol conquerors who invaded the Kazakh’s lands were not numerous [66, б. 27].
|
Ол ләм-мим демей екі қолын кеудесіне ұстап, басын төмен түсіріп, әмір күтіп, қозғалмай тұра қалды [65, б. 30].
|
Он безмолвно приложил руки к груди и почтительно опустил голову, ожидая приказаний [67, б. 32].
|
He silently laid his hands on his chest and inclined his head reverently in expectation of orders [66, б. 28].
|
Студенттердің теориялық білімін тексеруге арналған тапсырмалар
1. Бірінші болып «реалия» терминін қолданған ғалым.
А) Л. Н. Соболев;
В) Г. В. Чернов;
С) А. Е. Супрун;
Д) Я. И. Рецкер;
Е) И. Келлер.
2. Анықтамалардың қайсысы «реалия-сөздің» анықтамасы болып табылады?
А) латын сын есімі;
В) берілген тілдің лексикалық элементі заттар мен олардың референттері өзінің тілдік сипатын алуға көмектесетін белгі түрінде болады;
С) «өмір» ұғымымен жиі байланыстыратын бұл термин арқылы материалды түрдегі нәрсені не затты айқындайды;
Д) синонимдері жоқ бір мағыналы сөздер, көбінесе шетел тілінен енген сөздер;
Е) аталғандардың барлығы.
3. Флорин мен Влахов бойынша топтау қайсысы?
А) географиялық реалия сөздер
тұрмыстық
жергілікті;
В) қоғамдық-саяси
өнер
әскери;
С) заттық жіктеу
жергілікті жіктеу
уақыттық жіктеу
аудармашылық жіктеу;
Д) өз реалиялары
жат реалия сөздер;
Е) аталғандардың барлығы.
4. Дала, прерия, пампа, кирга сөздері қай топқа жатады?
А) тұрмыстық реалия сөздер;
В) әскери реалия сөздер;
С) қоғамдық-саяси реалия сөздер;
Д) географиялық реалия сөздері;
Е) аталғандардың барлығы.
5. Кнеде, қымыз, эль, сидр сөздері қай топқа жатады?
А) тұрмыстық реалия сөздер;
В) әскери реалия сөздер;
С) қоғамдық-саяси реалия сөздер;
Д) географиялық реалия сөздер;
Е) аталғандардың барлығы.
Достарыңызбен бөлісу: |
