Ауыл шаруашылық ғылымдары Агрономия ауыл шаруашылық Ғылымдары

1. Қойшыбаев, Н. Жалпы физика курсы. В 4 т. Т. I. Механика / Н. Қойшыбаев. – Алматы: Зият Пресс, 2005. – 498 с.

2. Окунь, Л. Б. Понятие массы (масса, энергия, относительность) / Л. Б. Окунь // УФН – 1989. – Т. 158, вып. 3. – С. 511-537.

3. Окунь, Л. Б. Теория относительности и теорема Пифагора / Л. Б. Окунь // Квант – 2008. – № 5. – С. 3-10.

4. Берков, В. А. Ещё раз о массе / В. А. Берков // Физика. – 2004. – № 3. – С. 11-12.

5. Берков, В. А. Рекомендации по изложению СТО с учётом требований стандарта / В. А. Берков // Физика. – 2006. – № 23. – С. 13-14.

6. Савельев, И. В. Курс физики. В 3 т. Т. 1. Механика. Молекулярная физика. / И. В. Савельев. – М.: Наука, 1989. – 352 с.

7. Окунь, Л. Б. Физика элементарных частиц. / Л. Б. Окунь – М.: Наука, 1988. – 184 с.

8. Окунь, Л. Б. Масса // Физическая энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров. – М.: Большая Российская энциклопедия. – 1992. – Т. 3. – С. 50-52.

9. Смородинский, Я. А. Масса // Физический энциклопедический словарь. Гл. ред. А. М. Прохоров.– М.: Советская энциклопедия. – 1984. – С. 392-393.

10. Смородинский, Я. А. Масса // Физика микромира. Маленькая энциклопедия. Гл. ред. Д. В. Широков. – М.: Советская энциклопедия. – 1980. – С. 244-245.

11. Лейзер, Д. Создавая картину Вселенной. / Д. Лейзер – М.: Мир, 1988. – 324 с.

12. Пайс, А. Научная деятельность и жизнь Альберта Эйнштейна. / А. Пайс – М.: Наука, 1989. – 568 с.

УДК 378:37.01
ТАЙНЫ ИНТЕРЕСА
Э. Э. Браун, профессор
Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана
Білім алу тұрақты қажеттілікке айналу үшін адамның танымдық белсенділігін ояту және дамыту қажеттігі, ал алған білім күнделікті ағыммен жұтылмауын, адамның тынышталмауын және жаңаға шаршамай талпынуын, өз ісінің маңызын түсінуге және жетілдіруге міндеттейтін талапты күш ретінде сезілуі керектігін оқытатын процесс туралы әңгіме қозғалады.
Речь идёт о процессе обучения, в котором необходимо пробудить и развивать познавательную активность человека, чтобы образование стало постоянной потребностью, а знания ощущались как требовательная сила, которая не даёт погрязнуть в текучке, успокоиться и неустанно влечёт к новому, обязывает к осмыслению и совершенствованию своего дела.
The question is about the process of training in which it is necessary to wake and develop cognitive activity of the person in order that education became constant need, and knowledge was felt as exacting force which does not to calm down and indefatigably attracts to new, obliges to judgement and perfection of the affair.
Учитель, преподаватель – главная фигура средней и высшей школы. От культуры, профессионального мастерства, нравственных качеств педагогических кадров, их призвании и гражданского долга зависит содержание образования, методов обучения и воспитания. Слабая подготовка абитуриентов – самым непосредственным образом сказывается на успеваемости студентов.

Как лучше учить детей доказательности, умению делать выводы, аргументировать их? Большое влияние оказывают, видимо, сложившиеся в школе и в вузе традиции, которые приводят педагога к осознанию себя как соратника единой когорты педагогов, его личной причастности и ответственности за успех обучения и воспитания школьников.

Образование – мастерская, где оттачивается и закаляется разум. Но знания, не выверенные гражданской совестью, ответственностью перед обществом, могут стать бесполезным балластом. Поэтому самые важные школьные уроки – это уроки гражданственности, высокой культуры. Нравственные кладовые литературы, музыки, живописи, самой жизни неисчерпаемы. Главное – с детства приобщаться к духовому миру отечества, жить одним дыханием со своим народом.

Школа только начинается с первого класса, но не кончается никогда. Ее уроки длятся всю жизнь от букварей до заседаний ученых советов, придирчиво и скрупулезно проверяющих каждое новое слово в науке.

Рабочий ли, инженер, академик – все, кто по-настоящему владеет и дорожит своим делом, – в равной степени участвуют в бесконечном походе за знаниями, умениями, новаторскими приемами труда.

Вчерашним учащимся предстоит не только строить корабли, но и управлять страной, делать жизнь краше и счастливее, прокладывать дороги в неизведанное. Вот почему современный рабочий должен быть подготовлен к профессии не меньше, чем инженер или конструктор. Идет постоянное обновление производства, без которого наступает неудовлетворенность достигнутым. Иначе очень скоро покажется, что резервы исчерпаны и дальше пути нет. Знания открывают новые горизонты. Возможности же для образования не ограничены. Но всегда следует помнить, что осваивать новую технику гораздо легче, чем культуры труда и быта. Этика человеческих отношений – наука сложная, и овладевать ею нужно ежедневно.

Если образование становится постоянной потребностью, человек начинает ощущать знания как требовательную силу, которая не дает погрязнуть в текучке, самоуспокоиться, а неустанно влечет к новому, обязывает к осмыслению и совершенствованию своего дела.

Самое главное в процессе обучения – пробудить и развить познавательную активность человека. Проблема школьной перегрузки, на мой взгляд, во многом возникла от неумения правильно организовать современный урок, занятие. Учителя-новаторы ее начисто снимают. Когда ученье не в тягость, а в радость, можно прочно усвоить большой объем знаний.

Необходимо, чтобы дети стали наследниками дела нашей жизни. И по опыту знаем, как трудна порой бывает диалектика выбора, особенно в творчестве. Поэтому, тяга к познанию обязательно должна сочетаться с целеустремленностью. Такая прицельность и есть выбор своего дела, места в жизни. Но она может появиться под влиянием случая. Вот, что писал по этому поводу Заслуженный врач РСФСР, лауреат Ленинской премии, Герой Социалистического Труда Г. Илизаров: «В одиннадцатилетнем возрасте я попросту объелся незрелыми грушами, опрысканными медным купоросом и, естественно, тяжело отравился. Эффект от оказанной мне помощи поразил меня настолько, что я решил обязательно стать врачом. Вот тогда и началась моя спешка к цели.

Считаю, что мне здорово повезло: окончив медицинский институт, я получил назначение в отдаленную от областного центра сельскую больницу, в Зауралье. Длительная практика многопрофильного врача побуждала постоянно заниматься дальнейшим профессиональным самообразованием.

В медицине накоплен огромный опыт, но зачастую новый клинический случай выдвигает новые вопросы. Знания, не только медицинские, позволяют искать и находить нетрадиционные пути, получить еще неведомые результаты. Например, мне и моим коллегам пришлось для этого овладеть несколькими смежными врачебными специальностями и далеко несмежными знаниями в области физики, конструирования и прочее.

В итоге нашим Курганским НИИ экспериментальной и клинической ортопедии и травматологии разработана принципиально новая система лечения больных, позволяющая вдвое, втрое, а то и в восемь раз ускорить сроки выздоровления, заменить многие сложные операции бескровным вмешательством, проводить щадящее лечение в амбулаторных условиях, управлять не только ростом и регенерацией (восстановлением) костных и других тканей, но и формообразовательными процессами.

Итак, для выбора профессии и вдохновенного творческого труда нужны широта и глубина знаний, критический, аналитический подход к изучаемым факторам и явлениям, нужна пожизненная познавательная активность».

Какие же счастливые и прекрасные открытия предстоят тем ребятам, которые впервые переступают школьный порог. Сколько целей сразу преследует казалось бы несложный методический прием: умение самостоятельно мыслить, развитие памяти, устной и письменной речи, наблюдательности, сообразительности, выработку навыка коллективной работы в заданном темпе, закрепления правописания большой буквы. Ученикам обычно просто интересно друг перед другом проявлять смекалку и заслужить похвалу. При этом дети помогают себе сами, поскольку им интересно, они хотят учиться. Поэтому для педагога главное – это желание работать над собой, работать над созданием своего, индивидуального учительского стиля. Нести детям знания, добытые в институте, стараться связывать историю с нашим временем, нести умение организовывать ребят, любовь к труду, народной песне, музыке и т.д., быть для детей старшим надежным другом. Необходимо воспитание потребности человека в труде. Учитель-педагог должен иметь такт, и никогда не забывать об этом. Уровень культуры педагогов особенно важен. Необходимо стараться на каждом уроке, занятии для своих учеников, студентов открывать не только интересные страницы своего предмета или дисциплины, но и воспитывать их гармонически развитыми личностями.

Часто многие задаются вопросом, откуда у нас берутся неформальные организации? Это потому, что некоторые наши ученики, да и студенты растут духовно пустыми, школа, да и вуз их не интересуют, а ведь этот интерес обязаны ребенку прививать семья и школа. Поэтому уроки в школе, лекции в вузе надо вести интересно, увлекательно. Чтобы улучшить дело воспитания, необходимо новое педагогическое мышление, и здесь надо идти не от положения взрослых, а от интересов и стремлений ребят.

Ответственность педагогов особенно возрастает: ведь педагоги готовят к жизни поколение, которому жить в XXI веке. Однако школа и вуз сегодня все еще во многом являет собой клубок формализма, и нужно искать новые подходы, новые методы работы, новые резервы, соответствующие потребностям дня. Резервы надо искать не только у машины, но и у человека. У него их побольше.

Не секрет, что часть абитуриентов, поступая в высшие учебные заведения, имеет весьма смутное представление о будущей профессии, дисциплинах, которые им предстоит изучать. Поэтому, романтически настроенные некоторые первокурсники могут быстро разочароваться.

Не все представляют, что учеба в вузе – это труд, и труд тяжелый, а лекция – не детективный фильм, где ловко закручен сюжет и актеры-профессионалы держат зрителей в состоянии напряженного интереса. Если к этому еще учесть, что немало лекторов читают с кафедры не так уж ярко, то не приходится удивляться, что на некоторых занятиях студенты просто скучают, занимаются посторонними делами. Занятия же, не вызывающие интереса, быстро утомляют.

Прежде всего надо научить любить свою профессию. Любить ее настолько, чтобы повести за собой в мир интересного сотни, тысячи. Монотонная, сухая речь преподавателя на лекции быстро надоедает. Больше самостоятельности в совладении знаниями студентам и строже контроль за уровнем знаний студента. Строже, в моем понимании, значит: систематично, объективно, быстро.

Необходимо стимулировать внимание школьников и студентов. У детей школьного возраста интерес всегда вызывает игра и тайна. Ребята при этом всегда взволнованы. Это высшее, драгоценное волнение сродни вдохновению, которое делает детей счастливыми, стимулирует раскрытие их способностей. Эйнштейн считал одной из самых прекрасных и глубоких эмоций – ощущение таинственности.

Подростка, естественно, увлекают необычный сюжет, фантазия автора, лектора, тем более, что человека всегда тянуло заглянуть в будущее, познать еще никому неведомые законы природы.

Юноша, вступающий во взрослую жизнь со всеми ее реалиями, ищет образец поведения, пример для опоры, для подражания не только в учебе, а во всем – в сфере труда, быта, потребления. Педагог, который учит его, должен предстать единым в трех лицах: профессионалом, учителем, мастером, человеком по высокому счету.

Такова диалектическая сущность учительства: жгучий интерес к конкретным сведениям, и безбрежность моря знаний по мере углубления в них.

УДК 159.923.35:378 718

В 80-90-е годы возлагались большие надежды на ТСО, кое-кто считал их чуть ли не панацеей от всех педагогических бед. Но со временем пришло понимание, что техника – это положительный, но далеко не решающий фактор в образовании подрастающего поколения, что ее нужно использовать не вместо преподавателя (были, к сожалению, и такие суждения), а там, где это уместно.

С внедрением техники в учебный процесс на Западе заговорили о технологии обучения, связывая ее поначалу именно с ТСО. В России расширили понятие «технология обучения» до термина «педагогические технологии», понимая под этим содержательную технику учебно-воспитательного процесса [2].

Само слово «технология» от (греч. techne – «искусство, ремесло, наука» + логос – «понятие, учение») означает «совокупность знаний о способах и средствах проведения производственных процессов». Например, технология металлов, химическая технология, технология строительных работ и т. д. [3]. Понимая «совокупность» этих знаний как «систему», авторы ряда работ [1, 2, 4, 5] говорят о технологии учебного процесса. Но ведь и дидактика пришла к системному пониманию образования. Дидактика занимается содержанием, способами и средствами образования, целями образования, деятельностью педагога и обучаемого. Педагогические технологии занимаются тем же, используя общеизвестные дидактические принципы: научности, систематичности, системности, прочности обучения, единство обучения, воспитания и развития обучаемого, учет индивидуальных способностей обучаемых при коллективном характере учебного процесса и пр. Так в чем же тогда разница между дидактикой и педагогическими технологиями? Не дань ли это моде, введенной инженерами-преподавателями, являющимися в большей мере инженерами, чем преподавателями, поскольку часто не имеют педагогического образования?

Оказывается, разница есть и большая. Коротко можно сказать так: дидактика – это теория образования в целом, а педагогическая технология – конкретное, научно обоснованное, специальным образом организованное обучение для достижения конкретной, реально выполняемой цели обучения, воспитания и развития обучаемого в частности. Ставится не просто общая цель, например, подготовка высококвалифицированного специалиста, а разрабатываются научно обоснованные конкретные цели по этапам обучения, содержание, способы и средства достижения этих целей, ведущих в конечном счете оптимальным путем к конечной цели, формирование высококвалифицированного специалиста, отвечающего современным требованиям его использования на всех стадиях профессиональной деятельности: исследования, разработки, конструирования, внедрения, эксплуатации оборудования и т. д. При разработке технологии обучения прогнозируется совершенно конкретная деятельность преподавателя и обучаемого с использованием ТСО или без них.

Существует мнение, что педагогика – это искусство. Но ведь искусство посильно не каждому, а только мастеру своего дела, обладающему определенными способностями. Не все преподаватели обладают педагогическим мастерством, но овладеть педагогической технологией сможет каждый, ибо «искусство основано на интуиции, а технология – на науке». Овладеть этой наукой – значит стать хорошим преподавателем. Нельзя не согласиться с В. П. Беспалько, что «хорошая, научно обоснованная технология обучения и воспитания – это и есть педагогическое мастерство» [2].

Что значит научно обоснованная технология обучения? Это значит, что она построена на научном анализе деятельности, в нашем случае – студента, будущего специалиста, отборе тех качеств, знаний, умений и навыков, которые будут ему необходимы в профессиональной деятельности; анализе и четком отборе учебной информации, т. е. содержания учебного материала, предназначенного для обучения и контроля его усвоения; анализе средств педагогической коммуникации (учебники, пособия, ТСО и методические указания к ним и т. п.: выборе форм и методов обучения, воспитания и развития студентов); конкретизация деятельности преподавателя и студента. После научного анализа всего указанного выше следует этап разработки самой технологии обучения на основе педагогической системы, где все компоненты связаны между собой и работают, как единое целое. Далее следует проверка разработанной технологии в опытном обучении, ее коррекция, дополнение и изменение, если в этом есть необходимость, и только потом – этап ее реализации в естественных условиях обучения. Необходимо отметить, что педагогическая технология – не есть нечто застывшее и данное на все времена.Она может совершенствоваться или изменяться в зависимости от меняющихся условий обучения.

Важно, чтобы каждый преподаватель вносил в существующую технологию обучения студентов той или иной дисциплине свои научно обоснованные коррективы в зависимости от набора студентов, учета их психологических особенностей, развития соответствующей науки (принцип культуросообразности, их образовательной подготовленности, а также требований времени). В настоящее время требуется подготовка специалистов, которым придется работать в рыночной экономике, и не считаться с этим нельзя.

Таковы в основном этапы разработки педагогических технологий, ведущие преподавателя к овладению педагогическим мастерством, а студентов – своей профессиональной деятельностью. Трудно этого добиться? Естественно, трудно, если технологию обучения разрабатывает один преподаватель. Ее можно разрабатывать всю жизнь, и трудно остановиться, потому что лучшее – враг хорошего,постоянно хочется совершенствоваться. Однако коллективу преподавателей вполне по силам разработать такую технологию обучения, при которой, приобретаемые студентами знания, навыки и умения формировали бы естественнонаучное мировоззрение студентов, оказывали бы на них нравственное воздействие, научили бы студентов не просто учиться и работать, а красиво учиться, без троек. Тройка – это безнравственно, это серость.

Рассмотрим далее некоторую не предметную, а общую технологию обучения, которые в традиционной педагогике называют активным методом обучения: деловые игры. Однако, это не метод обучения, а именно технология обучения, основанная на научном подходе, диагностичной конкретной цели, исследовании и проектировании познавательной деятельности студентов и прочих особенностях, присущих педагогическим технологиям.

Педагогическая суть деловых игр – активизировать мышление, повысить самостоятельность будущего специалиста, внести дух творчества в обучении, приблизить его к профориентационному, это то, что сближает деловые игры с технологией проблемного обучения, но основное подготовить студентов к практической профессиональной деятельности. В проблемном обучении главным вопросом является «почему», а в деловых играх – «что было бы если бы…».

Деловые игры необходимо готовить, имея в виду не только сам материал, но и студентов. Начинать рекомендуется с имитационных упражнений. Они отличаются от деловой игры меньшим объемом и ограниченностью решаемых задач. Например: кто лучше умеет пользоваться едиными нормами и расценками? Кто меньше заплатит за пользование производственными фондами?

Имитационные упражнения ближе к учебным, чем к деловым играм. Их цель – предоставить студентам возможность в творческой обстановке закрепить те или иные навыки, акцентировать внимание на каком-либо важном понятии, категории, законе. В условии должно содержаться обязательное противоречие, т.е. в имитационном упражнении уже есть элемент потребности.

После имитационных упражнений можно переходить к ролевым или деловым играм. В учебном процессе вуза чисто условно такой вид обучения можно назвать деловой игрой. Это, скорее, ролевая игра, так как студент еще не владеет в полной мере своей специальностью. Деловая игра, по-моему, это проигрывание той или иной ситуации специалистами. Их цель – определить процесс или его результат. Цель же ролевых (или, условно-деловых) игр – сформировать определенные навыки и умения студентов в их активном творческом процессе. Социальная значимость деловых (ролевых) игр в том, что в процессе решения определенных задач активизируются не только знания, но и развиваются коллективные формы общения.

Обычно применяют игровые элементы двух типов:

- общение, ситуационные задачи по психологии и этике управления, связанные с решением тех или иных производственных конфликтов;

- узкоспециальные задачи, связанные с содержанием того или иного профилирующего предмета;

Задачи преподавателя:

- отобрать необходимые ситуации-иллюстрации на конкретном материале и ситуации-проблемы;

- подготовить дидактический материал: карточки-задания для каждого, можно с подсказкой о характере его деятельности;

- подобрать подгруппы студентов (3-4 человека);

- поставить задачу (проблему), по которой группа должна высказать свою точку зрения, например: мнение бригадира, мастера, рабочего, начальника участка и т.п. по спорному вопросу, по поводу того, как завоевать доверие членов бригады;

- продумать предполагаемые ответы и реплики;

- проявлять к студентам интерес, постоянное внимание и т.п.;

Здесь могут использоваться, как и в проблемном обучении, все дидактические методы: объяснительно-иллюстративный, репродуктивный, проблемное изложение, частично-поисковый, исследовательский.

Положительные моменты в применении деловых игр:

- как правило, студенты испытывают удовольствие, есть высокая мотивация, эмоциональная насыщенность процесса обучения;

- происходит подготовка к профессиональной деятельности, формируются знания-умения, т.е. студенты учатся применять свои знания;

- послеигровое обсуждение способствует закреплению знаний;

- оперативная связь, внешняя и внутренняя.

Отрицательные стороны:

- высокая трудоемкость подготовки к занятию (для преподавателя);

- преподаватель должен быть внимательным и доброжелательным режиссером в течение всей игры, причем может быть и несколько групп одновременно;

- большая напряженность для преподавателя, так как он сосредоточен на непрерывном творческом поиске. Кроме того, преподаватель должен быть актером (обладать актерскими данными);

- неготовность студентов к работе с использованием деловой игры;

- не все преподаватели сами владеют способом проведения деловой игры;

- трудности с заменой преподавателя, которой проводил деловые игры;

Общие принципы организации деловой игры:

1. 
   Разделение студентов на группы 3-8 человек.
   
2. 
   Неограниченное количество групп-участниц.
   
3. 
   Четкое представление каждого члена групп о своих обязанностях.
   
4. 
   Деловая игра должна быть ограничена по времени (занятие, неделя и т.п.).
   
5. 
   Обязательный анализ игры после ее завершения.
   

Ожидаемая эффективность:

1. Познавательная: в процессе деловой игры студенты знакомятся с дидактическими методами исследования вопроса (проблемы), организацией работы коллектива, функциями своей «должности» на личном примере.

2. Воспитательная: в процессе деловой игры формируется сознание принадлежности ее участников к коллективу; сообща определяется степень участия каждого из них в работе; ощущается взаимосвязь участников при решении общих задач; коллективно обсуждаются все вопросы, что формирует критичность, сдержанность, уважение к мнению других, внимательность к товарищам по игре.

Деловые игры строятся на принципах коллективной работы, практической полезности, демократичности, гласности, соревновательности, максимальной занятости каждого и неограниченной перспективы творческой деятельности в рамках деловой игры.

Деловая игра может длиться не только на одном занятии, но и более длительное время. Например: деловая игра по развитию самоуправления или деловая игра «Дежурный», которую преподаватель одного из колледжей Новочеркасска вел в течение семестра, превратив неинтересное занятие для студентов в интересную деловую игру. Группа разбивается на подгруппы 5-7 человек. Каждая подгруппа дежурит одну неделю (первую, вторую и т.п.). В подгруппе у каждого свои обязанности. Бригадир обеспечивает организацию работы, отвечает за все перед старостой группы. Помощник бригадира оказывает ему помощь, замещает его, ведет часть работ. Профорг бригады является помощником профорга группы, а также бригадира в организации трудовой дисциплины, досуга бригады, физорг бригады является помощником физорга группы, обеспечивает спортивные соревнования друг с другом в бригаде и между бригадами. Инструктор по технике безопасности и санитарии обеспечивает все это. Завхоз бригады обеспечивает ее инвентарем, следит за состоянием помещений и производит необходимый мелкий ремонт. Контролер-учетчик бригады обеспечивает контроль качества выполняемых бригадой работ, помогает бригадиру в учете работ каждого члена бригады. Как видите, обязанности четко распределены. Поскольку результаты деловой игры обсуждались в конце каждой недели, заполнялся акт «сдачи-приемки» помещений, инвентаря. Студенты приучались к порядку, приобретали навыки, которые им понадобятся в будущей профессиональной деятельности в качестве мастера производственного обучения в профтехучилище.

Деловые игры «вошли в моду» также в 80-ые годы. Появилось много работ, посвященных им [6, 7]. Часто деловые игры называли методом обучения [8], но это не метод, а технология обучения, использующая все общедидактические методы обучения.

Хотелось, чтобы все преподаватели усвоили главное: в настоящее время, говоря о проблемах образования, прежде всего, имеют в виду человека, личность, индивидуальность. Наша задача – дать человеку вступающему в активную жизнь, определенный объем знаний и сформировать умения нужного качества. Необходимо переосмыслить целевые задачи обучения: ориентация на знания и их применение должна быть заменена ориентацией на способ рпиобретения знаний и формирование умений, развитие личности.

Преподаватель должен разработать свою технологию обучения, как систему. Ставить общую для студентов задачу, разделять ее на подзадачи, доступные студентам, объединять студентов так, чтобы они помогали друг другу в стремлении к общей цели – высшему качеству.

2. Кинелев, В. Г. Фундаментализация университетского образования / В. Г. Кинелев // Высш.образ. в России. – 1994. – № 4 – С. 6-13.

3. Шефер, Г. Соотношение фундаментального и специального образования в университетах будущего / Г. Шефер // Высш. образ. в России. – 1994. – № 4. – С. 61-68.

4. Орлов, В. Многоуровневая подготовка специалистов / В. Орлов // Высш. образ. в России. – 1995. – № 2 – С. 121-128.

5. Околелов, О. П. Современные технологии обучения в вузе: сущность, принципы проектирования, тенденции развития / Околелов О. П. // Высш.образ. в России. – 1994. – № 2. – С.45-50.

6. Долженко, О. В. Современные методы и технологии обучения в техническом вузе / О. В. Долженко, В. Л. Шатуновский. // М. : Высшая школа. – 1990.

7. Савельев, А. Я. Технологии обучения и их роль в реформе высшего образования. / А. Я. Савельев // Высш. образ. в России. – 1994. – №1. – С.165-172.

УДК. 811.512.122:378.016
ФИЛОЛОГ ЕМЕС СТУДЕНТТЕРДІҢ ТІЛ ПӘНДЕРІ БОЙЫНША

ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
З. Б. Үмбеталина, филология ғылымдарының кандидаты
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары (СҒЗЖ) – кез келген жоғары кәсіптік білім беру мекемесіндегі оқудан тыс жұмыстардың маңызды және ажырамас бөлігі. СҒЗЖ-ны төменгі курстардан бастап жүргізген тиімді. Алайда оны тіл пәндері бойынша филолог емес студенттермен бірінші курста ұйымдастыру, әсіресе, қиын міндет. Мақалада тілдік емес жоғары оқу орны студенттерімен тіл пәндері бойынша ҒЗЖ ұйымдастырудың мәселелері және оны шешу жолдары қарастырылады.
Научно-исследовательская работа студентов (НИРС) – важная и неотъемлемая часть внеучебной работы в любом образовательном учреждении высшего профессионального образования. НИРС лучше начинать как можно раньше, желательно на младших курсах. Однако, организовать ее на первом курсе - задача очень сложная, особенно со студентами-нефилологами по языковым дисциплинам. В данной статье рассматриваются проблемы организации НИР студентов нефилологических вузов по языковым дисциплинам и пути их решения.
Scientific-research work of students – is an important part of extracurricular work at any educational institution of high professional education. SRW is better to start as early as possible, on junior courses. However, it is very difficult task to arrange it on the 1st courses, especially with non-philological students in language disciplines. The problems of organization with students of non-philological higher education institutions in language disciplines and the ways of it decision are considered in this article.
Студенттермен жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстары қай оқу орны болмасын білім алушылармен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстардың маңызды әрі ажырамас бір бөлігі болып табылатыны белгілі. Ғылыми-зерттеу жұмыстары сабақтан тыс жүргізілгенімен, ол практикалық сабақтардың жалғасы болып саналады.

Ғылыми-зерттеу жұмыстары студенттер бойында танымдық белсенділіктің, шығармашылық қабілеттің және танымдық әрекет мәдениетінің дамуына түрткі болады. Оқу үдерісінің барысында білім алушылар өз бойында ғылыми-зерттеу жұмыстарына қажет есте ұстау, байқампаздық, түйсікпен қабылдау, пікір білдіру және қорытынды жасаудағы еркіндік т.с.с. қабілеттерді игереді.

Тілдік емес жоғары оқу орындарындағы тілдер кафедрасы барлық факультет студенттерімен жұмыс жасайды. Қазақ және орыс тілдері 6 кредит көлемінде 2 семестр бойы оқытылады. Дайындық бағыттары түрлі бұл студенттермен тіл пәндері бойынша жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарына алғашқы дайындық бағдарламада қарастырылған оқу материалдарының негізінде жүзеге асырылады. Мәселен, тіл үйренушілер практикалық сабақтарда және өз бетімен жұмыс жасауға берілетін тапсырмаларды орындау барысында мынадай іскерлік дағдыларын дамытады: қажетті ақпараттарды ой елегінен өткізе отырып, оған өзіндік көзқарасын білдіру дағдысын қалыптастырады; белгілі тақырыптар төңірегінде ақпараттар беру және ақпараттар алу арқылы болашақта қажетті кәсіби біліктіліктерін жетілдіруге дағдыланады; сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құрай білу және оларды орынды қолдану дағдысын жетілдіреді; сөздік қорын кәсіби лексикамен толықтырады; сөйлеу тілін байытады; нақты, дәл, анық жауап беруге үйренеді; әдеби тіл нормасында сөйлеуге дағдыланады.

Қазақ және орыс тілдері пәндерінің жұмыс оқу бағдарламалары бойынша білім алушыларға ІІ семестрден бастап іскери тіл дағдылары меңгертіледі. Студенттер қазіргі қазақ және орыс тілдерінің стильдік тармақтары, ғылыми стиль жанрларының түрлері туралы білімдерін толықтырады. Мәтінге жоспар құра білу, сұрақ түріндегі, тезистік және тақырыптық немесе атаулы жоспарларды құрып үйрену; мәтін және оның түрлерін (суреттеме, хабарлама, пайымдама) ажырата білу; реферат жазуға қойылатын талаптарды, реферат түрлерін (хабарлама, индикативті, ғылыми, монографиялық, шолу рефераттары) және олардың ерекшеліктерін меңгеру; тезис және тезистеу тәсілдерін үйрену; конспект, оның түрлерін (қысқартылған, кеңейтілген, аралас конспектілер) білу және оларды практикада пайдалану дағдыларын алу; аннотация, рецензия, сын-пікір жазып үйрену – осының бәрі ізденіске құрылған өз бетімен жұмысты дұрыс жүргізуге берік негіз қалайды.

Біздің кафедра бойынша студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары төмендегі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

• 
  студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын кафедрада үйлестіру;
  
• 
  практикалық сабақтар барысында ғылыми стиль жанрларын меңгерту;
  
• 
  тілдер бойынша ғылыми үйірмелер жұмысына тарту;
  
• 
  кафедра пәндері бойынша ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастыру және өткізу;
  
• 
  студенттер үшін пән олимпиадаларын және шығармашылық байқаулар ұйымдастыру;
  
• 
  студенттерді қалалық және облыстық деңгейдегі олимпиадаларға, конкурстарға дайындап, қатыстыру;
  
• 
  студенттердің оқу орнындағы ғалымдармен кездесуін ұйымдастыру және т.б.
  

• 
  көптеген студенттердің жалпы білім беретін орта мектептен кейін бірден мұндай жұмыстармен айналысуы қиындық туғызады, өйткені олардың басым көпшілігінде зерттеу жұмыстарына қажет қабілет-дағдылар қалыптаса қоймаған;
  
• 
  жаңа орта, жаңа талапқа бейімделу біраз уақыт алатындықтан, бірінші курс студенттерінің көпшілігі сабақтан тыс орындалатын мұндай жұмыстармен айналысуға ынта білдіре бермейді;
  
• 
  ғылыми-зерттеу тақырыптары таңдаған мамандықтарының бағытына сәйкес емес, яғни олар болашақ филолог емес;
  
• 
  тілдік дайындығының деңгейі жетіспейді.
  

Мәселен,

• 
  орыс және қазақ тілін оқыту сабақтары әлеуметтік-гуманитарлық пәндер топтамасына кіретін басқа пәндер сияқты, түгелімен сабақ кестесіне қойылады, сондықтан оқу жүктемесін орындау және әдістемелік жұмыстармен айналысу оқытушының көп уақытын алып, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысатын студенттерге қосымша сабақ жүргізуге олардың уақыты жете бермейді;
  
• 
  оқытушының оқуға жаңа қабылданған студенттер арасынан зерттеу жұмысымен айналысуға икемі бар студенттерді таңдауға уақыты тым тығыз;
  
• 
  оқытушылар көпшілігіне студенттердің реферативтік баяндамаларын студенттер конференциясына ұсынғысы келмейді;
  
• 
  қазақ және орыс тілдері өзге тілді аудиторияларда оқытылатындықтан, қазақ топтарының студенттеріне ғылыми жұмыстарын - орыс тілінде, орыс топтарының студенттеріне қазақ тілінде баяндау жеңіл соқпайды, әрі оқытушының тікелей жетекшілігін қажет етеді.
  

Студенттердің өздік жұмыстары әрбір студенттің жеке қабілетін дамытатын, өз бетінше еңбек етуге мәжбүр ететін, сөйтіп, оқу материалдарын жан-жақты меңгеруге мүмкіндік беретін, әр студентті өзін-өзі дамытушы, өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтеруге бағытталған жұмыс болып табылады. Сондықтан төменгі курс студенттерімен тіл пәндері бойынша жақсы жолға қойылып, жүйелі жүргізілген СҒЗЖ-ның студентке берері мол. Әрине, ҒЗЖ арқылы студент пән бойынша меңгеруге тиісті оқу материалдарын толық игере алмайды, басқаша айтқанда, ол практикалық сабақтарды алмастыра алмайды әрі студенттердің өз бетімен жүргізетін жұмыстарының бір түрі болып саналатын СҒЗЖ ұйымдастырудағы мақсат та бұл емес. Бұл бағыттағы мақсат студенттердің қызығушылығын тудыра отырып, оны ізденіс жұмыстарына бағыттау, таңдаған тақырып бойынша ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасай білуге, материалдар жинақтауға, оны іріктеуге, ой елегінен өткізуге, тұжырым-қорытындылар жасауға, сөздіктермен, анықтамалықтармен жұмыс істей білуге дағдыландыру болып табылады. Сонымен қатар көпшілік алдында сөйлей білу, баяндай алу дағдысын, өзін-өзі ұстай білу, дауысын меңгеру, сұраққа дәл, нақты жауап беру, негізді дәлелдемелермен, дәйексөздермен сөйлеу білу дағдыларын меңгерту көзделеді. Ал осы дағды-қабілеттерді студенттің меңгеруіне басты көмекші болатын – оқытушы, яғни ғылыми-зерттеу жұмысының жетекшісі.

Тіл пәндері бойынша СҒЗЖ ұйымдастырудың жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескерсек, студенттердің СҒЗЖ-мен айналысуға қызығушылығын арттырып, оларды осы жұмыстарға тарту үшін мынадай көтермелеулер жасау артық етпейді:

• 
  ғылыми-зерттеу жұмысы бойынша берілген тапсырмалардың орындалу барысында студентке пән бойынша бонус баллдар, яғни ынталандыру баллдарын қою;
  
• 
  универсиет көлеміндегі және қалалық, облыстық, республикалық, сондай-ақ өзге оқу орындарындағы студенттер ғылыми конференцияларына қатыстыру;
  
• 
  үздік ғылыми баяндамаларды конференция жинақтарына, ғылыми басылымдарға өз авторлығымен немесе оқытушы мен студенттің бірлескен жұмысы ретінде жарияланымға ұсыну;
  
• 
  түрлі байқауларға, оқуларға, олимпиадаларға дайындап, қатыстыру;
  
• 
  моральдық және материалдық жағынан ынталандыру: үзік жұмыстарды дипломдармен, алғыс хаттармен, бағалы сыйлықтармен және ақшалай сыйақымен марапаттау.
  

• 
  зерттелетін мәселелерді анықтап, зерттеу жұмысының жоспарын әзірлейді;
  
• 
  зерттеу жұмысын өз деңгейінде орындауға қажетті ғылыми әдебиеттерді іріктейді;
  
• 
  өз бетімен рефераттық түрде аналитикалық шолу жасап, оны ғылыми жетекшімен талқылайды;
  
• 
  жинақталған материалдарға іріктеу, сараптау, тұжырымдау жұмыстарын жүргізеді;
  
• 
  алынған нәтижені есеп, баяндама немесе презентация түрінде ұсынады.
  

Қорыта айтқанда, сауатты құрылған оқу үдерісі студенттің жалпы білім пәндері бойынша өзіне қажет білім көлемін меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар алынған білімін ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындау барысында ойдағыдай пайдалануға мүмкіндік алады. Ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша бірінші курста қалыптасқан шеберліктері мен дағдылары студенттерге одан әрі арнаулы пәндері бойынша зерттеу жұмыстарын еркін жүргізуге және білім қорларын өз бетімен ізденіс арқылы толықтыруға мүмкіндік береді. Олай болса, білім алушылардың оқу материалдарын шығармашылықпен игеруге дағдылануы, ізденіске, зерттеу жұмысына бағытталуы төменгі курстарда олармен жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының тиімділігіне байланысты болмақ.

УДК 821. 512. 122.

Қазақтың байырғы жазба әдебиетін профессионалдық әдебиеттердің дәрежесіне көтерген Абай кейінгі ұрпақтардың үлесіне сан салалы сыбаға қалдырды. Олар дербес формада жазылған ойшыл, сыншыл, түсінікшіл проза, түп нұсқамен терезі тең аударма, парасатты дастандар, алуан өрнекті өлеңдер [1].

Эстетика дегеніміз – әлеуметтік қоғамдық ой өрісінен, философиядан, социологиядан, моральдық-этикалық қағидалардан құнарланған әлемдік ілім. Бұл ілім көркем шығармашылықтың тарауларын талдап, табиғатын жете танытуға қызмет етеді. Өрісті, үлгілі, озық әдебиеттерде әрқашан құнарлы да қажетті салаға айналған эстетика – қазақтың бергі замандары жазба әдебиетінде Абайдан туындаса, бұнда тарихи сыр, дәуірдің ділгерлігі жатыр.

Абай көркем шығармашылықты қырық жасында, былайша айтқанда, кемеліне келген шағында үдете бастайды. Бұл кезде ол қоғамдық күресті бастан кешкен, озық орыс әдебиетіне қаныққан санаткер санағында еді. Тарихтан, философиядан хабардар ол өзінен бұрынғыларға да, өз тұстастарына да сын көзімен қарарлық дәрежеде еді. Абайдың алдында – Абай құлап түсерлік мәдениетті ірі ақын болған жоқ. Сахара шындығы осындай болғандықтан ақын Абай, жаңашыл Абай өзінің озық эстетикасын “Бірі жамау, бірі құрау” өлеңдерді сынаудан бастайды да, “Әттеген-ай, сөз таныр кісі болса” деп, бармақ шайнаумен бітіреді. Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармаларымен жете танысқан ол әсемдіктің не екенін өлеңмен түсіндіруге мәжбүр болады. Бұнда елеулі екі түрлі себеп бар. Біріншіден, әлеуметтік-қоғамдық өмірге бойлаған қуатты да қарапайым өлең жазған Абай жаңашыл туындының табиғатын түсіндіруге тиісті болды. Екіншіден, ауызша таратып, елден елге ауысатын өлеңнің насихаттық рөлі қарасөзден анағұрлым өтімді еді. Әдебиеттің жас шағына тән өлеңдік эстетика қазақ топырағына осылайша тарады [2].

Абай эстетикасының бір құдіреті – салқын парасаттан туған түсіндірме, ақаусыз ақылгөйлік емес, әшекейленген меруеттей, еркеленген наздай, буырқанған қуаттай ғажайып қағидалар.

Сөз сырын былай қойып, тіпті музыкаға келсек, Абай эстетикасын “әннің де естісі бар, есері бар, тыңдаушының құлағын кесері бар” деп, әуеннің өзін әртүрлі адамға айналдыра жеткізеді. Екінші бір өлеңінде:

Құлақтан кіріп, бойды алар,

Жақсы ән мен тәтті күй.

Көңілге түрлі ой салар,

Әнді сүйсең, менше сүй! – деп, әннің жақсысын дәріптейді [3].

Көркем әдебиетке, толғауы тоқсан тіл өнеріне келгенде, Абайдың талғампаздығы тамаша. Оның эстетикасы сұлу да шымыр да. Сондықтан ол өз эстетикасында дөңгеленген дүние тудырады.

Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиынынан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,

Ол-ақынның білімсіз бейшарасы.

Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,

Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.

Осы шумақтарда Абайдың эстетикалық ойларының негізгі мәні, оның көркемдік туралы ұғым нақышы анық белгі береді.Осынау терең ойдың, тұрлаулы тұжырымның, әдемі түйіннің өзі – көз алдыңа елестерлік сиқырлы сурет секілді [4].

Әрбір үлкен суретші сияқты Абай да табиғат көрінісін әлеуметтік өмірден бөліп алмайды. Қайта, соның сырларын ашатын фонд ретінде суреттейді. Тіптен оның “Қансонарда бүркітші шығады аңға” деп аталатын аңшылық туралы өлеңінде саяси астар бар. Өмірде жауыздықты көп көрген, озбыр қауымнан соққы жеп қажыған ақын сергуді іздейді, аң аулауға шығады. Сол сапардағы ғажап суреттерден кейін ақын өлеңнің идеясын да аңғартады [2].

Көкіректе жамандық еш ниет жоқ,

Аң болады кеңесіңқұс салғанда,

Ешкімге зияны жоқ өзім көрген,

Бір қызық ілім екен сұм жалғанда, – дейді. Бұл психологиялық тамаша сурет.

Өлеңді әбден ұлғайған шағында жазған Абай қазақ сахарасын билеп төстеуші топтың рухани пәстігін анық көріп, соған ызаланды, жапа жалғыз күресті. Әрине оның арқа сүйер тірегі де, сүйенер қылқанаты да болды. Бұл өз халқы еді, соның жаңалыққа қарай талпынған талантты жастары еді, дұрыс жол сілтеген орыс достары, орыс мәдениеті еді. Бірақ соқталы жауыз көп болды да, рақымсыз соққысын аямады, Әлі санасы оянбаған жұрт ғасырлық қалпынан тез серпіле қоймайды. Сондықтан Абай:

“Қартайдың, қайғы ойладың, ұйқы сергек,

Ашуың ашынған у, ойың кермек.

Мұңдасарға кісі жоқ, сөзді ұғарлық,

Кім көңілді көтеріп болады ермек” – дейді.

Поэзияны, көркемдікті дербес күйде, бөлектеп алып қарау Абай эстетикасына жат. Ол “көркемдік көркемдік үшін”, “көркемөнер көркемөнер үшін” деген принциптерінің әлеуметтік айқын бағдарымен тығыз байланысты. Мұны ақынның өзі тамаша аңғартқан.

Мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көзін қойып, көңілім ашпақ

Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,

Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ, – деп өз мақсатын айтады.

Абай тек шығармашылық азабын кешуші шебер ғана емес, халықтың мұрат мүддесі мен қам-қасіретін өз жүрегіне жинаған күрескер ұстаз да. Осындай ақынның образы Абайдың бүкіл шығармашылығының ұзына бойына жүріп отырады. Сондай өлеңінің бірі – “Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін”. Барлай қарағанда бұл өлеңнен көп жанды аңғаруға болады.

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ – барды, ертегіні термек үшін .

Көкірегі сезімді, тілі орамды

Жаздым үлгі жастарға бермек үші.

Абайдың “көкірегі сезімді, тілі орамды” деп отырғаны – жастар. Абай оларды үлкен өнерге баулиды, тереңге бет қоюға үндейді, ұстаздық көрсетеді. Бұл Абай эстетикасында айырықша орын алады. Мұның ақиқаттығын “Адамның кейбір кездері” атты баршаға әйгілі, ғажабын өлеңінде анық байқатады. Бұл өлеңде Абай суреткердің лабораториясын, шабыты оянып, тебірене толқынған күйлерін аша келіп, мынандай ғажап суреттер жасайды [5].

Ызалы жүрек, долы қол

Улы сия, ащы тіл.

Не жазып кетсе жаны сол,

Жек көрсеңдер өзің біл.

Бұл – поэзия ма, музыка ма, жанды сурет пе? Бәрі де. Өйткені Абай жалпы шығармашылық қайраткерлері басында болатын күйлерді, шығармашылықтың азабы мен қуанышын тілмен сезінбек түгел, қолмен ұстағандай етіп елестене алған. Ол өлеңіндегі қаруы – “улы сия, ащы тілді” надандық пен зұлымдыққа аямай төгеді. Мұның біреуге ұнауы, біреуге ұнамауы мүмкін, бірақ ақын, күрескер ақын, қоғамды да, адамды да сауықтырушы, айықтырушы ақын, емші ақын. Нағыз халық ақыны осылай болуға тиісті деп білді.

Абай эстетикасында оның ән-күй жайында, өз халқының музыка мәдениеті жайында айтқан ой пікірлері де айырықша орын алады. Өзі де асқан композитор болған Абай туған халқының музыка өнерін, оның ерекшеліктерін мейілінше терең түсінген. Ол қазақтың шалқар даласындай кең тынысты, мол үнді, шырқап салынатын халық әнін былайша сипаттайды:

Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,

Жүрек тербеп, оятар баста миды.

Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда,

Ойсыз құлақ ала алмас ондай сиды.

Көбінесе ән басы келеді ащы,

“Кел тыңда” деп өзгеге болар басшы.

Керім тоғап тауысар қаңғыр – күңгір,

Сол жерене ойыңмен араласып.

Абайдың ойынша ән-күй, яғни музыка ойлы адамға тіл жетпес ләззат беріп, рахатқа бөленді. Сонымен бірге Абай музыка адамды тәрбиелеудің, оның жүрегі мен ой санасын оятудың құралы деп білді [1].

Абай дәуренінде ән-күй өте-мөте қадірлі, қастерлі болды. Хормен ән шырқау шықты. Ат арытып, тон тоздырып, өнерлі елден ән–күй үйреніп қайтушылар көбейді. Осындай ынталы, ықыласты топтың ішінде өмір сүрген Абайдың композиторлыққа дендеуі заңды еді. Абай өзі ән шығарған ақын. Көп өлеңдері жұртқа ән арқылы тарады. “Сегіз аяқ”, “Көзімнің қарасы”, “Қор болды жаным”, “Бойы бұлғаң”, “Айттым сәлем Қаламқас” сияқты төл шығармалармен қатар, оның “Қараңғы түнде тау қалғып”, “Татьянаның хаты” тәрізді аудармаларыда халық арасына ән болып жайылған. Бір кезде жартастан жауап іздеген Абай әндері бұл күнде операдан шырқалады, радиодан саңқылдайды, отбасында айтылып, мәжіліс –сұхбаттың мәнін келтіреді. Өзі айтқандай көңіл құсын шартарапқа ұшырып, көкемді түсіндіреді.

Абайды зерттеуші М. Әуезов: “Абай – дария, мен одан шөмішпен қалқып алдым” деген екен. Кішіпейілділікпен айтылған осы сөздің жаны бар. Абай өлеңі арқылы қазақ топырағында баянды эстетиканың үлгісін жасай білді. “Жігіттер, менің сырым оңай емес” деп жұмбақтаған Абай артына талғаулы сыбаға қалдырды, олар біз үшін өзінің тарихи да, эстетикалық та мән маңызын жоғалтқан жоқ, жоғалтпайды да.