Рисунок 5 – Конечно-элементная модель

Результаты расчётов напряжённо-деформированного состояния объекта при различных скоростях ветра по шкале Бофорта приведены на рисунках 6-8.

Быстрое развитие вычислительной техники и ее внедрение практически во все сферы жизни привело к тому, что сегодня грамотный специалист в любой области знаний должен хорошо ориентироваться в мире компьютеров и владеть необходимыми программными средствами. Многие задачи, с которыми приходится в настоящее время сталкиваться исследователям и инженерам, не поддаются аналитическому решению либо требуют огромных затрат на экспериментальную реализацию. Зачастую единственной возможностью экспрессного анализа инженерной проблемы является компьютерное математическое моделирование. Современный инженер не состоятелен без знания систем автоматизированного проектирования (CAD – Computer Aided Design), автоматизированного производства (САМ – Computer Aided Manufacturing), автоматизированного анализа (САЕ – Computer Aided Engineering). Такие CAD/CAM системы как CATIA, AutoCAD, DUCT, Pro/Engineer, Ungraphics, SolidWorks, широко используются для компьютерного моделирования изделий сложной формы, с последующим выпуском чертежей и генерацией управляющих программ для станков с ЧПУ. Однако эти специализированные пакеты не обладают развитыми средствами инженерного анализа. Прогресс в разработке численных методов позволил существенно расширить круг задач, доступных анализу. Полученные на основе этих методов результаты используются практически во всех областях науки и техники.

Ведущие мировые производители машиностроительной продукции в настоящее время при проектировании особенно активно используют вычислительные программные комплексы Computer Aided Engineering (CAE-системы). Использование таких программ помогает проектным организациям сократить цикл разработки, снизить стоимость изделий и повысить качество продукции. В связи с этим одной из новых задач высшей школы является подготовка специалистов, владеющих современными программными комплексами инженерного анализа.

Один из наиболее мощных коммерческих программных продук­тов – это ANSYS, ANSYS известен на рынке уже более двадцати лет и является наиболее распространенным средством для научных и инженер­ных расчетов. Особенностью ANSYS является чрезвычайно широкий спектр задач, которые он в состоянии решать. Сюда входят задачи: рас­четов на прочность (как линейные, так и нелинейные), теплообмена, гид­родинамики, смешанные и даже акустики.

1. 
   Каплун, А. Б. ANSYS в руках инженера / А. Б. Каплун, Е. М. Морозов М. А. Олферьева. – М. – 2003. – 272 с.
   
2. 
   Басов, К. А. ANSYS в примерах и задачах / К.А. Басов. – М. – 2002. – 234с.
   
3. 
   Чигарев, А. В. ANSYS для инженеров / А. В. Чигарев. – М. : Машиностроение. – 2002 – 512 с.
   

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ

Лечение рака молочной железы – достаточно сложная проблема. Комплекс используемых лечебных мероприятий состоит из сочетания хирургического вмешательства с лучевой терапией и лекарственной терапией. Отдаленные результаты при ранних стадиях благоприятны. Рак молочной железы является чаще всего, гормонально зависимой опухолью. В норме молочные железы находятся под постоянным регулирующим влиянием нервной и эндокринной систем. Повышение уровня эстрогенов в процессе менструального цикла, беременности и лактации сопровождается пролиферацией эпителия и соединительной ткани молочных желез. Наблюдение показывает, что рак молочной железы нередко возникает у женщин с дисфункцией яичников и повышенной продукцией эстрогенов. Такой гормональный фон часто наблюдается при фолликулярных кистах яичников. Играет роль нарушение функции гипофиза, сопровождающееся повышенной продукцией фолликулостимулирующего гормона передней доли, который стимулирует выработку эстрогенов и усиливает пролиферативные процессы в молочных железах. Кроме яичников и гипофиза, в патогенезе рака молочной железы имеют нарушения функции надпочечников, щитовидной железы, гипоталамической области, координирующей работу эндокринного аппарата и печени, в которой происходит разрушение эстрогенов. Гормональная зависимость рака молочной железы в клинике проявляется тем, что рак чаще возникает у женщин не рожавших или мало рожавших, перенесших много абортов, страдающих хроническими воспалительными процессами яичников, а также у лиц с ранним (до 13 лет) началом менструального цикла, поздними первыми родами или поздно (после 50 лет) наступившей менопаузой. Отмечено, что вероятность возникновения опухоли выше у женщин, у которых матери или сестры по материнской линии болели раком молочной железы или женских половых органов, а также у женщин, излеченных от рака другой молочной железы, яичников, эндометрия, толстой кишки и слюнных желез. Риск заболевания повышается у больных гипотиреозом, гипертонической болезнью, атеросклерозом, сахарным диабетом. Определенную роль играет режим питания. У женщин с избыточным весом, потребляющих повышенное количество жиров и недостаточное количество продуктов, содержащих витамин А и каротиноиды, отмечается более высокая заболеваемость раком молочной железы. Распространение клеток злокачественного новообразования происходит путем прямого роста опухоли по паренхиме молочной железы, лимфогенного и гематогенного метастазирования. Распространяясь по паренхиме, тяжи опухолевых клеток могут прорастать куперовские связки и млечные протоки, сморщивая и укорачивая их, что приводит к фиксации и втягиванию кожи или соска, обнаруживаемых при объективном исследовании больной.

По склонности к метастазированию рак молочной железы занимает одно из первых мест среди злокачественных новообразований. Наибольшее значение имеет лимфогенный путь. Метастазы чаще всего обнаруживают в подмышечных лимфатических узлах. Метастазы в под- и надключичные лимфатические узлы встречаются реже. Раковые клетки попадают в них непосредственно из опухоли молочной железы или из пораженных подмышечных узлов, бывают «перекрестные» метастазы в лимфатические узлы противоположной подмышечной области и во вторую молочную железу. В отдельных случаях поражаются лимфатические узлы верхнего этажа брюшной полости и паховых областей. Гематогенные метастазы при раке молочной железы поражают кости, легкие, печень, яичники, головной мозг.
Диагностика рака молочной железы
1.Самообследование. Чувствительность данного метода составляет примерно 20-30%. Результативность метода может быть увеличена с помощью обучения. Метод является наиболее дешевым в диагностике РМЖ.

2.Аспирационная тонкоигольная биопсия. С помощью этого исследования получают материал для цитологического исследования. Широко используется для установления доброкачественных и злокачественных заболеваний.

3.Открытая биопсия. Наиболее часто используемая процедура в диагностике РМЖ при сомнительном заключении цитологического исследования. Выполняется под местной анестезией.

4.Маммография.

5.УЗИ молочной железы.

6.Цитологическое исследование выделений из соска молочной железы.
Основные признаки, симптомы рака молочной железы
1.Наличие опухоли в молочной железе, плотной консистенции, тугоподвижность, спаянность с подлежащими и надлежащими тканями;

2.Симптом «площадки» (при попытке взять кожу над опухолью в складку нередко появляется втяжение или морщинистость);

3.Симптом «умбиликации» (опухоль, прорастая в кожу, может вызывать её втяжение);

4.Симптом «лимонной корки» (отек кожи);

5.Симптом «Краузе» (отек околососкового венчика);

6.Выделение из соска крови;

7.Наличие плотных подмышечных лимфоузлов.
Прогноз

(5-летняя выживаемость)
По данным клиники «Мейо» обследовано 2083 больных. При этом отдаленные результаты оперативного лечения следующее:

К моменту операции	Живы через 3 года	Живы через 5 лет	Живы через 10 лет
Без метастазов в лимфоузлы С метастазами	74,6 % 39,23%	63,41 % 24,27%	44,09 % 13,34%

Статистические данные по Западно-Казахстанской области:

На 01.01.04г. состоит на диспансерном учете 787 больных в абсолютных числах. Взятых первичных 92 больных.

На 01.01.05г. состоит – 862 больных. Первичных 139 больных.

На 01.01.06г. состоит – 894 больных. Первичных 119 больных.
Общие принципы лечения РМЖ

1. 
   Хирургическое (лечению подлежит 50 %)
   
2. 
   Гамматерапия
   
3. 
   Химиотерапия
   
4. 
   Гормонотерапия
   
5. 
   Иммунотерапия
   
6. 
   Симптоматическое
   

При наблюдении в течение первых 5 лет раз в полгода необходим общий анализ крови, в последующем это исследование проводится 1 раз в год.

При каждом посещении необходим осмотр онкологом, онкогинекологом.

Рентгенологическое исследование легких в течение первых 3-х лет необходимо выполнять 1 раз в полгода, затем 1 раз в год.

УДК 616 – 006.04
ӨКПЕ ҚАТЕРЛІ ІСІК АУРУЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ

ЖӘНЕ САҚТЫҚ ШАРАЛАРЫ
Р. Б. Есенгалиева, М. Е. Мухангужина, М. М. Тасмагамбетов, Г. М. Махмудова
Батыс Қазақстан облыстық онкологиялық диспансері
Өкпе қатерлі ісігінің соңгы он жылда көбеюіне байланысты, қазірғі кезде ауруды алдын ала анықтау және емдеп өмірін ұзарту сұрақтары туындайды. Осыған байланысты ауруды алдын ала анықтау үшін жаңа диагностикалық шаралар қабылдайды.
Учитывая прогрессивный рост злокачественных опухолей легкого за последнее десятилетие практически во всех странах мира, встает вопрос о своевременной диагностике и лечении данной патологии, с целью улучшения качества и продолжительности жизни больных. Принятые во всем мире меры диагностики значительно могут снизить заболеваемость данной патологии.
Taking into account the progressive growth of malignant tumours of lung for the last decade practically worldwide, there is a question on duly diagnostics and treatment of the given pathology, with the purpose of improvement of quality and life expectancy of the patients. The measures of diagnostics accepted all over the world can considerably decrease the illness of the given pathology.

Бүкіл дүние жүзінде қатерлі ісік ауруына шалдығып, сол аурудан өмірден өтіп жатқан адамдар саны күннен-күнге өсіп келеді. Соның ішінде өкпе қатерлі ісігі алдынғы орынға ие. Бүкіл қатерлі ісік ауруларының 26 % пайызы ер адамдар арасында, ал әйел адамдарының арасында 5,2 % әйелдер арасында аурудың өсуі байқалуда. Онкологиялық ауруханаға түскен аурулардың 50 % пайызы әбден асқынған күйде түскендіктен, емнің пайдасы көп болмайды. Сондықтан қазіргі басты мақсатымыз-ауруды ерте анықтап, уақытында ем-домын жасап, көп адамдарды өз қатарымызға қосу. Қазіргі уақытта біздің республикамызда дайындалып, іске енгізіп жатқан өкпе қатерлі ісігін ерте анықтау жөнінде бағдарлама бар.

Дүние жүзінің алдынғы қатарлы онкологтары мынандай тоқтамға келді: өкпе қатерлі ісігін ерте уақытта анықтаудың ең бір пайдалы тәсілі, жылына бір рет кеуде органдарын флюрографиялық тексеруден өткізу.

Екінші жолы – бұл халық арасында осы ауруға бейім адамдарды (группа риска) анықтап, оларды одан әрі тексеріп, емдеу.

Бұл ауруға бейім адамдар (группа риска) дегеніміз – өкпе ауруының әр түрлі созылмалы түрлерімен ауратын адамдар. Өкпе қатерлі ісік ауруының пайда болуының бірден-бір себебі – темекі шегу, темекінің түтүнінде көп мөлшерде канцерогенді заттардың көп болуы. Темекі шеккен кезде пайда болған смоланың ішіндегі жоғары мөлшердегі канцерогенді заттар бронхының беткі кілегей қабаттарына отырады. Ұзақ мерзімде темекі шегудің салдарынан бронх эпителиясы қабатында рак жасушонарының пайда болуы байқалады. Темекі шегу өкпе қатерлі ісігінің пайда болуына 90 % пайыз әсер етеді. Соның ішінде арзан темекі шеккендердің,яғни фильтрсіз темекі шеккен адамдардың бұл ауруға шалдығу қабілеті басқаларға қарағанда көп. Темекі түтіні тек шеккен адамға емес айналадағы адамдарға да зиянын тигізеді. Темекі шегетін адамның жанұясы темекі шекпейтін жанұядан бұл ауруға шалдығуға 1,5-2 есе қабілетті.

Бұл аурудың тағы бір себебі – ірі қалалардың ауасының түтінмен ластығы, автокөліктердің түтінімен завод, фабрикалардың шыққан түтіндері және асфальттың қызып булануы. Ауыл ауасының тазалығына байланысты, ауыл тұрғындарының қала тұрғындарына қарағанда бұл ауруға шалдығу аз кездеседі.

Жұмыс жасау жағдайына байланысты қауіпті әсер ететін жағдайлар да бар: мысалы, мышьяк, азбест шаңы, хром және никель. Осы заттармен ұзақ мерзімде жұмыс жасалған адамдар ішінде өкпе қатерлі ісік ауруы жиі кездеседі. Бұл аурудың пайда болуына өкпе мен бронхының қандай жағдайда болатындағы әсер етеді.

Организмнің әртүрлі өкпе созылмалы ауруларымен ауруы және бала кезіндегі туберкулезден қалған дақтарға, пневмосклероз ауруларынан кейінгі жағдайлар қатерлі ісіктің пайда болуына әсері көп. Аурудың алдын алу немесе сақтандырудың бірден-бір жолы – темекі шегуге қарсы күрес. Ал темекі шегуді қоя алмайтын адамдарға түсіндіріп, темекіні түбіне дейін шекпей жартылап тастауды айту керек. Себебі, темекінің соңына қарай канцерогенді заттардың пайда болуы көп мөлшерде болады.

Бұл аурудың пайда болуына әсер ететін тағы бір жағдай – бұл дұрыс тамақтанбау. Тамақтық құрамында көп мөлшерде «А» витамині бар көкөніс және жеміс- жедектер болуы тиіс.

«А» витамині эпителий ткандерінің ыдырамай арықтау, тәбетінің жоғалуы. Анықтаудың бір жолы қақырықты цитологиялық зеріттеуден өткізу. Қақырықты ертеңгісін таза ыдысқа жинау. Зерттеуді 5-6 күн қатарынан жүргізеді, сол кезде аурудың 50-60 % пайызынан рак клеткалары анықталады. Өкпенің қатерлі ісігі ешқандай белгісіз 3 жылдан 8 жылға дейін жүре береді. Бұл ауруды емдеу үшін оны ерте байқап, анықтау қажет.

Қорыта келе айтарымыз: бұл ауруға бейім адамдар 60 жастан асқан темекі шегетін адамдар, қауіпті өндірісте жұмыс жасайтын, яғни әртүрлі улы газдармен дем алатын, туберкулез ауруымен ауырғандар және жиі өкпе қабынуларымен ауырған адамдар болып табылады.

Мұндай адамдар жылына бір рет флюрографиядан өтіп, қақырығын цитологиялық зерттеуге тапсыру қажет.

Аурудың алдын алу тек азаматтардың өзіне және үкіметке байланысты.

Үкіметтің шаралары: темекі өнімдерін жарнамалауға тыйым салу, темекі өнімдерін 21 жасқа толмағандарға сатпау және темекі тартпауға үгіттеу. Жеке бастың сақтандыру шаралары: темекі шекпеу, не болмаса азайту, жоғары сапалы фильтрлі темекі шегу, өкпеге әртүрлі суық тию, қабыну сияқты ауруларынан сақтану және жүйке күйзелісіне ұшырамау. Жүйкенің жұқаруы бүкіл аурудың қозуына қолайлы жағдай туғызады.

Автокөліктерден шыққан газдардың улы заттары бар жерден бір метр жоғарлықта шоғырланады. Сондықтан жас сәбилері бар ата-аналар аялдамадан немесе жол бойымен жүрген кезде кішкентай балаларды колға алып, көтеріп жүру керек.

Темекі шегетін адамдарға, тек арнайы бөлінген жерде ғана темекілерін шегіп, айналадагы басқа адамдарға көп зиянын тигізбегені дұрыс.

УДК 616 – 006.04
ЗАБОЛЕВАЕМОСТЬ РАКОМ МОЛОЧНОЙ ЖЕЛЕЗЫ

В ЗАПАДНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ
К. К. Турашева, Т. Т. Аманов, Д. Н. Уразов, А. Ж. Уразова
Западно-Казахстанский областной онкологический диспансер
Бұл макалада сүт безі катерлі ісігі ауруымен ауырғанда саны, курт өсіп талкыланган. Жыл сайын аурудың алғашқы сатысында аныкталуы, аурудан себептер! Азайғаны анықталған. Аурудың алгашкы сатысында аныкталуын маммографиялық скринингтің себебі бар екен корсетпелген.
В этой статье отражен рост заболеваемости злокачественными новообразованиями молочной железы за 5 лет. По ежегодным статистическим данным видно улучшение выявляемости раком молочной железы на ранних стадиях, уменьшение запущенности. Этому способствует внедрение анкетно-опросного метода и маммологического скрининга.
In this article the dynamics of freguency of breast cancer for the last 5 years is reflected, the growth of revealing of early stages mortality from a breast cancer is marked. The positive effect breast cancer in early revealing of a breast cancer is marked.
В статье отражена динамика заболеваемости РМЖ за 5 лет, отмечается рост выявления ранних стадий, снижение смертности от рака молочной железы, отмечен положительный эффект маммографического скрининга в раннем выявлении РМЖ. Ключевые слова: рак молочной железы, заболеваемость.

Рак молочной железы у женщин выявляется чаще других злокачественных опухолей (на его долю приходится 22 % всех новых случаев заболевания раком).

В целом РМЖ занимает пятое место в качестве причины смерти от рака (хотя у женщин он является ведущей причиной смерти, ежегодно от РМЖ умирают 370000 женщин, что составляет 13,9 % случаев смерти от рака. Начиная с 1990 г. заболеваемость РМЖ ежегодно повышается в целом на 1,5 %.

Истинная распространенность РМЖ видимо гораздо выше т.к. некоторые женщины живут с признаками этого заболевания много лет и впервые обращаются к врачу с распространенной формой этого заболевания, с чем в основном связаны неудовлетворительные отдаленные результаты лечения.

Нами проанализирована динамика заболеваемости рака молочной железы за 5 лет в Западно-Казахстанской области, при этом выявлено, что показатели заболеваемости РМЖ ниже республиканских. В структуре онкологических заболеваний по ЗКО по раку молочной железы занимает второе место после рака легкого. Основные показатели заболеваемости представлены в таблице 1.

Хочется отметить, что увеличилось количество выявления РМЖ на ранних стадиях, так процент выявления I-II стадии за последний год исследования 2003 – составила 60,9 % и остаётся самым высоким за 5 лет. Важную роль в выявлении ранних стадий РМЖ сыграло введение маммографического скрининга, которому подвергались женщины с серьезными проблемами молочных желез. В результате обследования у 10% женщин от количества обследованных был заподозрен рак, а в дальнейшем был подтвержден цитологически в 79,9 % случаев.

Пятилетняя выживаемость больных РМЖ остаётся стабильной, более половины больных РМЖ, состоящих на учёте в ЗКООД живут 5 и более лет.

В то же время умирает в первый год жизни от выявления заболевания 16 % больных РМЖ, которые ввиду запущенности заболевания не удалось оказать эффективного специального лечения. Таким образом, следует отметить, что ранняя диагностика и последующее своевременное лечение ведут к увеличению продолжительности жизни больных уменьшению смертности от данного заболевания. Введение маммографического скрининга в ЗКООД позволило повысить процент выявления раннего рака, в тоже время медленный темп развития начала заболевания, отсутствия клинических симптомов не способствуют раннему обращению женщин к врачу, а формализме при проведении профилактических осмотров в общей лечебной сети остаются главными причинами запущенности.



ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ЗАҢ

УДК 619
ОРГАНЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ВЕТЕРИНАРИЕЙ

В состав ветеринарной службы Российской Федерации, кроме названного федерального органа, входят управления (отделы) ветеринарии в составе органов исполнительной власти субъектов Федерации, в том числе гг. Москвы и Санкт-Петербурга, а также городов и районов. Руководители указанных структур являются по должности главными государственными ветеринарными инспекторами. Например, руководитель Федеральной службы по ветеринарному надзору является соответственно Главным государственным ветеринарным инспектором РФ. Указанные должностные лица имеют право, в частности, приостанавливать или запрещать реализацию продуктов животноводства, а также привлекать к административной ответственности должностных лиц предприятий, учреждений, организаций и граждан за нарушение ветеринарного законодательства.

Ведомственные ветеринарно-санитарные службы созданы, в частности, в таких структурах, как Министерство обороны РФ и Министерство внутренних дел РФ, организационная структура которых определяется указанными ведомствами.

Производственные ветеринарные службы за счет собственных средств могут создаваться на предприятиях, учреждениях и организациях. При этом ведомственные и производственные ветеринарные службы осуществляют свою деятельность под методическим руководством Главного государственного ветеринарного инспектора РФ.

Органы управления, учреждения и организации Государственной ветеринарной службы РФ осуществляют государственный ветеринарный надзор. Под ним понимается деятельность, направленная на профилактику болезней животных и обеспечение безопасности в ветеринарном отношении продуктов животноводства путем предупреждения, обнаружения и пресечения нарушений ветеринарного законодательства Российской Федерации.

Кроме этого, на государственной границе Министерством сельского хозяйства РФ в морских и речных портах, аэропортах, на железнодорожных и автомобильных вокзалах, открытых для международных сообщений, в иных, специально оборудованных местах, где осуществляется пограничный контроль, организуется пограничные ветеринарные контрольные пункты. Также Государственная ветеринарная служба осуществляет экспертизу продуктов животноводства. Так, мясо, мясные и другие продукты убоя животных, яйца, молоко и молочные продукты, мед, рыба подлежат обязательной ветеринарно-санитарной экспертизе с целью определения их пригодности для пищевых целей. За нарушение указанных норм виновные подвергаются ответственности по ст.10.8 КоАП РФ. При этом на рынках за совершение данных проступков штраф может взыскиваться на месте.

УДК 34.02(574)

К. Г. Паустовский.

Қоғам өміріндегі адам мүдделерін көбірек қамтитын сала-заң саласы, құқық, құқықтық тәрбие, құқықтық қатынастар.

Демек, адамның ақыл-ойын кемелдендіру, оның бойына адамгершіліктің ең асыл қасиеттері адалдық пен әділдікті берік қалыптастыру кез-келген қоғамдағы заң мен соттың ар-ождан алдындағы ең батыл міндеті, ең абзал борышы болуға тиіс. Сондай-ақ, әрбір азаматтар бірдей құқықпен пайдаланылады, олар заң алдында тең болып табылады.

Қазіргі кезде құқықтық мәдениетіміз, құқықтық тәрбиеміз жоғарғы деңгейде болу үшін әрбір азамат, әрбір азаматша барынша атсалысып, әрі өзінің құқықтық жағынан қорғалатындығын сезініп, сауатты қимылдауы үшін белгілі бір дәрежеде ғылыми мағлұматы болу шарт.

Азаматтарға құқықтық тәрбие, білім берудің қажеттігі қоғамның әлеуметтік- экономикалық табиғатынан, оның өмірінің бүкіл мазмұнынан, адамдардың құқықтық қызметінің тәжірбиесінен туындаған. Қоғамның құқықтық өміріне белсене қатысу үшін елімізде жүріп жатқан құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының негізгі бағыттарын, одан туындайтын таяудағы міндеттер мен болашағын білу әрбір азаматқа тиесілі болып табылатындығы сөзсіз. Сондықтан да құқықтық насихат жұмысы мазмұны жағынан қоғамның, азаматтың, қоғамдық тәртіптің мүдделерін қамтиды.

1995 жылы 21 маусымда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей құқықтық оқуды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы” қаулысы өз күшіне енгендігі барша жұртқа мәлім [1].

Әрбір азаматты заңдық жүйе қорғайды, оның жеке қорғаушысы қорғайды және әрбір азамат өзін-өзі қорғай алатындай дәрежеде болу керек. Сондықтан да әрбір азамат құқықтық сауатты болу үшін алдымен құқықтық тәрбие алу тиіс.

Әрбір азамат:

-адам құқықтарының халықаралық қорғалуына қатысты құжаттармен таныс болу;

-Конституциямен және оның жүзеге асу тұтқасымен таныс болу;

-Азаматтық, Азаматтық іс жүргізу, ҚР-ның неке және отбасы туралы заңы,

-Әкімшілік кодекстер мен және түсіндірмесімен таныс болу;

-заңдармен, заң күші бар президент жарлықтармен, конституциялық заң күші бар жарлықтармен таныс болу;

-әрбір азаматтың бойындағы заңдарды талқылауға ынталық қалыптастыру;

-азаматтарға құқықтық тәлім-тәрбие беру, әр адамның бойында еңбекке дұрыс көзқарасты қамтамасыз ету;

-заң үстемділігіне деген адамның сенімділігін қалыптастыру.

Әлбетте, әдебиетте мынадай айтылған сөз бар. Бүкіләлемдік тартылыс заңына тәуелді болған жер, планеталар тәрізді әділдік заңына әлем халқы тәуелді болса, онда еш уақытта да соғыс өрті тұтанбас еді делінген. Сондай-ақ, өз бетімен білім алудың да маңызы зор, яғни өз ынта – ықыласы арқылы барлық заңдармен, кодекстермен танысу, заң мәселелеріне байланысты жарық көрген кітаптарды оқып үйрену, “Заң газеті”, “Заң және заман ” сияқты ҚР-ның Конституциясын, т.б. бұқаралық ақпарат құралдарын үзбей оқудың әрбір адамға алып келер тәрбиелік маңызы өте зор. „Адам болатын бала алысқа қарайды” демекші, құқықтық тәлім-тәрбиелі болудың басты шарты азаматтың өз білімін жетілдіруге байланысты. Адамның өз білімін жетілдіру тәрбиесінің бірі адамгершілік болып табылады. Адамзат тарихында адамгершілікке байланысты пайда болған категориялар жомарттық, батырлық, қарапайымдылық, ұяттылық, кішпейілділік, шыншылдық, т. б. Адамгершілік қасиеттері отбасында ортада, адамдардың іс-әрекетінің барысында бір-бірімен қатысуы нәтижесінде, қоғамдық тәжірибе мен байланыста қалыптасып дамып отырады. Халқымызда «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген мақал бар. Құқықтық тәлім-тәрбие болмаған жерде адамгершілік қалыптаспайды. Адамгершілікті, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыратын қатынастар өте көп. Олар көршілермен, дос-жарандармен, қызметтес адамдармен, қарым-қатынас жасау, өзара сыйласу, қонақжайлылық, жолдастық, достық, қыз бен жігіт арасындағы достық қатыныс т.б. Демек, ақылды, мейірімді адам әруақытта да өзгенің жақсылығын бағалағыш келеді. Біздің күнделікті өмірімізде осы сапаларды бойына сіңіріп қана қоймай, өзін қоршаған ортаға танытушы, осы сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеуші азаматтар мен азаматшалар аз емес.

дамгершілігі мол адам – басқаларға үлгі өнеге. Сондай-ақ, «Адам атаулы жаратылысында бірдей боп туады» деп қараған Абай атамыз өзін өзгеден артық санайтындарды сөгіп,

«Менімен сен теңбе деп мақтанасың,

Білімсіздік белгісі ол баяғы» – десе керек.

Не болмаса:

«Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген секілді өнегелі сөздерімен тәрбиелілікке шақырады. Құқықтық тәлім-тәрбиеліктің тағы бір ерекшеліктерінің бірі бұл – адамның адамдық қасиеті, бостандығы өзіндік мінез-құлқы болып табылады. Осыларды үйрену, білу, іс жүзіне асыру, әрбір адамның жеке тұлға болып қалыптасуына, қоғамның белсенді азаматы болуына, тікелей септігін тигізеді. Сондықтан да студенттерге оқу мекемелері қабырғасында жүрген кезден бастап–ақ, жеке шығармашылықтың кейбір ерекшеліктерін қалыптастарып, оны тәжірибеде жүзеге асыру мүмкіндіктерін ашуға баулу керек.

БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1948 жылы Адам құқықтарының жалпыға ортақ Декларациясын қабылдаған болатын. Қазір бұл құжатты өркениетті адамзат түгел мойындаған, адам атаулының бәріне бірдей, дүние жүзінің прогресшіл күштері түгел таныған, адам құқықтары туралы негізгі құжат болып табылады. Декларация мәтінінен орын алған адам құқықтарын сипатына қарай үш топқа жіктеуге болады.

Бірінші топқа адамдардың табиғи және айырғысыз құқықтары жатады. Оған мысал ретінде яғни адамды азапқа салуға, өрескел қаталдық көрсетуге немесе оның намысын қорлайтын шаралар қолдануға, оның жеке өміріне қол сұғуға тыйым салынады.

Екінші топқа азаматтыққа байланысты құқықтар мен бостандықтар жатады. Бұлар адамның азаматтық алу, еркін жүру, тұрғылықты жерін таңдап алу, мемлекет істерін басқаруға қатысу құқықтары.

Үшінші топқа экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жатады. Бұлар адамның еңбек ету, өз қалауы бойынша жұмыс таңдау, білім алу, адамға лайық тұрмыс құру құқықтары қаралған. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің басты ерекшелігі азаматтарды мемлекеттік және қоғамдық істерге нақтылы қатыстыруды қамтамасыз ететін, шән мәніндегі, демократиялық қоғам құру болып табылатындығында.

Республика Конституциясының 3 бабында: «мемлекеттік биліктің бірден – бір бастауы – халық» деп көрсетілсе, 1 бабында «Қазақстан Республикасының өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп атап көрсетілген. Мұның мәні неде? Оның мәні бәрінен бұрын ізгілік іргетасының қалануында, яғни әрбір азаматтың, әрбір жеке адамның бостандығы, ар – ожданы, ар – намысы қорғалатындығында.

Бұл – халықтың, қоғам мен мемлекеттің өмірінде заңның үстем болуы арқылы қол жеткізілетін нәрсе. Қазіргі кезде құқықтың тәрбиелі болу, құқықтық сауатты болу, құқықтық мәдениетті болу біздің қоғамымызда өмір сүріп отырған әрбір азаматқа, әрбір азаматшаға қажетті екендігін айтқым келеді. Ол адамның құқығы мен бостандығын, бейбітшіл азаматтық қоғам құруды және ұлтаралық татулықты, сондай ақ адамның өзі және өз ұрпақтары үшін лайықты өмір сүруін қамтамасыз етеді. Демек әрбір адам заңдылықтың не екендігін бағалай білгені абзал. Заңдылық дегеніміз – мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, шаруашылық жүйесін, меншікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету үшін мемлекеттің барлық органдардың , қоғамдық ұйымдаррдың лауазымды тұлғалардың және азаматтардың қолданыстағы заңдарды бұлжытпай дәл орындауы болып табылады.

Біздің қоғамымыздың одан әрі дамуына байланысты заң мен заңдылық рөлі барлық салада елеулі түрде арта түседі: заңдылықты сақтаудың мәнін қайта бағалау қиын . Оның маңызды критерийі ретінде тиісті құқықтық тәрбиенің болуы танылады . Заңдылық пен құқықтық тәрбие, құқықтық тәртіп араларында ажырамас ішкі байланыс бар. Мұның соңғысы құқық нормаларының талаптарын өмірде қолдану ретінде заңдылықты жүзеге асырудың ақырғы нәтижесі түрінде көрініс керек.

Құқық тәртібі – жалпы шаруашылық жүйесінің қалыпты қызметі, өндірістік қатынастардың барлық қатысушыларының белгілі бір тиісті тәртібін қатаң сақтауы, азаматардың құқық нормасының реттелген нақты мінезқұлқы.

Заңдылықты сақтауға біздің еліміздегі демократияның дамуы елеулі ықпал жасайды. Заңдылық және демократия - өзара байланысты және шарттас ұғымдар дегім келеді.

Демократия – заңдылықтың іргетасы заңдылықтың маңызды принциптері болып, еліміздің барлық аумағындағы заңдардың қолданылуының, олардың талаптарының бірлігі және жалпылығы болып табылады. Әлбетте, қажетті негізделген реттерде белгілі бір жергілікті жағдайлар ескерілмеуі мүмкін, бірақ ол заң талаптарын ойластырылған, мақсаткерлікпен және т.б. себептермен бұзуға негіз бола алмайды.

Заң алдында баршамыз бірдейміз, оның талаптары лауазым жағдайларына, сіңірген еңбегіне және т.б. қарапайым , барлық азаматтар үшін бірдей күшке ие.

Прокуратора органдары мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, президент жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме – дәл әрі біркелкі қолданылуын жүзеге асырады ( Конституцияның 83 – бабы ) [2].

Негізгі заңда көзделген міндеттерді орындай отырып, прокуратура қызметкерлері қабылданған шешімдердің заңдылығын бақылайды. Акт заңға қайшы келген жағдайда олар белгіленген тәртіппен наразылық келтіреді.

Құқықтық сана дегеніміз – адамдардың құқыққа, заңдылыққа қатынастарын бейнелейтін қоғамдық сана нысандарының бірі, көзқарастар жиынтығы. Құқықтық сананың мәні шын мәнінде демократиялық бостандықты белгілеп, оған нақты кепілдік беретін құқықтың пайдалы, қажетті, әділ екенін әр адамның терең түсінуімен тұжырымдалады.

Өкінішке орай, нормативтік актілерді терең білмеу салдарынан құқық бұзушылыққа әкелетін немесе оған бейімдейтін заң бұзушылық оқиғалары осы уақытқа дейін орын алып келеді. Құқық бұзушылық деп мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, меншікке, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына зиян келтіретін құқық субъектілерінің құқыққа қайшы кінәлі әрекеттерін айтамыз. Құқықтық сана - Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы құқыққа, басқа да құқықтық құбылыстарға құқықтық сезімдерінің, әсерлерінің көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі болып табылатыны сөзсіз .

Құқықтық сана екі элементтен тұрады:

1. 
   Құқықтық психология
   
2. 
   Құқықтық идеология
   

Құқықтық сананың осы деңгейінен құқықтық болмыспен «танысу» басталады. Құқықтық идеология – құқықтың психологияға қарағанда әлдеқайда жоғары, ғылыми теоритикалық деңгейдегі құқықтық сана. Онда адамдар құқықтық құбылыстардың терең мағынасына жетіп, пайымдайды. Құқықтық сананың субъектілері, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда мыналар:

1. 
   Жеке адам . Адамның құқықтық санасы есін білгеннен қалыптаса бастайды.
   
2. 
   Ұжымдық құқықтық сана . Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты ұжымдық құқықтық сана – сезімі қалыптасады.
   
3. 
   Топтық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, мүліктік жағдайына тағы сол сияқты ерекшеліктеріне байланысты сан – алуан топтарға бөлінеді. Әр топтың ерекшелігіне байланысты құқыққа деген әрбір адамның ой-санасы, көзқарасы қалыптасады.
   

2. ҚР-ның Конститутциясы (негізгі заң): арнайы мәтін. – Алматы: «Юрист» баспасы, 2001ж. – 7 бет.

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР