Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары

Бұл айтқаныма мысал көп. Облыстық бұқаралық ақпарат құралдарында еңбек еткен қырық жылға жуық мерзім ішінде мен журналистердің барлық буыны өкілімен, барлық тегі ұрпағымен қызметтес болдым. Сондағы көзім анық жеткені журналистиканың ең төменгі яғни «қара жұмысынан» шыққандары «тесік өкпе» яғни іскер болады екен.

Жалындаған жастық шағымыз бірге өткен Жанайдар Бұралқиев, Жақан Сатаев - облыстық «Еңбек туы» (қазіргі «Ақ жол») газетінің редакциясына аудандық газеттің отымен кіріп, күлімен шығып, шынығып келген жігіттер еді. Екеуі де аудандық газетте корректор, әдеби қызметкер, жауапты хатшы болған. Екеуі де газет жұмысының ұңғыл-шұңғылына қанық, әсіресе, газет жанрына жетік-тін.

Шіркін, өткен ғасырдың алпысыншы, жетпісінші жылдарындағы «Еңбек туының» тігіндісін қарар ма еді, оларда біздің небір материалдарымыз шүпірлеп жатыр. Ерте шапса, кешке озған, ылди салса, төске озған Жанайдар мен Жақанның жазғандары көп шығар. Бұл екеуі кішкентай хабардың өзін зіл қара тас салмақ беріп жазатын, сол кездегі сансыз жиындардан есеп жазуға шебер болатын, айына екі-үш очеркті сүйкеп тастайтын.

Сол жылдары аудандарда осы екеуінің жолымен жүрген бір қанша жігіттер өсіп келе жатты.

Солар - бүгінде журналистиканың серкелері. Облыстық «Ақ жол» газетінің қазіргі жетекші журналистері - Тұрсынхан Толқынбаев, Ақылжан Мамыт, облыстағы басқа да басылымдарды дөңгелетіп жүрген Жаңабай Миллионов, Ахметжан Қосақов, Рахан Мөмей, міне, осындай жігіттер. Олар өндірістен, яғни газеттен қол үзбей жүріп оқып білім алған, қолдарына диплом тимей тұрып-ақ әбден ысылған журналистер болып қалыптасқан.

Қазақ әдебиетінің классигі Тәкен Әлімқұлов Мәскеуде М.Горький атындағы әдебиет институтында екі жыл оқыған. Сонысы жөнінде Тәкең: «Қайран босқа кеткен екі жыл өмірім-ай!»- деп өкініпті. Бұл сөзді Тәкең аудиториядан гөрі өз бетінше оқып, білім алғанды жақсы көргендіктен айтқан. Ал Тәкеңнің білімі -ұшан-теңіз. Қазақтың білімдарлығы Абайды танумен өлшенетіні бар, бұл өте орынды. Абайтанудың көшбасшысы Мұхтар Әуезов ғұламалылығымен әлемге мәшһүр. Одан кейінгі Қайым Мұхаметханов, қазіргі Мекемтас Мырзахметұлы өздері құралпы ғылымдардан оқ бойы озық. Тәкен ағамыздың Абай поэзиясы жайындағы «Жұмбақ жан» деген кітабы - қазақ көркемойының інжу-маржаны.

Мына мен әңгіме етіп отырған жігіттер Тәкендей білімді болмас, бірақ қызметті оқумен ұштастыра жүріп, журналистиканың қыр-сырына әбден қаныққан. Бұлардың Раханнан басқасының бәрі облыстағы қазақ баспасөзінің қара шаңырағы - «Ақ жол» газетінде шыңдалудан өтті. Шындығында, Раханды да осы санатқа қосса болады. Себебі ол - облыстық газеттің ең өндіртіп, ең сапалы, ең тақырыптың тамырын дәл басып жазатын штаттан тыс тілшісі.

Жаңабай мен Ахметжан - аудандық газеттердің бас редакторлары, жұмыстары бір бастарынан артылып жатады. Сөйте тұра Ахметжан соңғы екі жылда екі прозалық кітап жазып шығарды.

Осы жоғарыда аталған жігіттердің бәріне белгілі бір дәрежеде ықпал еткенімді ойлап қоятын кезім болады, сонда «Ағаға қарап іні өсер»- деген мақал ойға оралады. «Біз іні еліктейтін аға бола алдық па екен?»- деп сәл тоқталып қалып, бәрінің «Ағалап тұратынын, әлі күнге бір де біреуінің: «Аға - бордан, іні – зордан»- демегенін медеу етемін.

Жақсылық көрсем, өзімнен,

Жамандық көрсем өзімнен,- деп ақын бекер айтпаған. Орыс «Адам - өз бақытының ұстасы»,- дейді.

Біз «Асарымызды асадық, жасарымызды жасадық»- дейтін жасқа жақындап келеміз, жастардың келешегі - алда. Жастарға айтарым: журналист болу тек жазу емес, көп-көп білу де. Журналист жер өңдеуді агрономдай, мал өсіруді зоотехниктей, оқу-тәрбие жұмысын мұғалімдей білмесе де соларға жете қабыл болуы керек. Бизнестің, нарықтық тілін де анық әрі қанық білсін.

Әрине, шындықты жазу - басты талап.

Жақсыны, шыңдықты жазу жағында жүріңдер, інілерім!

Бұл жай бір айта салған сөз емес, журналист ағайындардың наны мен арына жабысатындар көбеймесе, азаятын түрі жоқ. Баспасөз туралы заңға енгізілген өзгерістер талабына сай жұмыс істеу де талай проблеманы алға тартатын сыңайлы, өзіңе сен, журналист інілерім.

* * *

Мен бұл сөзді алғаш рет қазақ мемлекеттік университетіне түскен 1958 жылы естідім. Сол жылы филология факультетіне қабылданған студенттер Калинин көшесіне орналасқан жатақханаға жаттық.

Менің оқуға бірге түскен ауылдас досым Қарауылбек Қазиев ересектеу жігіттермен бірге жатқан.

Бір күні Қарауылбек:

- Әлдихан, сен шата деген сөздің мағынасын білесің бе?- деді.

- Жоқ, білмеймін.

- Шымкенттік жігіттер айтты, шата - қырық сідік деген сөз екен.

- Құрысын, білмегеніміз жақсы екен!

- Сен филолог боласың, білмейтін сөзің болмауға керек.

- Сен журналист боласың, саған да білу керек.

Білдік, шата, сыпайылап айтқанда, ойнастан, одан да мәдениеттендірсек, жүгірмеден туған бала екен. Қазір қарасам, «Қазақ тілінің сездігінде» «Шата - некесіз туған бала»,- деп дәл ғылыми әрі сыпайы түсінік беріліпті.

Шата деген сөзді мен адам баласына айтып көрген емеспін. Меніңше, бұл адамды қорлаудың барып тұрған шегі. Айта берсеңіз, бұл адамды емес, оның ең асылы - анасын қорлау. Анасының күнәсін өзгенің аузынан есту, соның азабын шегуден асқан жаза бар ма екен адамға?!

Шата бала - кешегі сұм соғыстың ең бір зұлмат ескерткіші. Жаңа қосылған жарлары майданға кеткен келіншектің бәрі бірдей қу тізесін ұзақ құшақтауға төзе алмаған, Мұхтар Әуезовтің қаралы сұлуының кейпін киген. Нәтижесі - шата бала.

Майданнан келген солдаттардың да бәрі бірдей жар құшағына бірден кіріп кете қойған жоқ, шата балаға әке болды. Шаталарды шешелері Олжабай, Оңкелді, Аманкелді деп атады. Бұлардың әкелері оң да, аман да келген жоқ, олжабайларға қол созым жерде жүрді. Бірақ «Әкең -осы»- деуге анасының ары, «Сен - менің баламсың»-деуге әкесінің батылы жетпеді. Өсе-келе шата өзі иемденіп жүрген тектің бөтені екенін білді, бірақ намыс аузын буды, өмір бақи өтірік әкесін иемденіп, жалтақ, жасқаншақ күй кешті.

Өмір бір орнында тұрмайды, жас өседі, жарлы байиды. Шаталар да сөйтті, өсті, өздері әке болды. Шатаның құпиясын білетін бірен-саран көрі көз болмаса, бәрі ұмыт болды. Шата сүйекке таңба болған қорлықтан құтылды.

Әй, қайдам, шата қанша өссін, деміне нан піссін, бәрібір некесіз туғандығын ұмыта алмас. Шатаның шаталығы - өзімен бірге керге баратын қайғысы. Құдай жаратпай жатып күнәкар еткен шата өсе келе талай күнә жасайтын қиямұрыс, қутұяқ болады. Бұл сезді мен білген соң айтып отырмын. Кісімсіп жүрген екі шатаны білемін, екеуі де біреуге жамандық жасауға жүйрік.

Біздің халқымыз - кең. Өз ағайындарынан туған шата баланы ғана емес, жаугершілікте қолға түскен балаларды да асырап, өсіріп, өздеріне сіңіріп жіберген. Қазірде қазақтың руларының ішінде қалмақ дейтін ата балалары бар. Бұл қалмақтар - кешегі жоңғарлардың балалары. О баста тұтқын болған жетім баланы бір қазақ асыраған. Үйлендіріп, үй еткен, оны бүкіл ауыл бөтенсінбейтін болған. Алайда, жаны қиналғанда Құдайды да қарғайтын қазақ ашуланғанда сіңбені «Қалмақ»- деп айтып қалатын болған. Қазір енді қайда, «Қалмақ» деген қамыт әлдеқашан сыпырылып тасталған, бәрі қазақ болып кеткен. Өйткені өз аталарын түп-тұқиянынан бүгінгі бесіктегі балаға дейін таратып айтатын шежіреші қарттар азайған. Қалмақтар тәрізді шаталар да өз ағайындарының арасында шат-шадыман өмір сүріп жатыр. «Ағайындары» дейтінім қазақ әйелдері соғысқа кетіп оралмаған немесе өз ажалынан өлген күйеулерінің жақындарымен ғана көңілдес болған.

Адамзат гуманизмнің биік шыңы - тең құқылық.

Өмірге келген адал ұл да, шата да, сіңбе қалмақ та тең құқылы. Бәрінің құқы тең дәрежеде заңмен қорғалған.

Дей тұрғанмен, адамгершілік өлшеммен қарар болсақ, бұлардың айырмашылығы бар. Оны өлеңмен былай өрнектесе болар:

Болса егер өз бел балаң,

Болмассың сен ешбір алаң.

Шата бала - тексіз неме,

Тудың екен, бетсіз, неге?!

* * *

Құдайым-ау, не боп барамыз, бұл казақ күнгей мен теріскейді ажырата алмайтын халге жетіпті!

Мен - тау баласымын. Алатаудың Қордай асуынан төмен қарай құлдаған бір сілемі Кербұлақ тауы деп аталады. Бұл - атақты Жайсаң жотасының солтүстік бүйіріндегі шығыстан батысқа қарап ағатын Кербұлақ өзенінің екі қапталындағы қаптаған қалың төбелі тау. Мен сол тауда туғанмын.

Бала жастан білемін, күн жолы Кербұлақ өзенінің оңтүстік жағы. Күн сәулесі Кербұлақ тауының оңтүстікке қараған бетіндегі тастарды қарып, қақтап қап-қара кылып жіберген. Қара беттерде жатаған шие, тобылғы, ақтаспа болмаса, шөп өспейді. Өседі, көктемде желкілдеп тұрады, жазда түк қалмай қурап кетеді. Міне, күнгей дегеніміз - осы, таудың күн жақ беті, сол өңір.

Кербұлақ өзенінің оңтүстік қапталындағы таулардың солтүстік беті тұнған алуан түрлі шөп. Жаздай көкпеңбек болып жататын жерлері де бар. Міне, бұл - теріскей, яғни таудың күн жемейтін салқын солтүстік беті.

Шәмші Қалдаяқовтың сөзін Сабырхан Асанов жазған «Теріскей» атты тамаша әні бар. Халық әні іспетті бұл әнді, өзгені қайдам, өз басым тыңдай бергім келеді. Сазгер мен ақын Қаратаудың теріскейіндегі шұрайлы жерді, берекелі елді ғажап етіп әнге, жырға қосқан. Қазаққа осы ән-ақ қай жағымыздың теріскей, қай жағымыздың күнгей екенін соқырға таяқ ұстатқандай етіп әдемілеп айтады. Айталық, сіз Алматы-Ташкент автотрассасымен Шымкентті бетке алып бара жатырсыз делік, сонда оң жағыңыз яғни Қаратаудың бергі беті - күнгей, тағы да оң жағыңыз, бірақ Каратаудың арғы беті - теріскей, күнгей де, теріскей де бір жақта, жаңа қазақты шатастыратыны - осы.

Сонымен, шегелеп айтқанда, таудың күн түсетін беті - күнгей, бұл - солтүстік жақ, яғни терістік. Иә, теріскей емес, терістік. Таудың күн түспейтін көлеңке беті -теріскей, бұл - оңтүстік жақ, яғни түстік.

Адамдарды шатастыруға екінші бір себеп - осы. Адамдар солтүстік жақты күнгей, көлеңке бетті түстік деп біле алмайды, бірақ шындығы - солай.

Біз жер атты алып планетада тұрамыз. Әрқайсымыздың туған жеріміз, мекеніміз — соның кішкентай ғана бір пұшпағы. Менің туған жерім - ол үлкен өңір, өле-өлгенше естен кетпейтін балалық өмір. Өмір сүруіме қажетті түсінік-түйсіктің бәрін менің бойыма Кербұлақ ұялатқан және ұмытпайтын етіп сіңірген.

Жер - Ананың кішкентай ғана бір жапырағы - айналайын Кербұлақ, сен екенсің маған оңым мен солымды танытқан! Әлемнің қай түпкіріне барған екенмін, жер бедеріне назар салған екенмін, сен келесің көз алдыма, туған жер. Жаңа аяқ басқан жердің батысын-шығысын, күнгейін-теріскейін, терістігін-түстігін сенімен салыстырамын. Кербұлақ, бәрі түсінікті бола қалады. Кербұлақ - бала кезде оқыған қызық кітап, көп жайды қабақ шытпай үйреткен ұлы ұстаз.

* * *

Мен бір мақалқұмар басшыны білемін. Ол мақал-мәтелдер кітабын көп оқиды, жаттауға әрекет етеді. Мақал-мәтелдерді қолдануға құмар, бірақ орнын тауып жымдастыра алмайды. Содан барып ол кісінің айтпағы бір жаққа, мақал-мәтел екінші жаққа тартып, сөзінің берекесі кетеді. Алайда, жағымпаздар ол басшыны сөзге шешен санайды және соларын өзіне жарыса айтқан кездері де болған. Басшы бұған сеніп қалған болуы керек, білетін аз ғана мақал-мәтелін сөзінің арасына көп тықпалайды.

Басшының бір мақалы мынау:

Ақшаң болса қалтаңда,

Алай-бұлай талтаңда.

Жағымпаздар жапырылып тыңдайды, басшының өте дәл һәм тапқыр айтқанына таңырқап отырады.

Мақалдың дұрыс нұсқасын білетіндеріміз де таңырқаймыз.

Дұрысы:

Талтаңдасаң, талтаңда.

Қандай өткір, ақшалы ақымақты арқадан қағып отырып, жер-жебіріне жетпей ме?!

Халықтың алтын қорытпасы ғой - бүл, бір сөзіне тиюге болмайды. Кішкентай тидің екен, бүлдіресің. Қараңызшы, басшы: «Алай-бұлай»- деп еді, калталыға айтарымыз болбырап шыға келді. Халық: «талдасаң»- дегг еді, қалталы таба болды да қалды. Ендеше, мақал-мәтел мәтінін бір мысқал да айнытпай айтып, қажет жерінде дәл тауып қолданғанда ғана жанады.

Мынандай бір ғажап мақал бар:

Аузында әзілі жоқтың,

Қойнында айбалтасы жүреді.

Неткен керемет!

Сөз түсінбейтін ноқайды жер ету осындай-ақ болар.

Сөз түсінген адамға мұнда біздің халыктық дәстүріміздің үлкен қайнары бар.

Қазақ кімнің кім екенін қалжыңмен сынаған.

Дана қарттарымыз өзінен кейінгілердің өресін байқау үшін қалжыңдап көрген, жауабын естіп, бағасын берген. Тіптен балаларды да әзілдеп байқаған.

Ұлы Бауыржанның ұлы Дінмұхамедті өстіп қалжыңдап сынағаны бар. Баукең ауырып Мәскеуде ауруханада жатады. Ойда жоқ жерде бір топ қазақстандық ауруханаға сау етіп келе қалады. Сөйтсе, Димекең Баукеңнің ауырып жатқанын естіп, көңілін сұрап келіпті ғой. Батыр іштей қатты разы болыпты.

Баукең енді сол кездегі Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Б.Әшімовты сынамақ болып:

- Димеке, мына тапалтақ сарың кім?- депті.

Б.Әшімов кәдімгідей ашуланып, томсырайып қалыпты.

Баукең Б.Әшімовтің тауанын байқап, онымен сөйлеспей қойыпты.

Баукеңе Әшімовтер қойнына айбалта тықсын, мойнына автомат асынсын, бәрібір, айтатынын айтқан.

Сөйте тұра батыр Баукең әзілді түсінген адамды әспеттеген, бүкіл қазақ сөйткен. Ал, Баукең – нағыз қазақ.

Нағыз қазақ әзілге алдырмаған, мақал-мәтелді қажетіне қапысыз жаратқан.

* * *

Коммунистік қоғамнан қалған бір әдемі қағида – іс тетігін кадр шешеді. Бұл - қандай қоғамда өмір сүрмейік, мағынасын, актуальдылығын жоймайтын ұғым. Сол коммунистік қоғам кадр іріктегенде сабақтастыққа ерекше мән беретін. Басшы кадр қазіргідей аспаннан түскендей болып ғайыптан пайда болмайтын. Рас, облыс басшысын жоғарғы жақ іріктейтін, тағайындайтын, бірақ ол басшы қолына папкасын ұстап, соқа басы ғана келетін. Сөйтіп жергілікті кадрлармен түсінісіп жұмыс істейтін.

Әкімдік институты өмірге енген алғашқы кезде бізде команда деген бір сұмдық шықты. Мен сұмдық деп әдейі жазып отырмын. Туған жерінен табан аудармай, қызметтің барлық сатысынан өтіп шыныққан кадрлар тасада қалып, басшыға еріп келген командасының мүшелерінің тасы өрге домалағаны талайдың жігерін құм еткені сұмдық емей, немене. Басшының небір дүбәраларды жетектеп әкеліп, тұмсығын майға тығып жібергені - сұмдықтың көкесі. Ешкімнің әкесінің жұмысы жоқ, мемлекеттің қызметін ешкім меншіктей алмайды. Бірақ белгілі бір салада жанын салып қызмет істеп жүргендердің «Құдайдан үміті болады», өссем-ау, дейді. Сөйтіп жүргенде «жерден жік шықты, екі құлағы тік шықтының» кері келіп, бұл саланың проблемаларын білмейтін, ұжымның хал-ахуалынан мақұрым біреу дайын орынтаққа қонжия кетеді. Бұл - сұмдықтың дәдесі.

Сонымен, өзімізде жұмыссыздық белең алып, кадрдың қаншама алтын қоры бақадай аузын ашып қалғанда басшымен үйір-үйір болып ілесіп келгендер піскен егінге еніп, білем-білем құйрықты сорып жатты. Жергілікті жұрт олардың санын жүздеп санаумен шектеліп қана отырды. Өйткені күресерге дәрмен жоқ, әлгілердің бәрінің сыйынғанынан сүйенгені күшті еді, яғни олардың қолдаушылары басшының өзі.

Осы өресіз үрдіс өркендей берер ме еді, қайтер еді, Елбасымыз тыйым тастамағанда. Елбасының халыққа жасап жатқан жақсылығында шек жоқ, соның бір бірегейі осы болды. Бастап келген серкесі кеткен соң жетімсірей бастаған келімсектердің жылыстап кете бастайтынын өмірдің өзі көрсетіп жүр. Әлбетте, зардабы бірталайға дейін сақталады. Бұзылған сабақтастық қайта қалпына келгенше талай уақыт өтеді. Мейлі, өз өскініміздің кештетіп болса да жетілгеніне не жетсін!

Сабақтастықтың үзілгені өмірдің көп саласына зиянын тигізетінін көріп те, біліп те жүрміз.

Әкімдердің өзгергені - заңды. Оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар. Жақсы қайда қашады, айтпай-ақ қояйық. Жаман жағы – сабақтастық бұзылады. Оның бізге мәлімі де, беймәлімі де бар. Ендеше біз көзіміз көрген жайды айтайық.

Тараздықтар жақсы біледі, қаланың қақ ортасында Атшабар атты алаңқай бар. Мұнда бір кездері қала тіршілігі қайнап жатады екен. Ұн базары, мал базары болып, халық көп жиналатын берекелі жер екен. Түрлі ойын-сауық ортасы көрінеді.

Сол алаңқай көп жыл бос жатты. Сол жерде қала сәнін келтіретін бір зәулім құрылыс салу керектігі көп сөз болды, қалай да әйтеуір реті келмеді.

Облысқа командасымен А.Қ.Тшанов келді. Ол қалаға әкім етіп Б.Ә.Жылқышиевті әкелді. Іскер жігіт Болат Әбжапарұлы қаланы жақсы басқарды. Болаттың назарын Атшабар алаңқайы да аударды. Төле би көшесінің түстігінде Қ.Рысқұлбеков атындағы саябағы гүлдеп, терістігінде Атшабар алаңқайының қаңсып жатқаны жараспайтын еді. Ол Атшабар алаңқайын Қ.Рысқұлбеков атындағы саябағына ұштастыруды ұйғарды да қарбалас жұмыс басталды. Алаңқайдың әр тұтам жеріне дейін жоспарланып, қ ұ н а р л ы топырақ тасып жеткізіліп төгіліп, алуан түрлі сәндік ағаш көшеттері отырғызылды, орындықтар орнатылды.

Сөйткенде облысқа да, қалаға да басқа әкімдер келді. Басталған жұмыс тасталды. Ол аз болғандай ендігі бір әкім тұсында біреулер қаншама жыл көздің қарашығындай сақталып келген алаңқайдың күн батыс жағын кертіп не екенін ешкім білмейтін күмәнді құрылыстар сала бастады.

Бұл қаланың ортасында жапырақтай жер қалдырмай сатып кеткендердің тірлігі еді. Апырай десеңізші, халық талай әңгіме қылып, ел игілігіне айналар ерекше бір нысан салудан үміткер болған алаңқайдың тоз-тозы шықты.

Қазір енді осы алаңқайдың қалған жеріне элиталы деп айдар тағылған тұрғын үйлер салынып жатыр. Иесі алматылық көрінеді. Жерді, әрине, сатып алған. Тараздықтарда таласатын дірмән болмаған, алматылықтардың қолы жүрген кез еді ол. Алматылықтар енді өз жерімізде қымбат үй салып, өзімізді сорады.

Көрдіңіздер ме, жұмыста, тірлікте сабақтастық болмаса, елдің де, жердің де берекесі кетеді.

Қандай да команда мүшелері көбірек қарпысам, қалтамды қампайтсам деп келеді. Тойғанынша ішіп-жеп кетеді.

Өз ортаңнан өскен ұл туған жерге туын тіксем дейді. Бұларда команда жоқ, ел азаматына сенеді. Барлық тірлігі өткенмен сабақтас, сондықтан бас жарылып, көз шықпайды, бәрі ретімен, жөнімен өрбиді.

Мүшелері өңшең жемір команда деген сұмдықтың қанын сұйылтқан Президентке алғыс айтқың келеді.

* * *

Ендігі жерде қазақ баласын жаппай қазақша оқуға бермесе, өстіп өкінгеніміз өкінген, өкінгеніміз өксіген.

Қазір балаларымызды жаппай қазақша оқуға берсек, алдағы бір он жылда қазақша сөйлей де, оқи да, жаза да алатын жеткіншектер өсіп жетіледі.

Қазақ тілін игеруге жаппай жұмылған кез болды. Сонда елдің көңілін қалдырып, бетін қайтарған бір жай кездесті. Ол - қазақ мектептеріндегі білім берудің нашарлығы. Бұл жөнінде осыдан он жыл бұрын облысқа белгілі ардагер Р. Келесовтың айтқан сөзі сүйектен өткен.

- Мен немерелерімді казақ мектебінен алып, орыс мектебіне бердім. Қазақтар бала оқыта алмайды. Өңшең әйел мұғалімдер саналы білім бергеннен гөрі құбылтып өсек айтқанды жақсы көреді,- деген еді қария.

Әлгі кісімен әжептәуір әңгімеге барғанбыз.

Қазір мен басқаша ойлаймын, шынында да, қазақ мектептерінде оқыту сапасы орыс мектептеріндегілерден әлдеқайда төмен.

Біздің үкіметіміз ешкімді алалап-құлалап отырған жоқ. Мектептердің материалдық-техникалық, оқу-бағдарламалық жағынан жарақтандырылуы қазақ, орыс болып жіктелмейді, бірдей. Ал, оқыту сапасы қазақ мектептерінде орыс мектептерінен қалып қойған. Мұның басты себебі мұғалімдерге келіп тіреледі. Жасыратын не бар, қазақ мұғалімдері орыс әріптестеріне ілесе алмайды. Әлбетте, қазақ мұғалімдерінің бәрін қаралай алмаймыз, бірақ қазақ мектептеріндегі білім берудің сапасының солғын екенін сол кісілерге тірейміз.

Біздіңше, мұғалімдердің Құдайына болмаса, үкіметке қоятын кінәсі жоқ. Тіптен нарық өз қыспағына қаншама алды деген кездің өзінде мұғалімдер мен зейнеткерлердің жалы қисайған жоқ.

Мен ертеректе намысын жыртып, ардагер ағамен тәтті ауыздың дәмін кетіргеніме қазір өкінемін, бүгінгі күні мұғалімдердің намысын жырта алмаймын. Қазақ мектептерінде оқыған жастардың білім сапасының төмен болатыны сынақтар мен байқауларда, тестілеуде жақсы мәлім болды. Сөйте тұра біз қазақ мұғалімдерінің жастарға сапалы білім, саналы тәрбие беру ісінде ұшан теңіз жұмыс атқарып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Осыдан жиырма шақты жыл бұрынғы бір зерттеу республиканың белгілі шенеуніктерінің, атақты ғалымдарының, әдебиет пен өнер қайраткерлерінің дені қазак мектептерінің түлектері екенін көрсеткен болатын, меніңше, қазір де олардың үлес салмағы көп. Бұл, әрине, қазақ ұстаздарының еңбегінің жемісі.

Елбасымыздан бастап есті азаматтардың бәрі қазақ тілін қайтсек көгертеміз деп жүргенде бұл мәселенің шешуі тікелей мұғалімдерге келіп тірелетінін еске салып, түрткі болғымыз келді біздің. Бұл жөнінде үлкенді-кішілі алқалы жиында аз айтылып жүрген жоқ, әдемі шешімдер де бар, бірақ атқарылғаны аз.

Біз - «Итің ұры десе, намыс қылатын» халықпыз. Мұғалімің басқа ұлттың мұғалімінен осал десе, өліп кетуге бармыз.

Ұрпақ келешегі жүктелген ұстаздар қауымының өзі де көтере алмас мұндай кінәні.

Ұлт болашағы сенің қолыңда, ұстаз!

Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың өзі: «Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде»- деп атап көрсетіп отырғаны бәрімізге жақсы мәлім.

«Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде сөйлейтін азаматтар»,- дейміз біз.

* * *

Халқымыздың қасиет тұтар нәрселерінің бірі - қара қазан. Қазақ өз өмірінің мәнін - «қара қазан, сары баланың қамы»- деп білген.

Сонда ердің де, әйелдің де ойлайтыны - сары баланың қарны ашпасын, қадірі қашпасын деу, ұрпақтың қамын жеу. Біз, қазақ, қара торымыз, ендеше сары балаға жол болсын. Есті тарих айтады: ескі кезде қазақ сары болған,- деп. Алтайдан құлдаған ата-бабаларымыз небір аумалы-төкпелі замандарды бастан кешірген, өмір сүру салты ғана емес, түрі де өзгерген. Кішкентай сөз тіркесі үлкен ойға, талайды тарихқа жетелейді. Ол - тарихшы ғалымдардың үлесі, біздің әңгімеміз қасиетті қара казан хақында.

Қазақтай сөздің мағынасын мың құбылтатын халық бар ма екен?! Қараңызшы, қазан ауыз жоғары деген сөздердің мағынасын. Бұл - тігерге тұяғы, ішерге асы жоқ адамның оптимистігі, Құдайдан үміті. Қазан сөзін қатыстырып алуан түрлі мағынаға ие болған сөз тізбегін тізіп көрейік: қазан асты - тамақ жасауды бастады; қазанға ет салды; қазан бас - басы қазандай үлкен кісі; қазан көтерді - тамақ әзірлеуге кірісті, қазан асты; қазан құйрық - құйрығы қазандай қой; қазаны басқа - өз алдына бөлек үй, жеке отбасы; қазаны майланды - қазанына семіз ет асты; қазаны оттан түспейді - бір тамақтан кейін бір тамақ пісіріп, үнемі ас әзірлейді, берекелі үй; қазан аузынан бөлісті - бар тапқанын ортаға салды; қазан бұзарлық - содырлық, сотқарлық, тентектік; қазан құлағын ұстады - билікке қолы жетті; қазанның түп күйесіндей - қап-қара, тіптен қара; қазан үстінен күн көрді - біреудің еңбегі есебінен күнелтті; қара қазан - сараң.

Дүниедегі ең жақсы сөз - алғыс, ең жаман сөз -қарғыс. Қазақ оларды да қазанмен қабыстырып түйіндеген. «Қазаның оттан түспесін» - берекелі,

Жақсылық тілеп лайым,

Аман-сау жүрейік, ағайын.

* * *

Мақал-мәтелді көп біліп, ойына орайластырып, сөзіне жымдастырып пайдалану-ұғынықтылық, ұсынақтылық, ал, оларды жетесіздік. Ұлы Абай: «Ескі бише отырмын ба мақалдап»,- деп бекер айтпаған. Адамның өз сөзімен жымдаспаған мақал босқа атылған оқпен тең, ал, мақал арқылы білдіретін түйіп тастау – мергендікке пара-пар.