Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары

«Жылқы – адам мінездес», – деседі. Сиырда да адамға тән мінездің бәрі бар, тек көре білу керек. Әсіресе, сиырдың бауырмашылдығы – таңданарлық.

Мен өскен Кербұлақ тауында қасқыр көп болушы еді. Уақ жанды ел көзден таса етпейтін, өйтпейді екен, қасқыр жеп кететін. Ол кезде шанда біреуде болмаса, жылқы жоқ. Бары күндіз адамдардың тақымының астында, түнде ауыл маңында тұсаулы, шідерлеулі тұрады.

Ауылдан ұзап жайылатын мал – сиыр ғана. Елсіз, жырақтағы жыралардың шүйгін шөбін орып оттап жүретін сиырды қасқыр жемейтін, дұрысы жей алмайтын. Кезеңнен көк шуланның қос құлағы қылтиып көрінді екен, сиырлар шоқтай болып иіріліп, тана-торпақтарын орталарына алып, мүйізін тосады. Қасқырға да жан керек, аузының суы қаншама аққанымен, басқа, оңай олжа іздеп кетуге мәжбүр болады.

«Ойда отыз сиыр өкірсе, қырда қырық сиырдың мүйізі сырқырайды» дегеннің шындығын талай рет көзім көрді. Қапелімде қасқыр жазатайым еткен сиырдың жемтігіне немесе ашық жатқан бауыздау қанына тап болған бұл жануарлар өкіріп қоя береді. Аталасының жан түршігерлік даусын естіген сиырлар жан-жақтан өңкілдеп келіп, қан жатқан жердің әлем-тапырағын шығарып, азан-қазан болады. Құдды бір өлікке жылаған адамдар іспетті.

Сиырға жамалған бір жаман сөз бар, ол – сасық. Мен бұл сөздің растығына күмәнмен қараймын. Әлбетте, әр малдың өзіне тән иісі болады, ол сиырда да бар. Асфальтта өскен тік аяқ болмаса, мал ішінде көп болған адам ол иісті елемейді. Ал, сасық деп мұрнымызды шүйіріп, жек көріп отырған сиырымыз жаман иістен өлердей жиіркенеді. Ұлы сөзде ұят жоқ, «Осырған сиырдай қылды» - деген сөзді айтуға тура келеді. Бұл – көп болып біреуді қоңаштап, зәбір көрсеткенде айтылатын сөз. Мұның керемет дәл айтылғанына таңданбасқа болмайды. Қапияда байқамай жел шығарып қойған сиырды барлық табынның қуып жүріп сүзгенін талай көргенім бар. Осыдан кейін сиырды қалай сасық дерсің.

Меніңше, адамға пайдасы жөнінен сиырға тең келетін мал жоқ. Құрт-майы, ірімшігі – дастарханның берекесі, айранына ешқандай сусын астар бола алмайды.

Жылқының жершіл екенінде дау жоқ. Мен ойлаймын: жан-жануардың бәрі жершіл. Табиғат ананың қолға үйренгендері де, тағысы да барар жер, басар тауын жақсы біледі. Күндіз қанша ұзап кеткенімен, кешке қарай желініне сүт толған сиыр қазығын танбай табады. Сиырдың мұрны иісті тым алыстан тартады. Шөбі шүйгін жыра, сайды, егін, әсіресе жүгері алқаптарын сиырдай тез табатын малды көрген емеспін.

Малсақ қазақ тауып айтқан, «Мал жақсысы – сиыр, жер жақсысы – кебір». Сиыр – шаруаның қорасының құты, өзегіңді талдырмас айраны мен сүті. Сиырдың барлық өнімі адамға ауадай қажет. Өнімі керектің өмірі керек.

* * *

Ауыз әдебиетінің ең кең тарағаны – ертегі.

Мен – бала болып ертегіні көп тыңдаған, ата болып оларды немерелеріме жеткілікті айтып жүрген адаммын. Ертегілерді жас күнімде де, кейін де аз оқығаным жоқ, қазір де қолыма түскенін бас алмай оқып тастаймын.

Ертегі туралы айтарым аз емес, соның біреуін, жоқ, біреуі жөнінде ғана әңгімелейін.

Ертегі, барлық әдеби туындылар тәрізді, тектен-тек шығарылмаған.

Қазақ ертегілерінің ішіндегі інжу-маржанының бірі – «Аяз би». Сонау балаң шақта «Ана тілі» оқулығынан оқыған бұл ертегі санама мықтап ұялаған. Оны қайталап оқудан жалығып көрген емеспін. Жаманның Аяз би атануына дейінгі жолы ғажап дала даналығына толы. Халықтың жұпыны өкілінің ешқандай әсірелеусіз өрнектелген, соншама қарапайым, асқан дана болмысы таңданысымды бір мысқыл бәсеңдеткен емес.

Ертегінің соңында Жаман ақылы асып, би болады. Мейірімді, тура би «Аяз би» атанады.

Билік – асау ат, ақылды, парасатты адам болмаса, анау-мынауды атып ұрып, жер қаптырып кетеді. Ел тізгінін ұстаған адам асып-таспауы, халықтың қамын жеуден танбауы, әділеттің ақ жолынан айнымауы, жетімді жетелеуі, кемтарға көмектесуі керек.

Осыны жақсы білген Аяз би ордасының маңдайшасына жыртық тоны мен жаман тымағын шегелеп қояды. Кейде хандықпен көңілі ауытқып, тура жолдан таяйын десе, шегелеулі тұрған тымағы мен тонына қарап, «Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын деп таспа. Аяз, әліңді біл, құмырсқа, жолыңды біл!» – деп өзін-өзі сабасына түсіріп отырған, асып-тасудан аман болған, әділ билік жүргізген.

Шіркін, біздің бүгінгі бишікештер Аяз би аталарының осы әрекетінің астарына кішкене бір үңіле алар ма екен, әй, қайдам?! Егер сол орынтақта отырғандар халық даналығының ғажап үлгісі – «Аяз биді» оқыса, оның әр сөзінің түбіне терең бойласа, ел-жұрт наразы боларлық бір де бір әрекетке бармаған болар еді. Оқымайды. Қап! – деп өкінгеннен басқа амалың қайсы?!

Пендешілік белең алған қазіргі кезде Аяз бидің үлгісі екінің біріне керек.

Қайран бұрынғы өнер майталмандары ән мәтіндеріне ерекше назар аударған. Құрманбек Жандарбеков, Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсіпбек Елебеков, Күләш Байсейітова, Манарбек Ержанов шырқаған әндерден қылдай қылпық кездестірмейсің. Олар орындаған ән сөздері анық, дәл айтылатын.

Халық әндерінің кез-келгеніне салып айтыла беретін әдемі мәтіндер бар. Солардың бірі былай басталады:

Ойлап тұрсам, дүние шолақ екен,

Бұл дүниеге адамзат қонақ екен.

Бір таңғаларлығы әншілердің бәрі осының екінші жолын «Бір-біріне адамдар қонақ екен»,-деп шырқайды. Әншілердің мәтіндері үлкен ой айтып тұрған ән сөздерін түсінбей, осыншама әлсіреткеніне өкініш білдіргеннен басқа амалымыз қайсы?!

Бұл кездегі әншілер ән мәтінін өздерінше редакцияламақ болатын сияқты. Мысал келтірейік:

«Дудар-ай, келер болсаң, тезірек кел,

Орныңа талай жаман таласып жүр». – деп шырқайды әнші.

Дұрысы:

Орныңа орыс, қазақ таласып жүр.

Бұл қалай сонда? Біздіңше бұл – саясаттандыру. Әнші орыс өктемдік құрып тұрған кезде оның жігітін Мәриям сұлу қызға таласатын әумесер етіп көрсеткісі келмеген әрекетсымаққа барған. Сұлу қыз-көздің құрты, оған орыс, қазақ деп жатпай, жаппай ғашық болған. Ал, біздің әсіре сақ әншілер әміршіл жүйе әсерімен орысты өздігінше жақсы қылып көрсетемін деп сұлуға ғашық болу, таласу сияқты нағыз жігіттік әрекетінен айырған.

Халық қазынасына бұлайша суық қол сұғу – қиянаттың үлкені. Қазақ радиосы мен теледидарын тыңдап, көріп отырып, небір сорақылықтарға тап болып, жан күйзелетін сәт, өкінішке орай, жиі болып тұрады. Қорқыныштысы – бір әншінің бұзып айтқан сөзін басқалардың ойланбай қайталайтыны. Мысалы, қазақ сөз, саз өнерлерінің қайталанбас өкілі Кенен Әзірбаевтің «Ойжайлау» әні деп айтылатын әнде мынадай жолдар бар:

«Ақ бүрген, қызыл бүрген, бүрген-бүрген,

Бүргенді аралайды жолын білген».

Әншілер осындағы «бүрген» сөзін «бүрлен» деп өзгертіп алған. Қазақта бүрлен деген сөз жоқ, сонда олар мұны қайдан алған? Меніңше, о баста бір білмес солай шырқаған. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бүргенге мынадай сипаттама берілген: «Аязға, ыстыққа төзімді, дәмі ащы, кішкене қызыл түсті жеміс өсетін, ақ шешекті бұта және соның жемісі ». Отар даласында болатын бұл өсімдікті Кенекең талай аралаған ғой, әнге қосқан.

Кенекең әндерінің сөзін бұзып айту бір бұл емес, көп, тіптен, ең өкініштісі – сол ауылдың тумасы Саят Медеуовтің шатасуы.

Саят атақты «Келінжан» әнінің бір жерін былай қайырады:

«Ауылыңда «театр, кино жоқ»,- деп,

Баламызды қалаға бастап кетпе».

Кенекең: «Колхозыңда «театр, кино жоқ»,- деп,

Көркемжанды қалаға бастап кетпе»,-деген.

«Ауылыңда», «Баламызға» деген сөздер-жалпы, «Колхозыңда», «Көркемжанды» деген сөздер-нақты.

Абыз Кенен баласы Көркемжан Динаны келін қылып түсіргенде бетін өзі ашып, күні бүгінге дейін, тіптен адам баласы өмір бақи ғибрат алар тағлым айтқан ғой. Оның бір сөзін өзгерту – қиянат.

Қазақтың қазіргі ең талантты әншісі Рамазан Стамғазиев «Жайық қызы» әнін нәшіне келтіріп орындайды. Қазақ сөзінің ерен зергері Зейнолла Қабдолов Жайықтан бір қыз көріп,

«Асыққан балықшы екен, амалым не,

Қалдым-ау, ести алмай бір ауыз сөз», - деп аһ ұрады. Рамазан Стамғазиев болса, «жолаушы екен», - деп сипай сөйлейді. Бұл не, Рамазанның Зейнолла ағасын, балықшы қызға ғашық қылғысы келмегені ме? Қабдолов ол кезде академик емес, әсершіл студент еді ғой, асыққан балықшы қыздан тіптен, бір ауыз сөз ести алмай қалғанына өлердей өкініп, осындай өлең жазған. Оны бұрмалаудың еш қажеті жоқ.

Ұлы Абай өзінен кейінгі ұрпаққа сөз патшасы – өлең ғана емес, «құлақтан кіріп, бойды алар әсем» әндер де қалдырып кеткен. Абай әндерін айтпайтын қазақ жоқ десек, артық айтқандық емес. «Іші алтын, сырты күміс» жақсы сөздерін Абай ғажап сазға да бөлеген. Қай қисынға сиғызарымызды білмейміз, Абай әндерінің сөзін бұрмалайтын да пәле шықты.

Бір әншінің: «Желсіз түнде жарық ай,

Сәулесі суда дірілдеп.

Ауылдың маңы терең сай,

Тасыған өзен күрілдеп»- деп әндеткенін естіп, «Абай жолын» оқымаған өнерпаз да болады екен-ау!»- деп таңдандым. «Маңы» емес, «Жаны»- деген Абай. Бұл өлең – өте әсем сурет. Оқиға ауыл маңында емес, ауыл жанында өтеді. Абай ауыл маңының ауыл жанынан алыс екенін жақсы білген, әнші мұны білмейді. Өлеңге арқау болған жай «Абай жолында» жазылған, әнші оны да білмейді, сөйтеді де осылай әндетеді.

Ән сөзі – жан сөзі. Әнші осыны білуі керек.

Бәкір Тәжібаевтың «Ақ бұлақ» әнін тыңдап отырып қазақтардың өз ана тілінен алыстап қалғанына қынжылмасқа лаж қалмады.

«Сенің келіп» жағаңнан,

Әкем атын суарған.

Сенің келіп жағаңнан,

Анам талай су алған», деп әндетеді әнші.

Жоқ, олай емес, бірінші жолы «Сенің келіп жағаңа» болуы керек.

Мұны аңғаруы үшін әнші білімді болуы тиіс. Сонда әнші аузына келгенді айтпай, әр сөздің түбіне терең бойлай алатын болады.
* * *
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», сөз жоқ, теңдессіз кітап. Сөздікте 50 мыңға жуық сөз бен сөз тіркесіне түсінік берілген. Өте жақсы. Мектеп оқушысынан қария жасындағыларға дейінгілер қолынан тастамайтын кітап бұл. Бұлай дейтінім, біздің үйде бұл кітаптың үш данасы бар, біреуін мен, екеуін мектепте оқитын екі немерем меншіктеп алғанбыз. Қазақша оқитын немерелерім менен ана сөздің, мына сөздің мағынасын сұрай берген соң, екеуіне екі сөздік сыйладым. Рахат болды, енді екеуі түсінбеген сөзін сөздіктен қарайды.

Мен – қазақ сөзін бір кісідей-ақ білетін жазушымын, сонда да осы сөздікке жиі үңілемін. Сирек кездесетін сөздің мағынасын біліп отырсам да сөйтемін. Білгеніме сенімімді арттырғым келеді.

Қазақ тіліндегі сөз, әрине, 50 мыңнан көп. Әттең, сөздікке соның бәріне түсінік берілгенде жақсы болатын еді.

Сөздік – академиялық басылым, ол ешқандай талас тудырмайтын шындықтан түзілуі тиіс. Меніңше, мына сөздік кемшіліктен ада емес. Оны саралау, әлбетте, тіл мамандарының жұмысы. Мен өзім кездестірген жайды ғана айтайын, шығарма жазып отырып, «Ұшар, құмбыл, әркіл-тәркіл, жымып, татыран, сым» деген сөздердің түсінігін іздедім. Бұлардың кейбіреуі сөздікте жоқ болып шықты. «Жымып» сөздікте «жымыр» деген сөзге түсінікте кездеседі. Аттың құлағын жымып жыпырып алуы, жымитуы» делінген де мүлде түсініксіз, мибатпақ болған. «Татыран» сөзіне екі түсінік берілген. Бірінші – тақыр жер, татыр, екінші – шойындай қара. Мен мұның үшіншісі бар деймін, ол тауда өсетін тамыры шүкір, өзегі тәтті, қурай іспетті өсімдік.

«Сымға» да екі түрлі түсінік берілген. Олар радио, телефон-телеграф, байланысы мен жарық беру үшін электр тогын өткізетін, қымбат металлдан жасалған желі, сым темір; шегені сыптығырлау үшін қолданылатын бірнеше тесігі бар темір қалып. Меніңше сымның да үшінші мағынасы бар, ол – әдеби нормасы шалбар деп аталып жүрген бұтқа киетін киім. Осы сөздікте шалбарға мынадай түсінік берілген:

1. Бұтқа киетін қой терісінен тігілген сырт киім.

2. Түрлі матадан сәндеп тігілген киім; сым. Осының «түрлі» деген сөзін алып тастаса, сымның үшінші анықтамасы шығады. Мұны «диалект» дейтіндер де бар, ол дұрыс емес. Солар тіптен жейде сөзінен де жиіркенген, ал мына сөздікте жейдеге «ерлердің сырт көйлегі», көйлекке «адам денесіне шақтап тігілген жұқа киім» деген түсінік берілген. Бұл бас қатырардан басқа түк те емес. Дұрысы: Жейде – ерлердің жеңіл киімі, көйлек - әйел денесіне шақтап тігілген жұқа киім. Көйлекті ерлер, жейдені әйел киімдеріне қосудың еш жөні жоқ.

«Ұшар, құмбыл, әркіл-тәркіл» сөздеріне неліктен түсініктеме берілмегенін түсіне алмадым. Меніңше, ұшар – 1.Биіктік, төбенің адам ұшып кетерлік басы; 2.Ұшқыр – өте тез жылдамдық алу. Ал, құмбыл – жан-тәнімен мақұл, әркіл-тәркіл – екі ойлы, шатып-бұту.

Менің бұл жерде айтарым: адам мейлі сөздік, мейлі энциклопедия болсын, оларда айтылатындарды өз ой елегінен өткізіп барып, пайдалансын. Өйткені, сөз дәлділігі – әлділігі.
* * *
«Қазақстан» телеарнасы «Қазақтың 100 әні» атты әдемі хабар жүргізіп жүр. Әдемі дейтініміз – белгілі бір ән арқау болып қойылған сұрақтарға зал толы көрермен жауап беріп жарысатын бұл хабар олардың ғана емес, бүкіл халықтың бүгінгі мәдени деңгейін анықтайтын дәрежеге көтерілген. Сұрақтардың тәлім қуаты өте жоғары. Әндерді қазақ өнерінің өң майталмандары орындайды. Байқау қорытындысында қазақтың ең таңдаулы 100 әні іріктелінетін болады. Өткенде хабарды жүргізуші Гүлназ: «Ер басына күн туса, етігімен су ішеді», – деді. Әттеген-ай шешен сөйлеймін деп бүлдірді.

Тағы бір хабарда ақтық сынға шыққан білгірлердің үшеуі жазбаша жауаптарында «Тілендиев» деген сөзді дұрыс жаза алмады. Мен бұған түк те таңғалғаным жоқ. Өйткені, ұзақ жыл баспасөзде қызмет істегендіктен біздің халықтың әлі де сауаты кем екеніне көзім әбден жеткен. Облыстық газетте өткен ғасырда тілші, бөлім меңгерушісі болып хат қорытқан, кейін редактордың орынбасары, бас редакторы болып барша материалдарды саралаған кездері небір сауатсыздыққа кез болатынмын. Өкініштісі, халқымыз сол кездегі деңгейден әлі ілгерілей қойған жоқ.

Жуырда мен: «Немерелерім оқысын», – деп «Қазақ эпостары» деген кітап сатып алдым. 2007 жылы Алматыдағы «Көшпенділер» баспасынан шыққан әсем безендірілген бұл кітаптың бағасының арзан емес екендігі айтпасам да түсінікті болар. Бірақ, баладан неңді аярсың. «Батырлар жырының» көп томдығы менде бар еді, бірінші томы жоғалыпты, мынау соның орнын басқандай болды.

Менің әдетім – сатып алған кітапты бас алмай оқып шығамын. Бұл жолы да сөйттім. Кітапта қате көп екен, көңілім пәс тартты. «Балалар тіл ұстартсын»,– деп алған кітапта көп сөздердің мағынасы бұзылып басылған. Біраз мысал келтірейін, «Байбөрі деген бай шықты» – «Байбөрі деген ел шықты», «Беремін атып қабыланды» – «Беремін атым қабыланды», «Бір ғашықтың зарынан» – «Бір ғашықтың зарпынан», «Адамзаттың жамбасы» – «Адамзаттың жанбасы» болып кеткен. Мұндай қателер екі беттің бірінде кездеседі. Сөз бар ма, баспагерлердің әріп қатесін жібергені – өкінішті-ақ, ал, ойына келгенді жаза салуы – қорқынышты.

Өстіп жаңсақ жазып, аузына келгенді айта салу – тілді шұбарлайтын жаман әдет. Айталық, әне бір күні «Қазақстан-Тараз» телеарнасының журналистері: «Қара қазан қара баланың қамы», «Қорада қойы, далада малы аралас» деп соқты. Дұрысы – «Қара қазан, сары бала», «Қорада қойы, өрісте малы аралас». Сары бала болатыны, қазақ о баста, яғни, Алтайдан түскенде сары болған, екіншісі – тұрақты сөз тіркесі, қырғыз ағайындардың туысы екендігін білдіреді.

Көшелерді безендіру құралдарындағы қателер арнайы сөз етуді қажет етеді. Әсілі, сөйлегенде де, жазғанда да сөзге абай болу керек.

Тіл тереңіне бойлау – халық қамын ойдау.

...Алтынды қолға ұстасаң, жалтылдайтын

Ана бір жылы Есік ауылы маңынан киімі, сауыт-сайманы алтыннан жасалған адам табылды да, оны ғалымдар «Алтын адам» деп атады. Шын мәнінде ол алтын адам емес, алтынмен апталған адам болатын. «Алтын адам» деп дене мүшесінің бәрі алтыннан жаратылған адамды айтсақ керек еді. Әлбетте, олай болмайды, адамның жаны бар, ал, алтын – металл. Металдан адам жасау Құдайдың да қолынан келмес.

Алтынның адамға айналып жатқаны біздің еліктегіштерімізді қалайша бей-жай қалдырсын, бәрі әдеп кеп алтынды көрінген жақсы атау сөзге тіркеуге кірісті. Содан барып алтынды анықтауыш еткен мағынасы келіспеген сөз тіркестері қаптап кетті. Қараңыз, «Алтын дала», «Алтын домбыра», «Алтын шаңырақ» дегендер ақылға қона ма, қонбайды. Алтын «дала», «домбыра», «шаңырақ» сөздеріне ешуақыт анықтауыш бола алмайды. Ендеше, неге бұлай жазамыз, жауабы – қазақ сөзінің бейнелі қолданылуының қатпар-қатпарына жетік емеспіз. Анығын айтқанда, алтын мен мысты ажырата алмаймыз. «Мыс та алтын, күміс те алтын, алтын да алтын, алтынды қолға ұстасаң жалтылдайтын» демейтін де еді халық өлеңінде, сөз-ақ қой. Сол айтқандай, «алтын» сөзін шөпке де, шөңгеге де жапсырмай, орнымен қолдансақ қана жанады.
* * *
Біз, қазақтар, тәуелсіздікке ие болғалы бергі жиырма жыл бедерінде өз аты-жөнімізді қазақша жазудың дұрыс нұсқасын таба алмай-ақ қойдық. Шу дегенде бұл іске тым белсене кірісіп едік, енді саябырсыдық, бірақ мәселе сол ашық күйінде қалып қойды.

Бүгінгі күні қазақтар аты-жөнін төрт түрлі нұсқада жазады, олар: а) бұрынғыша әкесінің атына – ов, – ова, – ев, – ева, – ин, – ина жұрнақтарын; ә) ұлы, қызы; б) тегі сөздерін қосып; в) өз атына әкесінің атын қатарластырып жазу.

Бұл – әркімнің өз ойына келгенін істеу, өкінішке орай, біз осы ала-құлалыққа үйреніп бара жатырмыз. Мен де мұны елеуді қойғанмын, жуырда «Қазақ әдебиеті» газетінде белгісіз бір автордың (өкінішке орай, аты-жөні есімде жоқ) осы мәселе жайлы шыр-пыр болып жазған мақаласын оқып, өз ойымды білдіруді жөн санап отырмын.

Бұл автор аты-жөнімізді жазудың жоғарыда мен көрсеткендердің үшіншісін жан-тәнін салып мақұлдайды.

Мен айтамын: аты-жөнді жазудың төрт нұсқасының ішіндегі ең жаңсағы – осы үшінші түрі, яғни әкесінің атына «тегі» сөзін жалғап жазу. Адамның тегі – арғы атасы, түп-тұқияны.

Осымен бұл тараптағы сөзді тәмамдаса да болар ма еді, оған алған бетінен қайтатын жұрт қайда, біраз тәптіштеп айтпасақ болмас.

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «тек» сөзінің үш түрлі мағынасы алға тартылған. Соларды дәлме-дәл келтірейік. «І. «Шыққан негізі, нәсілі, тұқымы. ІІ. 1. Құр бекер, босқа, жай. 2. Тегін, ақысыз. ІІІ. Бір, жалғыз ғана, жалаң».

Бұл сөздің тілші ғалымдар назарына ілікпеген тағы бір мағынасы бар, ол – зеку, тыйып тастау.

Әкесінің атына «тегі» сөзін жалғап жүргендер «тұқымы» дегенді малданатын сыңайлы. Ойлап қарасақ, әкесінің атына «тұқымы» деген сөзді қосып жазса, аты-жөнді анық білдірері айқын. Айталық, Әлім Омартұқымы десе, жетіп жатыр.

Тұқым – омоним сөз. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» оның үш түрлі мағынасы өрнектелген: «1. Түрлі дақыл мен өсімдіктің өсіп-өну, көбею негізі, ұрығы. 2. Арғы атасы, ататегі, нәсілі. 3. Белгілі бір малдан тараған түліктің тегі». Мен айтамын: «тұқым» сөзі бұларға қоса «жұмыртқа», «ұрпағы» деген де мағынаға ие. Ендеше аты-жөнді, Әлім Омарұрпағы деп те жазуға болар.

Мен айтып отырған екі нұсқа да «тегі» деп жазуға қарағанда жөнге келіңкірейді. Алайда, қазір «тегіне» құмарлар өз діттегендерін қолданысқа енгізуге қол жеткізді десе де болады. Жоқ, бұл болмайды. Олай дейтініміз, әке аты мен «тегі» сөзінің арасында жасырын тұрған ілік септігі жалғауын ашып жазсақ, талас тудырмас шындық анықталып шыға келеді. «Әлім Омартегі» деген аты-жөні «Әлім «Омардың тегі» болады. Осыны білгенге әке атына «тегі» сөзін жалғау әбестік болар дейміз.

Қолбасшы Бауыржан Момышұлы бастаған аты-жөнді әке атына «ұлы», соған сәйкес «қызы» сөздерін қосып бедерлеу өміршеңдігін көрсете алмай отыр. Бүйтіп жазу бір-ақ ұрпаққа қызмет етеді. Мысалы, Баукеңнің баласы Бақытжан мен немересі Ержан Момыштың ұлы емес.

Меніңше, аты-жөнді адамның өз атына әкесінің атын қатарластырып жазған дұрыс. Өзіміздің түріктерді айтпағанда әлемнің көптеген халқы өстеді, біз де сөйткеніміз жөн. Рас, мұны алғаш бастаған кезде ерсілеу көрінеді, оның үстіне екеудің қайсысы әкесі, қайсысы баласы екенін ажырату қиын сияқтанады, тіптен әйелдердің өз атына әкесінің атын жарыстыра жазуы мүлдем келіспей тұрады. Біз қазір осындай күйді бастан кешірудеміз. Ештеңе етпейді, бір ұрпақ ауысқан соң әкесінің аты тегіне айналып, араға адамның әкесінің есімі түсіп, реттеліп кетеді. Айталық, Әлім Омар сонда Әлім Керімұлы Омар болады.

Қорыта айтқанда, аты-жөнімізді қалай жазуды сан-саққа жүгірте бермей, адамның өзі мен әкесінің есімдерін қатарластырып жазуға тоқтағанымыз жөн.

Драматург өз кейіпкерінің өмір жолын, оның өскенін, өшкенін әбден зерттеп барып, көркем шығарма жазады. Оны сахналаған режиссердің драматург ойын сергек сезінуі керек, сонда ғана пьеса сәтті сахналанады. Өкініштісі, біздің режиссерлердің өзін драматургтен ақылды санап, қолына берген пьесаларға бүйідей тиетіні бар.

Мен драматург ретінде режиссерлердің бүйтіп еркінсуін мүлде құптамаймын. Мейлі, бізді қойшы, режиссерлердің классикалық шығармаларды жұлмалайтыны ақылға сыйымсыз. Сөз жоқ, олардың шетелдік классиктерге тісі батпайды, одан-бұдан көргенін көшіріп, бірдеңе шығарған болады. Есесіне олар – өзіміздің төл классиктерімізге мәтіби. Айталық, жақында Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры Ғабит Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясын жаңаша оқылымда қойыпты. Соны мақтаған газет мақаласында режиссердің Қарабайдың қолына жүген ұстатып қойғаны, бұл оның сараңдығының белгісі екені айтылады.

Құдайым-ау, сонда сол режиссер қазақ өмірін Ғ.Мүсіреповтен артық білгені ме?! Қайдан, қазақ байының психологиясын Ғабеңнен артық білетін қазақ туа қойған жоқ. Ғабең Қарабайдың бар болмысын қайталанбас деталь-штрихтарымен ашқан. Оған суық қол жүгірту – болмағандық.

Өкінішке орай, қазақ киносының шоқтығы биік туындысына айналған «Қыз Жібектің» сценариі де кезінде жұлмалауға түскен болатын. Сценариді Ғабит Мүсірепов ғажап шеберлікпен жазған. Алайда, режиссер Сұлтан Қожықов пен оған ақыл айтушылар сценаридің ту-талақайын шығарған. Сонда да кең, кемел пішілген туынды әдемі кино болып шықты. Мен ойлаймын: киношылар Ғабеңе құлақ асқанда бұдан да тамаша фильм өмірге келетін еді.

Мен – «Қыз Жібекті» бастауыш сыныптарда оқып жүргенде әсерленіп оқыған баламын. Жырдың көп жерлері сол кездегі балаң қиялыма бөленген күйінде қалып қойыпты. Әттең, «Қыз Жібек» лиро-эпосындағы жүрек шымырлатар қайғылы, сонымен бірге, әсем суреттерді кинодан көре алмай, көңілім пәс тартқаны бар.

Біздің ауылдың аяқ жағында Кербұлақ өзенінің бойында бір шеті қалың қорыс қамыс кішкентай көл бар еді. Төлегеннің жараланып, жан тапсырар сәттегі бүкіл қиналысы маған осы көл жанында өтетін сияқтанатын.

Атаңа нағылет Бекежан,

Арғыннан шыққан қу екен.

Әккі болған сұм екен,

Төлегеннің артында

Алпыс қадам жақындап,

Бір қурайды паналап

Жеткен екен жағалап.

Аруағы оның асады,

Төлеген сынды мырзаның

Қанын судай шашады

Қой боғындай қорғасын

Ажал болып жабысты.
Қыз Жібек пен Төлеген өмір сүрген кездің мына Ұлы далаға орыстың келе бастаған уақытпен тұспа-тұс келетіні бір ғана «мылтық» сөзінен анық аңғарылып тұр емес пе? Ал, кинода бұл жай Базарбайдың орыс көпесімен жылқы саудаласуы арқылы білдіріледі.

Төлегеннің жараланып жатқандағы көңіл-күйі адам аярлық еді ғой.

Мал – опасыз деген сол,

Төлеген мінген көкжорға ат,

Су ішіп әбден қанған соң,

Бір қарақшы астында

Ойнақтай басып жөнеді.
Тақымына басып жүрген жүйрігін жау мініп бара жатқандағы Ер Төлегеннің қайғысына мен жырды оқып беріп отырған үлкендердің бәрі аһ ұрар еді.

Жараланып жатқан Төлегеннің үстінен алты қаз ұшып өтеді. Сонда Төлеген шерлі сөзіне ерік береді:

Әуелеп ұшқан алты қаз,

Етің шекер, сорпаң бал.

Атайын десем, оғым аз

Қонар болсаң, жануар

Міне майдан, міне саз.
Төлеген қаздарға қарата осындай сөздер айтып барып, енді қайтып көре алмайтын әкесіне, анасына, бауырларына сәлем жолдайды.

Тыңдап отырғандар жылайды, оқып отырған мен жылаймын.

Жырдағы көш сәні кинодағыдан әлдеқайда әсем. Төлеген мен Қаршығаның Қыз Жібекті көрмекке үдере тартып бара жатқан көштердің бірінен соң екіншісіне екпіндетіп жеткені, онда Жібек жоқ болып, жөнеп бергені, қыз шешесінің көркіне таңданғаны қандай, шіркін!

Қазақ батырларының маңдайына басқан бір-бір аты болған. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Тарғынның қара қасқасы – ер қанаты, сенімді серігі. Ер Төлегеннің Көкжорға аты да сондай сәйгүлік. Оның жау тақымында кеткені өкінішті. Кинода Төлегенді әлжуаз торыға мінгізіп қойғаны көзге қораш-ақ.

Режиссер өз жанынан бірдеңе шығарғанша драмалық шығарманың авторлық нұсқасына мықтап көңіл бөлгендері мақұл. Ал, «Қыз Жібек» сияқты оқиғасы халық санасына өшпестей болып орныққан тарихи туындыларды бұра тарту – қиянат, құрту.
* * *
Қазақ тілінің байлығы жөнінде бұрын бір рет мал атауларын арқау етіп отырып айтқаным бар. Өмірі малмен байланысты болған қазақтың бұл тараптағы сөз байлығы айтып жеткізгісіз. Сонда да мен оны өз әл-қадірімше біраз таратқанмын.

Міне, енді ойлап отырсам, туыстық атауларға келгенде де қазақ алдына халық салмайды екен. Белгілі этнограф-ғалымдардың жазғанынан білгенімдей, қазақта 100-ден астам туыстық, іліктік атаулар бар көрінеді. Неткен байлық?! Өкінішке орай, қазіргі қазақ оның оннан бірін ғана шала-шарпы біледі.

Біздің дана қазақ жүз атауды біліп қана қоймай, олардың әрқайсысымен өз жөн-жосығымен қарым-қатынас жасаған, яғни сыйласқан. Әр туысқанның, жекжаттың адам өмірінде алатын тұрақты орны болған.

Туыстық, іліктік атаулар үш арнадан тұрады. Жігіттің үш жұрты бар. Олар – ағайын жұрт, нағашы жұрт, қайын жұрт. Осы үш жұрттың әр буын адамдарын атауда қазақпен теңдесе алатын халық жоқ. Туыстық, іліктік сыйластықты бейнелер, мен айтар едім, тіптен ұстанар жөн-жосық тілімізде өте дәл, әрі шебер бедерленген. Оларды білген – білікті, білмеген – дүбәра. Халық даналығымен қорытылған тұжырымның біразын атап көрелік: ата – даналық, әке – тау, ана – бұлақ, апа – тілек, аға – тірек, іні – қанат, бала – бақыт, ұл – мұрагер, туыс – қорғаныш. Осылардың қай-қайсысының да шынайы шындық екеніне ешкім де шек келтіре алмайды. Туыстық қатынастар жөніндегі мақал-мәтелдер – тұнған ақыл. Оларды біліп, өмірде қолдана алу адамгершілік мектебінен өтумен бірдей «Атаға баланың алалығы жоқ», «Алып – анадан туады», «Ағайында өкпе бар да, кек жоқ», «Бала – бауыр етің», «Төркін десе – қыз төзбейді, көкпек десе – түйе төзбейді» деген тәрізді мақал-мәтелді білген қазақтың жүрер жолын, өсер өрісін білетіні айдан анық. «Құдасын Құдайындай сыйлаған», «Құда – мың жылдық, күйеу – жүз жылдық», «Төрт аяқтыда – бота тату, екі аяқтыда – бөле тату» деп білетін қазақ – нағыз қазақ.

Қазақтың қазақтығын ежелден жеті атасын білу анықтаған. «Аташка», «апашка», «папа», «мама» дейтін бүгінгі жетесіз ұрпаққа жеті атасын үйрету қажет-ақ. Оған ділімізге, дінімізге, тілімізге қайта оралған тұстан бастап кең өріс алған шежірелер шығару таптырмас құрал болып отыр. Шежірені қолыңызға алыңыз да әкеңізден бастап жеті атаңызды тізіп шықсаңыз бітті, ата жолын білгеніңіз. Алайда, пікір алуандығы дегенге құмарлар осы белгілі жайдың өзін сан құбылтып жүр. Біреулер жеті атаға өзін де жатқызады, меніңше, бұл дұрыс емес, әкеден бастау керек. Бір газетте жеті ата былай таратылыпты: «әке-бала-немере-шөбере-шөпшек-немене-туажат». Екінші бір газет одан да асып түскен, олардың жазуынша жеті ата – «бабаң, атаң, әкең, өзің, балаң, немерең, шөберең». Бесінші сыныпқа арналған «Ежелгі Қазақстан тарихы» оқулығында жеті ата мүлде басқаша, яғни былайша таратылады: «1. Мен, 2. Балам, 3. Немере – баламның баласы. 4. Шөбере – немеремнің баласы, 5. Немене – шөберемнің баласы, 6. Жүрежат – неменемнің баласы, 7. Туажат – жүрежаттың баласы».

Бір «білгіштер» жүрежат, туажатты қыздың ұрпағына жатқызады. Олардың шошитыны – «жат» сөзі. Меніңше, шошитын түк те жоқ. Айта кетейік, жүрежат тарих оқулығындағыдай алтыншы емес, жетінші ұрпақ, өйткені олар шөберенің баласы – шөпшекті ұмытып кеткен.

Дегенде, бұл пікірді алға тартушылардан үйренетін бір жай бар. Олар жиен мен жиеншардан арғыны білмейтін біздерге қыздың ұрпағын былайша таратып береді: жиен – жиеншар – көгеншар – дегеншар – жүрежат – туажат.

Жүрежат пен туажат – бейнелі сөздер. Ұлдан да, қыздан да тараған тым алыс ұрпақты осылай атасақ керек.

Жеті атаны білу, туыстық тамырын сақтаудың маңызы ерекше екені қазір екінің біріне белгілі болды. Ең әуелі ол тектің таза болуы үшін қажет. Қазақ жеті атаға толмай қыз алысып, қыз беріспеген. Мұның текті, денсаулығы мықты, таза ұрпақ өсіруге ерекше әсер ететінін қазір ғылым дәлелдеп, бүкіл әлем мойындап отыр.

«Жеті атасын білмеген – жетесіз». Қазақ жеті атасын білмейтінді осылай тұқыртқан.

Жеті атаны рушыл болу үшін емес, ұлт болып ұйысу үшін білген мақұл.

«Жеті атасын білген ұл,

Жеті жұрттың қамын жер.

Жеті атасын білмеген

Құлағы мен жағын жер»- деген халық даналығы қандай, шіркін!

«Жеті атасын білген адам өрелі, ұсынықты,

Айналайын ағайын, осыны ұқшы»- дейміз біз.
* * *
Көрермен қауымның жаппай ынтызарлығын туғызған түрік сериалдарына менің онша әуестігім жоқ. Дегенде, мен соңғы кезде 31 канал телебағдарламасынан көрсетіліп жатқан «Фатмагүл» атты телехикаяның серияларын жібермей көріп жүрмін.

Шығармашы адам ретінде мен қандай да бір кітапты оқиғасына бола оқып, киноны қызық үшін көрмеймін, жазушымен, киногермен ой жарыстырып отырамын.

Түрік сериалдарының дені орыс тілінде көрсетіледі, «Фатмагүл» де сондай.

Дубляж жасаудың қиындығы көп, содан қашқан киногерлер телехикаят кейіпкерлерінің сөзін әр кадрдың төменгі жағына жазып көрсетіп отырады. Бұл – енді аударма.

Кейіпкерлердің сөзіне құлақ қойып, аудармаға көз жүгіртіп отырып, мына телеканалда қазақ тілін жетік білетін адам қызмет істейтініне күмәнданбасқа амалым қалмады. Сериал кейіпкерлерінің қуанышы мен қайғысын білдіретін, күнделікті тұрмыста бір-бірімен қарым-қатынасын ұғындыратын сөздердің қазақ тіліндегі нұсқасы түпнұсқаға сәйкес келе бермейтін кезі өте көп екені таңдандырды. Бұл, әрине, дубляж жасаушылардың аудармаға шорқақтығының жемісі.

Осы жерде соңғы кезде бізде аударма мәселесінің тым қожырап кеткеніне өкініш білдірмеске лаж жоқ. Ал, аударма тілді байытып, білім, білікті арттырудың баға жетпес құралы.

Аудармашылық – өнер. Ол екінің бірінің қолынан келе бермейді. «Жібекті түте алмаған жүн қылады» демекші, аудармаға шорқақ адам мәтінді бұзып, берекесін кетіреді. Оған мысал – «Фатмагүл» телехикаяты.

Жалпы, біздің үлкенді-кішілі телеарналарымызда тілге жауапкершілікпен қарау жағы мүлде жетіспейді. Тележүргізушілер сөз түбіне терең бойламай, аузына келгенді қойып қалады.

Ал, мына жайды қалай түсіндірерсіз?

Осы 31 канал біраздан бері «Менің тілім» деген айдармен сөздік беріп жүр. Ол эфирге шыққан сайын 4-5 орыс сөзінің аудармасы беріледі. Өте дұрыс. Білім мысқалдап жиналып, батпанға айналса, баянды. Өкініштісі, осы әдемі тірліктеріне де отыз бірінші каналдықтар жауапкершілікпен қарай алмаған, олай дейтініміз аудармалардың бәрі бірдей дәл емес. Бір ғана мысал келтірейік, «орешник» деген сөздің аудармасы эфирге «жаңғақша» деп жазылды. Мүлде олай емес, бір таңданарлығы «Русско-казахский словарь» кітабында «орешник» деген сөз жоқ, ол болмаған соң аудармасы да жоқ. 31 канал журналистері бұл сөзді өздері аударған да бүлдірген.

С.И.Ожегов «Словарь русского языка» кітабында «орешник» сөзін былай түсіндіреді. «Кустарник со съедобными плодами – орехами, а также заросль кустарников».

Ендеше, «орешник» – жаңғақ ағашы.

«Орешниктің» С.И.Ожегов айтпаған тағы бір мағынасы бар, ол – жаңғақ салатын ыдыс.

Сонда «жаңғақша» деген не? Жаңғақша мағынасы жоқ сөз. Ауызға келгенді айту деген осы.

Аударма – қаламгердің шеберлігін арттыратын мектеп, әдебиет, өнер туындыларымен, жалпы өркениет жетістіктерімен байланыстыратын алтын көпір. Осыны біле тұра біз өз тілімізге өріс береміз, өркендетеміз деп дуылдап жүріп, аудармадан алшақтап барамыз.

Біз еңбекке белсенді араласып жүрген тұста журналистер аудармаға жетік, аудара алмайтындар болып екіге бөлінетін. Аудармаға жетіктер – ақылды, іскер болушы еді, аудара алмайтындар – өтпес тесе пышақ сияқтанатын. Бұлардың алдыңғылары алдына келген материалдарды шақ келтірмейтін, соңғылары қолына бергенді езіп отыратын.

Аптасына бес рет шығатын, материалдардың 80-ге жуық пайызы орыс тілінде келетін газет қызметіне сол кезде кімнің икемді және қажет екені айтпаса да түсінікті болар деймін. Газет басшылығында болған белді де беделді журналистердің барлығы да аудармаға келгенде алдына адам салмайтын. Ал, Бақтияр Әбілдаұлы, Рахметілда Құдабайтегі, Елен Әлімжан, Қыстаубай Байту, Әбдуәлі Әлі, Жаңабай Миллиондар машинистканың жанында орыс тіліндегі материалдарды әдеп айтып аударып отыратын. Олардың қолынан шыққан материалдарды қарау редакторларға бір ғанибет еді.

Қазір ше?

Қазір журналистер: «Материал орысша екен. Мен мұны аудара алмаймын», – дейтін болыпты. Біздің журналист кезімізде бұлай деу намыссыздық еді. Енді мақтанға айналған.

Қазір редакцияларға материалдардың дені қазақ тілінде түседі. Оларды заңды тұлғалардың баспасөз хатшылары жазады немесе аударады. Шынын айту керек, олардың көбі қалам ұстауға жаттықпаған, жазғандары – қойыртпақ. Өкініштісі кейбір басылымдарда олардың жазғандары сол күйінде жарияланып кетіп жүр.

Мұндай жағдайда редакторлар қарғаның балапаны айтқандай, «екі қарап, бір шоқуы» керек. Сонда ондай орашолақ материалдардың жолы кесілетін болады.

Ал, жас қаламгерлер аудармамен айналысудан ат-тонын ала қашпай, белсене кіріссе, жазудың қыр-сырына қаныға түсетіні күмәнсіз. Жазу мәдениеті әбден қалыптасқан орыс тілінен аударма жасау көп нәрсені үйретеді.

Сөзімді жазу шеберлігі жаттығумен және үйренумен келетінін айтып, аяқтағым келеді. Оған мысал ретінде негізгі мамандығы әдебиетші досым Қыстаубай Байтудың қолына журналист қаламын ұстаған алғашқы күні басынан кешкен мына бір оқиғаны айтсам деймін.

1966 жылы мен облыстық радиокомитетінен «Еңбек туы» газетіне ауыстым, орныма Қыстаубай қабылданды.

Радиокомитеттің мен атқарған, енді Қыстаубайға тапсырылған жұмысы орыс тілінде дайындалған соңғы хабарларды қазақшаға аудару болатын. Бір хабарда «Старый большевик» деген сөз тіркесі бар екен. Қыстаубай оны «кәрі большевик» деп аударып, күлкі болыпты. Ол тіркестің аудармасы – «қарт большевик», әрине.

Қыстаубай намысшыл жігіт еді, бұдан кейін оның бүйтіп оңай сүрінгенін көрген емеспіз. Нағыз қаламы ұшқыр журналист, шебер аудармашы ретінде танылды.

Қорыта айтқанда, аударманың тіл ұстартып, жазу мәдениетін қалыптастырудағы рөлі ұшан-теңіз.
* * *
Төрт түлік мал ірі қара, уақ жан болып екіге бөлінеді. Ірі қара: сиыр, жылқы, түйе. Уақ жан: қой, ешкі.

Мал ішінде өскен халқымыз оны осылайша жіктеген. Бұл – бұлжымайтын, бұра тартуға болмайтын түсінік.

Не болса, соған еліктегіш, жуан айтса, көнгіш халқымыз осы ұғымды да оп-оңай бұзды. Сөйтіп, қазір, барша бұқаралық ақпарат құралдары ірі қараны тек сиыр деп жазып, айтып жүр. Нәтижесінде, жылқы мен түйе ірі қара санатынан шығып қалды.

Пәле бір-ақ сөзде. Орыстар сиырды «крупный рогатый скот» – дейді. Бұл «мүйізді ірі қара малы» болып аударылуы керек. Білген құл осылай сөйлейді де, қайдам, кейбіреулер ерінді ме, «Рогатый», яғни, «мүйізді» деген сөз тасталып айтылып, жазылатын болды. Нәтижесінде ірі қараға жылқы мен түйе қосылмай, сырттап қала берді.

Бұл мүлдем дұрыс емес. Малды қалай жіктеп, қалай атауды қазақтан артық білетін халық жоқ.

Өз тілімізді өзіміз шұбарлап, не көрінді бізге?!

Бұл тұжырым бір ілкімділерді ғана емес, бәрімізді де уақытты үнемдеуге, дұрыс пайдалануға үндейді.

Мұны білмейтін адам жоқ. Алайда кең, мол пішіліп жаралған біздің халқымыз уақыт шіркінмен есептесіп көрген емес. Қарапайым ғана мысал, жуырда бір ағайын той жасады. Көпті көрген кісі: «ел онсыз да кешігіп келеді», – деген шығар, тойдың басталу уақытын кешкі сағат 8-ге белгілепті. Кешігіп келуге дағдыланған көп қонақ тойға сағат түнгі оннан бастап келе бастады. Бұл енді той қызығына тоятын емес, жастыққа бас қоятын кез.

Жаратқан иеміз – шебер. Алла тағала адамдардың уақытты өздігінен пайдалана алмайтынын біліп, тәуліктің төрт мезгілін жаратқан: таңертең орныңнан тұр, жуынып-шайын, тамақтан, күндізгі қимыл-қарекетіңе қажет қуат жина, күні бойы еңбек ет, тіршілік жаса, кешке қарай дастархан басына жинал. Бітірген шаруаңды ортаға сал, отбасыңмен шүйіркелес, бала-шағаңа қара, ақыл айт, түнде ұйықта деген.

Уақытты ұтымды пайдаланған адамның шаруасы шайқалмайды. Ол барлық істі уақтылы, ұқыпты атқарады. Уақыт қадіріне жетпеген адам ісі шашыраңқы, берекесі жоқ. Мен мұны өмірде сан мәрте көргендерімнен ой түйіп айтып отырмын. Уақытты бағаламау өзі-өзіне қиянат жасағанымен пара-пар. Ал, басқаның уақытын бағаламау – болмағандық.

Өкінішке орай, өзгенің уақытына қиянат жасау билік тарапынан көп орын алатын болып барады.

Айталық, үлкен бастық сағат 11-де жиналыс өткізеді екен. Бергі жағындағы жандайшаптар жұртты сағат 10-да жинап қойып, ұпайы түгелденіп жылмыңдап жүреді. Ал, бастық міндетті түрде жиналғандарды біраз күттіру керек. Сонда жиналыстың өткенінен күткені көбейіп, жұрт кәдімгідей қынжылады. Күштіге қылар қайран жоқ. Іштен тынуға мәжбүр болады.

Қаталдығы қай кезеңдегі болсын биліктен артық болмаса, кем емес коммунистік заманда жиналыстың қай уақытта өтетіні, қандай мәселе қаралатыны күні ілгері хабарланатын, сол жеткілікті болатын, жұрт жиналады, бастық келіп ісіне кіріседі. Ал, қазіргі не, мұны жандайшаптардың өзін-өзі қауіпсіздендіруі, бастықтардың өз бағасын арттыра түсуге әуестенушілігі дегеннен басқа не дерсің?

Уақытты бастықтар ғана емес, кейбір ел ағасы болған адамдардың да өз бағасын өсіруге пайдаланатынын да көріп жүрміз. Олар мейлі жиналыс, мейлі той болсын, кешігіп келеді. Әрине отырған жұрт одырайып келе жатқан ағайға жаппай назар аударады, атын атап «келді», – деп гу ете қалады. Көппен бірге қандайда бір орынға елеусіз отыра қалғанша той-жиын жасауылдары қолпаштап әкеліп жайғастырғаны қандай жақсы.

Уақыт – материалдық та, рухани да теңдессіз игілік, баға жетпес байлық. Оны үлкен де, кіші де үнемді, тиімді пайдаланғаны жөн. Әркім өзінің ғана емес, өзгенің де уақытын бағалай білгені мақұл.

Жолаушы: «Қой, бұларды қазір алып қайтейін, неге жарайды? Бәрінің көзін ойып тастап, қысқа қарай келіп, терілерін сыпырып алып, қасқыр ішік жасатып киейін», – деп жеті бөлтіріктің де көзін ойып тастап кетеді.

Содан ол тобылғы сайға жерге алғашқы қар түскен күні бір-ақ соғады. Жолаушы бөлтіріктер қалған жерге жақындай бергенде тобылғының тарам-тарам жанынан жеті соқыр қасқыр анталап шыға келіп, ештеңені елемей, жолаушының атына ауыз салмақ болады. Ат жалт береді, иесі жалп етіп ұшып түседі.

Өстіп тықыры білінген аң ба, бәрі бір, бас салатын жеті соқыр демде мына мүсәпірдің парша-паршасын шығарады.

* * *
Бұл кісі бұл жолмен жылына әрлі-берлі бір рет жүріп өтетін: алыстағы қайын-жұртына барып, қайтады.

Жылда жол ортасында тоқал тамда отырған кейуананың үйіне бір түн түнеп кетеді.

Кейуана – пысық адам, тамағы дәмді, ыдыс-аяғы тап-таза.

Бұл кісі бір жолы кейуананы танымай қалады: тамағы дәмсіз, ыдыс-аяғы кір-қожалақ.

Жолаушы кірпияз кісі еді, кейуанаға жақтырмай қарайды.

Кейуана сөйлеп қоя береді:

– Бұл ыдыс-аяқты түк қоймай жалап, мұнтаздай таза қылатын мысығым бар еді, сол өліп қалып, осындай күйге түстім.

Жолаушы адамның жүрегі кілк ете қояды.

– Кемпір! – деуге ғана шамасы келді, лоқсып кетті.
* * *
Баласына қарға:

– Аппағым, абай бол, сақ жүр. Жеміңді жан-жағына бір қарап, екі шоқы, – деп ақыл айтыпты.

Сөйтсе балапаны:

– Апа, олай болмайды, екі қарап, бір шоқимын, – депті.

Қарға өзінің баласының ақымақ екеніне қапа болып, орнынан зорға ұшыпты.

* * *
Керегенің түбіне шалқасынан жатқызып қойған екі жасар қыз шырылдап жылай береді.

Шешесі:

– Қызым, не болды саған, неге жылайсың? – дейді қызына төніп түсіп.

– Мен өсемін, күйеуге шығамын, бөпе туамын. Бөпемді дәл осы жерге өстіп жатқызып қоямын. Сонда ана ине көзіне түсіп кетіп, бөпем шыңғырып жылайды-ау, – деп керегенің басында ілулі тұрған тымаққа қарап, зар илеп жылайды.

Шешесі не дерін білмей, сілейіп тұрып қалыпты.
* * *
Сараң екі қолын ербеңдетіп, суға батып бара жатады.

Жолдасы:

Сараң қолын тартып ала қояды.

Жолдасы:

– Мә! – деп қолын ұсынды

Жолдасы:

– Әкел! – деп шап беріп, ұстап алады.

Дұрыс қой, алайда, не болса, соны жазатын мен кіммін?

Жазушы жоқ-барды жазбайды, оқырманға ой салатын жайларды ғана қағаз бетіне түсіреді.

Ойлап отырсам, екі ағамның да жазуға тұрарлық қылықтары аз емес екен. Бір ғажабы екеуі де өлердей қорқақ еді.

Қорқыныш сезімін Батыр Баукең оң бағалаған. Оның сыры – тереңде. Адамға зиянын тигізер атаулының бәрінен қорыққан жақсы, бірақ шектен шықпаған жөн. Асыра қорқу – қор болу. Қорқақтан бәрі шығады, ол өтірік те айтады, алдауға да барады, сатқындық жасайды, опасыздық та көрсетеді.

Ал, мына екі ағамдікі: – әсіре үрей.

Кезінде Шу ауданында басшы партия қызметінде болған бір жолдас айтады: ауданға іссапармен Хами ағамыз келді. Кешке дейін жұмыс істеген Хамекеңді демалдырайық деп, Шудың жағасына алып барып, дастархан жайдық. Бәріміз дастарханға енді қол созғанбыз, Хамекең мініп келген обкомның кезекші машинасының жүргізушісі суға шомылмақ болып шешіне бастады. Жігіттің үсті толған сурет екен. Хамекең көрген бойда шошып кетті:

– Әй, не, сен түрмеде отырып па едің?

– Жоқ.

– Онда андағы үстіңдегі суреттер қайдан шықты?

– Сен бара бер татуажыңды жабырлатып. Мен басқа машинамен қайтамын.

Жүргізуші жігітке керегі де осы-ау деймін, демнің арасында киініп, кетті де қалды.

Екі ортада біз Хамекеңді Жамбылға жеткізіп салуға мәжбүр болдық.

Ендігі бір телефон шалған замандасым:

– Сенің жазғаның мынаның қасында түк емес. Ол ағамыздың кейбір қылықтары әпенділіктен асып түседі. Соның біреуін айтайын, тыңда, – деді.

Тыңдадым.

Ол мынаны айтты:

– Хамекең «Волгамен» Меркіні бетке алып, зулап бара жатады.

Күн суық, өкпек жел соғып тұрған.

Малдыбай бекетінің жанындағы аялдамада бүрсектеп жаурап тұрған жас бала құшақтаған әйел қол көтереді. Шофер: «Тоқтайын ба, қайтейін?» – деген раймен Хамекеңе қарайды. Хамекең қолымен ілгеріні нұсқап, «тоқтама, жүре бер» – дегенді ұқтырады.

Жүргізуші Хамекеңнің осал жерін – қорқақ екенін білетін тісқаққан жігіт болатын.

– Аға, ана әйелдің баласы үсіп өлсе не болады? Мейлі, тірі қалсын, «Сіздердің машиналарыңыз тоқтамай кетіп, жас нәрестем тоңып, шетінеп кете жаздады», – деп біріншіге шағым жазса қайтеміз? – дейді әйел мен баласына жаны ашып.

Хамекең жұлып алғандай:

– Тоқта, кері айда! – дейді.

Жүргізуші қайта айналып келіп, машинаны әйел мен нәресте алдына көлденең тартады.

Хамекең кабинаның терезесінен басын шығарып әйелге:

– Айналайын, біз асығыспыз, алып кете алмаймыз. Ренжіме! – деп жүргізушіге, – кеттік, – дейді.

Сұр «Волга» жүйтки жөнеледі.

Жас балалы әйел түкке түсінбей тұрып қалады.

Біз не дейміз бұған?

Аңдағанға біраз нәрсе айттым-ау, деймін. Ендігісін оқырман өзі білсін.

Кәшекең облыстық «Еңбек туы» газетіндегі қызметін корректорлықтан бастаған. Әуежай жақтағы Амангелді ауылынан қатынап істейді екен. Ол кезде баспахана мүмкіндігінің кемшіндігі бар, басқа бар газет кешігіп шығады екен. Корректор – газетті басуға алғанша басы-қасында жүретін қызмет. Кәшекеңнің үйіне түннің бір уағында қайтатын кезі көп болған.

Түн жарымы – қорқақ Кәштай тұрмақ жүрек жұтқан жігіттің де тірсегі дірілдейтін кез. Кәшекең қорықпас үшін не істейді деңіз, велосипедінің белбеуіне балта байлап алады.

Әрине, бұл – күлкілі жай. Әгәрәки біреу-міреу тиісе қалса, Кәшекең балтасын шешкенше, оны қолына алып қорғанғанша сау-тамтығы қала ма, қайдан.

Осыны айтқан адамға кеңк-кеңк күліп алып Кәшекең:

– Қайдам, сескенетін шығар, – дейді екен.

Қызық, өзі сенбейтін іске барғаны несі бұл Кәшекеңнің?

Бірге қызмет істеген жылдары мен Кәшекеңнің қорқақтығынан туындаған қызықты көп көрдім. Үй арасы жақын, жұмыстан бірге қайтамыз. Күн қысқарып, қараңғылық ерте түсе бастаған кезде Кәшекең тыпыршып, кабинетіме келеді де тұрады. Шаруасын айтады:

– Қайтайық.

– Кәшеке, қазір.

Мен жұмысымды бітіргенше Кәшекең жанымда мөлтиіп күтеді де отырады.

Екеуміз көшеге шығамыз. Ол кезде көшелерде жарық аз. Дала тастай қараңғы.

Кешке дейін бір тыным таппай шаршағанымызды басу үшін шарап жұтып алғымыз келеді. Редакция жанындағы дүкенде арзан портвейн толып тұрады. Сатушы Фая апайдың стакандары да дап-дайын. Екі портвейн алып, үлкен стаканға екі бөліп құйып жұтып-жұтып аламыз. Шаршағанымыз басылып, балбырап үйге қайтамыз. Күндердің күнінде маған бір портвейн аздық ете бастады. Тағы алдырмақ болып, Кәшекеңді айналдырдым, көнер емес.

Қараңғы тротуарда келе жатырмыз.

– Кәшеке, менің ана жақта бір шаруам бар еді, соған барамын. Сіз өзіңіз жүре беріңіз, – деп тоқтай қалдым.

– Қой. Бір вино әперейін, жүрші, – деп Кәшекең қолымнан ұстай алды.

– Не, сонда мен сасық виноға сатыламын ба?

– Жоқ. Бірге ішейік дегенім ғой.

– Мейлі, алыңыз, ішейік.

Кәшекең келер күні екінші виноны алуға көнер болмады.

– Кәшеке, мен бүгін мына жаққа барушы едім, – деп тұра кеп қаштым.

Сондағы ағамның жүйрігі-ай, аяғымды қия бастырмай қуып жетіп, белімнен құшақтай алды.

– Әй, әперейін, мені үйге апарып тасташы.

– Жоқ, мен сасық виноға сатылмаймын.

– Жарайды, онда ақ алайын.

Виноның үстіне ақ қосылған соң Кәшекең мас болды.

Мас адамның жаны тәтті болып кете ме деймін, бұрын үйіне жақындатсам, әрі қарай өзі кетуші еді, енді «Қақпадан кіргізіп жібер», – деп жабысты.

– Кәшеке, қойыңыз. Жеңгейден, балаларыңыздан ұят болады. Сізді мас қылған мен деп ойлар, – деп шегіншектеп едім, жатып жалынсын.

Лажсыз көндім, айтқанын істедім. Қақпасының алдына таядық.

– Қақпаны ұр, біреу шықсын, – деді Кәшекең.

Қақпаны қақтым. Жеңгей қақпаны ашты, жанында бір топ бала жымыңдап тұр. «Кәшекеңнің он баласы бар» – деуші еді, мыналар – солар.

Жеңгей жақсы адам екен, ләм-мим демеді. Кәшекеңді қолтығынан демеп алып кетті.

Мен ұялғанымнан қара жерге кіріп кете жаздадым.

Кәшекең қу жаны үшін бала-шағасының аузынан жырып, маған вино әпереді екен.

Қайтып Кәшекеңмен бірге вино ішкен емеспін.

Кәшекең де мені ұятқа қалдырғанын, менің жағдайын түсінгенімді аңғарды.

Қараңғы кезде Кәшекеңді үйіне дейін апарып тастауды тоқтатқаным жоқ.

Кәшекең екеуіміз ешқандай виносыз-ақ ағалы-інілі адамдардай болып кеттік. Кәштай ағам марқұм болғанша сыйластығымыз үзілген жоқ.

Неге сонша қорқақ болды екен, қайран ағам?!

Оның себебін өзі былай деп білетін.

– Бұрын қабаған иттен қорқушы едік, енді бұзық адамнан қорқатын болдық. Иттен адам жаман, ит қабады, жарадар қылады, адам аямайды, өлтіреді.

Кәштай ағам бұл сөзді айтқан жылдары көшеде бұзық адам бірен-саран еді, қазір көбейіп кетті.

Коммунистердің: «Адам – адамға дос», – деп үндегені орындалмай қалған бос сөздерінің бірі болды. Өйткені адамға тән достық пен қастық қатар жүреді. Достық қуантады, қастық қорқытады. Адам өне бойы достық шапағатына бөлене бермейді, өзіне жасалған қастықты да аз көрмейді.

Достық – ырзық сарқып іш,

Қастық – түбі қорқыныш.

* * *
Адамнан айла артылған ба? Жоқ! Адамның ақыл-ойы жақсылыққа көп жұмсала ма, әлде, жамандыққа көп бағыттала ма, оны, сірә, біліп болмас.

Тегі, адам бір-біріне жақсылық жасау үшін жаралған, сөйте тұра, жамандық та аз өріс алмаған. Жақсылықтың да, жамандықтың да аты көп. Оларды тізіп шығуды кейінге қалдыра тұрып, жамандықтың бір аты – зұлымдық туралы көптен ойда жүрген мына бір жайды айтуды жөн көріп отырмын.

Өмір – күрес, бірде жақсылық, бірде жамандық жеңеді. Жамандықтың жақсылықты ысыратын бір айласы – зұлымдық жасау.

Зұлымдықтың түрі көп, пенде тірісінде ол пәленің талайын көреді, көтереді.

Мына көз көріп, құлақ естімеген зұлымдықты Зейнолла Қабдолов қана көрген, көтерген.

Алдымен қалай көргенін айтайын. 1950 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін үздік бітірген Зейнолла Қабдолов әдеби өмірге бірден белсене араласып кетеді. Білімді, көрікті жас көп ұзамай-ақ көзге түседі.

Республика басшылығы Зейнолланы Қазақстан Комсомолы Орталық комитетінің идеологиялық хатшысы қызметіне лайық деп тауып, құжаттарын дайындап, пакетке салып, аузын мөрлеп, қолына ұстатып, Мәскеуге СОКП Орталық Комитетіне жұмсайды. Ол Орталық Комитеттің бөлім меңгерушісінің әңгімелесуінен өтіп, әрі қарай БЛКЖО Орталық Комитетінің илеуіне түсуі керек болатын.

Зейнолла Қабдолов – бәріне дайын кадр. СОКП Орталық Комитетінің жауапты қызметкеріне алып келген пакетті ізетпен ұсынады.

Жауапты қызметкер пакетті ашқан бойда ішіндегі қағазға төніп түседі. Бас алмай оқып шығып, екі көзі шатынап, Зейноллаға дүрсе қоя береді:

– Сені кім жіберіп жүр өзі?

– Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті.

– Жоқ, олар сендей адамды жібермейді. Сен бұл қызметке лайықсыз адамсың.

– Қойыңыз. Сонда қалай, менің ондай адам екенім андағы қағазда жазылған ба?

– Иә, жазылған. Бұл – сенің үстіңнен жазылған арыз. Боссың. Сені мұнда жіберген жерге, жоқ, адамыңа бар!

– Мені сіздерге жеке адам емес, Орталық Комитет жіберген.

– Бар. Біз білеміз қазақтарды. Сендер бір-бірлеріңнің үстілеріңнен арыз жазбай жүре алмайсыңдар.

– Мына пакетті, иә, арызды менің қолыма ұстатқан адам қазақ емес... Мұны – соның өзі жазған.

– Мынау не дейді?! Оны Алматыға барғанда анықтайсың, бар!

Зейнолла Қабдоловтың Мәскеуден қандай күйде қайтқаны айтпаса да түсінікті, ал арыз иесі белгілі, бірақ күресерге дәрмен жоқ.

Қазақтың аса білімді, қайсар ұлы бұл зұлымдықты қайыспай көтереді.

Беделді адам айтқан осы әңгіме кейде бір есіме түсіп кетіп, Зейнолла Қабдоловтың республика комсомолы жетекшілерінің бірі болғанда халқына пайдасы көп тиетін бе еді, әлде, ҚазМҰУ-де елу жылдан астам ұстаздық еткенде көп тиді ме деп ойланып қалатыным бар. Әдебиет теориясының ғұлама білгірі, академик, ұлы ұстаз, аяулы ағаның алдын көріп, ақылын тыңдаған, айтқанымен жүрген (ол біздің курстың кураторы еді) шәкірттерінің бірі ретінде мен бұл екеуінің соңғысын алға шығарамын. Енді қалай, қазақ әдебиетінің бүгінгі ту ұстаушылары – Мұхтар Мағауин мен Әбіш Кекілбаев та, тағы басқа атақты ақын-жазушылар да осы бір ақылман ағаның теңдессіз терең дәрісін тыңдап барып, әдебиетке мықтап ден қойды емес пе, сөйтті.

Зейнолла ағамыздың қандай шенеунік болатыны жұмбақ күйінде қалды, көрнекті жазушы, ғұлама ғалым, академик болғанын көзіміз көрді.
* * *
Қисынсыз іске үйір адам – жосықсыз.

Жосықсыздық ойыма оралса, мына жайлар есіме түседі де тұрады.

Ана бір жылы, Жуалы ауданының орталығы Бурный аталатын кезде, осында Бауыржан Момышұлының мұражайы салынды. Мұражай салтанатты жағдайда ашылды.

Мұражай алдындағы алаңқайға адам көп жиналып, облыс, аудан басшылары, құрылысшылар, аудан жұртшылығы өкілдері сөйледі, Халық Батырына көрсетіліп отырған мына құрметке разылық сезімін білдірді. Шешендер қыза-қыза келіп, мұражайдың шағын көрме залы иілген тоқал тамын зәулім ғимаратқа теңеді. Тіптен бір айтқыш: «Бұл мұражай – үйдің құрылысын салғандарды мемлекеттік сыйлыққа ұсыну керек», – деп соқты. Жұрт қызу қуаттап жатты.

Іштей: «Құдайым-ау, мына елдің есі дұрыс па?!» – деп таңданғаннан басқаға шама жоқ еді. Сөйтсем делебесі қозған қауым Батырға көрсетіліп жатқан құрметтің затына емес, атына жығылған сыңайлы.

Сол шамада облыстық мұражайдың артқы жағына қосымша құрылыс салынды. Оның ашылуына әжептәуір адам жиналды. Тағы да қызды-қызды сөз өрістеді. Сиыр қорасы іспетті жатаған жай алып құрылысқа баланды. Оны салған құрылысшыларды мемлекеттік сыйлыққа ұсыну керектігі айтылды. Жиналғандар дүрілдетіп қол соқты. Мен тағы да таңдандым: «Апырау, осындай да жосықсыздық болады екен-ау?».

Бұл екі нысан да қазір қанша қаржы жұмсап жөнделгеніне қарамай о бастағы бейнесін сақтаған күйі тұр. Елді қайдам, өзім ол шіркіндердің тұрпатынан анау айтқан ерекшелік көре алмай-ақ қойдым. Қайта, жоғарыдағы әңгімелер есіме түсіп, «Әй, жосықсыздық-ай!» – деп қоямын.

* * *
Бір кездері облыстық ауруханада нөмірі бірінші терапия бөлімі болды. Жұрт оны «Партактив» дейтін. Айтса, айтқандай, онда негізінен партия активі емделетін, олармен қоса атақты еңбек ардагерлері де денсаулығын түзететін.

Облыстық партия комитетінде қызмет істеген жылдары осында менің әлденеше рет жатып емделгенім бар.

О деп, бұ деп қайтейік, партияның өз қызметкерлеріне, ардагерлерге қамқорлығы көп еді ғой. Соның бірі – осы партактив ауруханасы болатын. Мұнда еңбек ететін бөлім меңгерушісі Сейсенбек Жабатаев, дәрігерлер Тамара Карташова, Лариса Щукина, Лариса Антоновалар нағыз адам жанының арашашылары еді.

Бұл бөлімде ақ жайлау дерсің, осында жатқандар қолы епсекті емшілердің емін емін-еркін қабылдап, аяқ-қолдарын жазып, бір-бірімен ашық-жарқын әңгімелесіп, жандары жадырап қалатын.

Маған керегі – көнекөз қариялардың әңгімесі, ертелі-кеш соларды жағалаймын. Сол кездері кеудесі алтын сандық ағалар мен шежіре қарттардан естіген әсерлі әңгімелер әлі күнге есімнен кеткен емес. Мен олардың біразын ой орамдарыма қосып, оқырмандар назарына ұсынып та көрдім. Социалистік Еңбек Ерлері Әбдір Сағынтаев, Нағашыбай Арапов, Сартай Есімхановтардың айтқан әңгімелері менің жазуымда жұрт қызығушылығын туғызғанына кәдімгідей қуанғаным бар.

Осыдан дәл қырық жыл бұрын аурухананың бір бөлмесінде бірге жатқан Байгелді ақсақалдан да біраз ғибрат аларлық әңгіме естіген едім, бірақ жазбадым. Неге? Өйткені Байгелді атамның баласы – Өмірбектің қызметі өсіп кетті. Тасы өрге домалап тұрған адамның әкесін мақтауды әбес көрдім, мені жағымпаз көргісі келетін жағымпаздардың тәубасынан қаймықтым. Қазір енді сөз басқа, Өмекең – өзіміз сияқты пенде, оған ешкімнің жағынуының керегі жоқ, айтамын деген адам әкесі жөнінде де, өзі жөнінде де шындық сөзін айтсын, жол ашық.

...Байгелді қария мені көп жатырқаған жоқ, тез-ақ шүйіркелесіп әңгімелесіп кеттік.

Атаға балалары, келіндері күн құрғатпай келіп тұрады.

Олардың әкелгендерін түгелдей маған ұстатады да атам:

– Балам,қолың епсекті екен, жайға, бәріміз отырып жейік, – дейді.

Бәріміз Байгелді атамның айтқанын істейміз, тойып аламыз.

Ішке ел қонған соң, ауызға сөз оралады, әрнені айтып дәудірлесіп отырамыз.

Осындай бір кезде бас киімсіз отырған Байекеңнің басына көзім түсіп кетті: шашы өсіп, үршіп тұр.

– Ата, шашыңыз өсіп кетіпті. Көшенің арғы бетінде шаштараз бар, ертең соған апарып, шашыңызды алдыртсам, қалай қарайсыз?

– Рахмет, қарағым. Шашымды кемпірім алады. Ол менің басымды өзінен басқа жан адамға ұстатпайды.

Отырғандар мына сөзге мән берген жоқ.

Мен ойланып отырып қалдым: неткен тектілік! Әйел адамның ерін сыйлауының, құрметтеуінің бұдан асқан мысалы болуы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес. Осыны білген анадан айналса болар. Айналайын қасиетті қазақ! анасы!

– Байеке, Өмекеңнің қанша баласы бар? Келініңіз неше құрсақ көтерген? – деді.

– Тәубе, үш баласы бар. Келін балағынан бала өретіннің өзі екен, әттең, заман ауанымен кететін түрі бар, үнсіз жүр, – деді Байекең көңілсіз.

Оннан көп перзент сүйіп, жүз қаралы немере көрген Байгелді қарияның тәубеге қосарландырғаны өзінің өкініші емес, ұлтынікі еді.

Қасиетті атаның өзегін өртеген сол өкініш өшетін күн келер ме екен?!
* * *
Құдайы тамаққа оқыған құранын молда Мұхамед пайғамбарға, мына шаңырақтың бұрынғы өткен аруақтарына бағыштап, нәміне дастархан жайылып отырған марқұмға иман тілеп барып тоқтады.

Ел бата қайырып, бетін сипап, асқа қолын енді созған, бір кейуана молдаға дүрсе қоя берді:

– Сендер қызық екенсіңдер, құранға Бектұрғановты неге қоспайсыңдар? Хасан Шайахметович – осы облысқа есепсіз еңбек сіңірген адам. Ол Жамбылға көп құрылыс салған. Басқасын айтпағанда, облыстық әкімдіктің өзі қазір сол кісі салған ғимаратта отыр.

Молда не деп жауап берерін білмей, әлде бір хадисті айта бастады.

Жиналғандар алдарына асын тосып, марқұм болған шалына жақсы сөз арнауларын күтіп отырған кейуанаға ештеңе дей алмады.

Кезінде облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болған Хасан Шайахметұлы Бектұрғановты пайғамбармен, аруақтармен бірге құранға қоспаған молда қызық па, жоқ, осы үшін молданы жазғырып отырған мына кейуана қызық па?

Отырғандар ойланып қалды.

Мен де ойландым: Қызық!

Күні-түні жандарын салып, дұрысы ықпалды туысын, жекжат-жұратын салып, аталарына ауылдың, көкелеріне көшенің атын бергізген бұл елдің құранға ауыз салғаны ма?!
* * *
Ньютон жердің тартылыс күшін кенеттен ашқан. Ғалым ағаштың көлеңкесінде жатса, бір алма үзіліп түсіп, топ ете қалады. Алманың олай да, бұлай да емес, аспанға да ұшпай, жерге түскені оның тартылыс күшін анықтауға себеп болған.

Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында қант қызылшасын жинау кезінде масақ жинау науқанын ашуға сиырдың тілі себеп болады. Сиыр жем-шөпті тілімен орап барып жейді.

Осыны қызылша жинау жөнінде Свердлов (қазіргі Байзақ) ауданында атқарылып жатқан жұмысты көріп жүрген облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Бименде Садуақасов байқап қалады. Хатшы бір топ сиырдың әдеп тілін жалаңдатып, өнімі жиналған жерден қызылша тауып жеп жүргенін көріп, сұры бұзылып кетеді. Қасындағы аудан басшыларына сиырларды нұсқап тұрып:

– Ана сиырларды көрдіңдер ме, не істеп жүр? – дейді ызғарын төгіп.

– Жайылып жүр, – дейді ауданның бірінші басшысы.

– Жоқ, жайылып жүрген жоқ, қызылша кеміріп тұр. Сендер техникамен қазып ала алмай, тастап кеткен масақты сиырлар тілімен түртіп жіберіп жеп жатыр.

Аудан басшылары жерде қалған масақ жоқ екенін, сиырлардың қиқым-сиқымды жалап тұрғанын айтпақ болып еді, Бименде Садуақасов ешкімді де тыңдамай, аяғын тез-тез басып барып көлігіне мініп, кете барады.

Бименде Садуақасов өте ашушаң, тыз етпе, шалт қимылды адам еді. Кабинетіне келе салып, келер күнгі сағат тоғызға аудандардың басшыларын облыстық партия комитетіне шақыртады.

Бірінші хатшының айтқаны мүлтіксіз орындалады, ертеңіне сағат тоғызда барлық аудандардың басшылары облыстық партия комитетінің мәжіліс залына жиналып, бірінші хатшыны күтіп отырады. Бименде Садуақасовтың орынтағына отырар-отырмастан айтқан бірінші сөзі мынау болды:

– Бәрің түгел келдіңдер ме? Дұрыс. Кеше мен Свердлов ауданын аралап қайттым. Содан не көрдім? Қызылшасы жиналған жерде тұнып жатқан масақты тілімен орап, аузына салып алып, шайнап тұрған сиырларды көрдім. Сиыр халық байлығының не екенін біледі, сендер білмейсіңдер, сиыр құрлы жоқсыңдар. Ертеңнен бастап өздерің бас болып, елді түгелдей масақ жинауға шығарасыңдар. Мен масақ жинау жорығы басталады деп жариялаймын. Бұл – партиялық тапсырма. Масақты жердің үстінен жинаңдар, астынан қазыңдар, жоспар орындалатын болсын. Жоспарды орындамағандарың партия билетін мына столдың үстіне қоясыңдар, қызметтеріңмен қош айтысыңдар. Барыңдар, іске кірісіңдер!

Аудан басшылары үнсіз келісіп бара жатты.

Оларға бірінші хатшы өздерін сиыр тұрмақ одан арғыға теңесін, бәрібір, партия билеті қалтасында, орынтағы орнында тұрса, болғаны.
* * *
Хакім Абай адам қашық болатын бес дұшпанның қатарына жағымпаздықты жатқызбаған.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ, – деген Абай.

Көріп отырсыздар, абыз Абай сақтандырған індеттердің ішінде жағымпаздық жоқ.

Данышпан неге өйтті екен?

Себебін әркім әртүрлі жорамалдайды.

Мен ойлаймын: Абай заманында жағымпаздық онша өріс алмаған. Себебі ол кезде адам адамға ғана жағынған. Ол жағынғаннан гөрі сыйлағанға жақын болатын.

Қазір адам жағынатын жай көбейіп кетті. Бағынышты бастыққа жағынады, бастық өзінен қызметі үлкенге жағынады, жағыну өстіп сатылап өсіп кете береді.

Жағынбайтын адам өмір сүре алмайтын заман болды бұл. Ендіше, жағымпаздық жайлаған жерде жағынбай көр, түкке аспай қаласың. Тіптен, бір ауыз жағынған сөз айтпасаң, есігін күзетіп отырған хатшы қыз да бастығының іште отырғанын айтпайды.

– Әттеген-ай! – деуден басқа амал қайсы?!

Хатшы қызды өтірік айтуға итермелейтін, анығырақ айтқанда, мәжбүрлейтін адам – бастық.

Бастықтардың ертеңгілік жұмысқа келіп, орнына жайғаса салып айтатын сөзі:

– Мен орнымда жоқпын.

Содан бастап бастыққа кім қоңырау шалмасын, хатшы қыздың айтатын сөзі:

– Орнында жоқ.

Кешке дейін осы жауап ойланбастан қайталана береді.

Бастық кабинетінде жұмыс істеп отырады, хатшы қыз: «жоқ», – деумен болады.

Сонда деймін-ау, бұл бастықтарға телефон не үшін орнатылады екен? Өздері біреумен сөйлескенде елпілдеу, өзіне телефон шалғанға шалқаю үшін орнатылатын болғаны ма? Ең жаманы – жап-жас қызды өтірік айтуға үйретіп отырғанын білсе, қане, сол шіркіндер!

Бастық кабинетінде ғана емес, үйде де бастық. Бастықтың қызметінен орала салып, үйдегілерге айтатын сөзі:

– Мен үйде жоқпын. Кім сұраса да «жоқ»-деңдер.

Бастықтың әйелі бұған әбден үйренген, баласы тілі шыққан соң үйренеді. Бала алғаш жанында отырған әкесінен неліктен «жоқ» деуі керек екенін білмей таңданады, содан соң шешесі құсап үйреніп кетеді. Жай үйренбейді, өтіріктің пайдалы екенін білетін болады, іле өтірік өріс алып жүріп береді. Енді бастық – әке баласын өтіріктен арылта алмай әуреге түседі. Бастық өтірік өзі үйреткен пәле екенін біледі де бармағын тістейді. Басқа амалы қалмаған, баласы өтірікті судай ағызады. Өтірік жайлаған заман болды бұл.

– Қап! – дегеннен басқа не істерсің?!
* * *
Құдайы тамаққа оқыған құранын молда Мұхамед пайғамбарға, мына шаңырақтың бұрынғы өткен аруақтарына бағыштап, нәміне дастархан жайылып отырған марқұмға иман тілеп барып тоқтады.

Ел бата қайырып, бетін сипап, асқа қолын енді созған, бір кейуана молдаға дүрсе қоя берді:

– Сендер қызық екенсіңдер, құранға Бектұрғановты неге қоспайсыңдар? Хасан Шайахметович – осы облысқа есепсіз еңбек сіңірген адам. Ол Жамбылға көп құрылыс салған. Басқасын айтпағанда, облыстық әкімдіктің өзі қазір сол кісі салған ғимаратта отыр.

Молда не деп жауап берерін білмей, әлде бір хадисті айта бастады.

Жиналғандар алдарына асын тосып, марқұм болған шалына жақсы сөз арнауларын күтіп отырған кейуанаға ештеңе дей алмады.

Кезінде облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болған Хасан Шайахметұлы Бектұрғановты пайғамбармен, аруақтармен бірге құранға қоспаған молда қызық па, жоқ, осы үшін молданы жазғырып отырған мына кейуана қызық па?

Отырғандар ойланып қалды.

Мен де ойландым: Қызық!

Күні-түні жандарын салып, дұрысы ықпалды туысын, жекжат-жұратын салып, аталарына ауылдың, көкелеріне көшенің атын бергізген бұл елдің құранға ауыз салғаны ма?!
* * *
Ньютон жердің тартылыс күшін кенеттен ашқан. Ғалым ағаштың көлеңкесінде жатса, бір алма үзіліп түсіп, топ ете қалады. Алманың олай да, бұлай да емес, аспанға да ұшпай, жерге түскені оның тартылыс күшін анықтауға себеп болған.

Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында қант қызылшасын жинау кезінде масақ жинау науқанын ашуға сиырдың тілі себеп болады. Сиыр жем-шөпті тілімен орап барып жейді.

Осыны қызылша жинау жөнінде Свердлов (қазіргі Байзақ) ауданында атқарылып жатқан жұмысты көріп жүрген облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Бименде Садуақасов байқап қалады. Хатшы бір топ сиырдың әдеп тілін жалаңдатып, өнімі жиналған жерден қызылша тауып жеп жүргенін көріп, сұры бұзылып кетеді. Қасындағы аудан басшыларына сиырларды нұсқап тұрып:

– Ана сиырларды көрдіңдер ме, не істеп жүр? – дейді ызғарын төгіп.

– Жайылып жүр, – дейді ауданның бірінші басшысы.

– Жоқ, жайылып жүрген жоқ, қызылша кеміріп тұр. Сендер техникамен қазып ала алмай, тастап кеткен масақты сиырлар тілімен түртіп жіберіп жеп жатыр.

Аудан басшылары жерде қалған масақ жоқ екенін, сиырлардың қиқым-сиқымды жалап тұрғанын айтпақ болып еді, Бименде Садуақасов ешкімді де тыңдамай, аяғын тез-тез басып барып көлігіне мініп, кете барады.

Бименде Садуақасов өте ашушаң, тыз етпе, шалт қимылды адам еді. Кабинетіне келе салып, келер күнгі сағат тоғызға аудандардың басшыларын облыстық партия комитетіне шақыртады.

Бірінші хатшының айтқаны мүлтіксіз орындалады, ертеңіне сағат тоғызда барлық аудандардың басшылары облыстық партия комитетінің мәжіліс залына жиналып, бірінші хатшыны күтіп отырады. Бименде Садуақасовтың орынтағына отырар-отырмастан айтқан бірінші сөзі мынау болды:

– Бәрің түгел келдіңдер ме? Дұрыс. Кеше мен Свердлов ауданын аралап қайттым. Содан не көрдім? Қызылшасы жиналған жерде тұнып жатқан масақты тілімен орап, аузына салып алып, шайнап тұрған сиырларды көрдім. Сиыр халық байлығының не екенін біледі, сендер білмейсіңдер, сиыр құрлы жоқсыңдар. Ертеңнен бастап өздерің бас болып, елді түгелдей масақ жинауға шығарасыңдар. Мен масақ жинау жорығы басталады деп жариялаймын. Бұл – партиялық тапсырма. Масақты жердің үстінен жинаңдар, астынан қазыңдар, жоспар орындалатын болсын. Жоспарды орындамағандарың партия билетін мына столдың үстіне қоясыңдар, қызметтеріңмен қош айтысыңдар. Барыңдар, іске кірісіңдер!

Аудан басшылары үнсіз келісіп бара жатты.

Оларға бірінші хатшы өздерін сиыр тұрмақ одан арғыға теңесін, бәрібір, партия билеті қалтасында, орынтағы орнында тұрса, болғаны.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ, – деген Абай.

Көріп отырсыздар, абыз Абай сақтандырған індеттердің ішінде жағымпаздық жоқ.

Данышпан неге өйтті екен?

Себебін әркім әртүрлі жорамалдайды.

Мен ойлаймын: Абай заманында жағымпаздық онша өріс алмаған. Себебі ол кезде адам адамға ғана жағынған. Ол жағынғаннан гөрі сыйлағанға жақын болатын.

Қазір адам жағынатын жай көбейіп кетті. Бағынышты бастыққа жағынады, бастық өзінен қызметі үлкенге жағынады, жағыну өстіп сатылап өсіп кете береді.

Жағынбайтын адам өмір сүре алмайтын заман болды бұл. Ендеше, жағымпаздық жайлаған жерде жағынбай көр, түкке аспай қаласың. Тіптен, бір ауыз жағынған сөз айтпасаң, есігін күзетіп отырған хатшы қыз да бастығының іште отырғанын айтпайды.

– Әттеген-ай! – деуден басқа амал қайсы?!

Хатшы қызды өтірік айтуға итермелейтін, анығырақ айтқанда, мәжбүрлейтін адам – бастық.

Бастықтардың ертеңгілік жұмысқа келіп, орнына жайғаса салып айтатын сөзі:

– Мен орнымда жоқпын.

Содан бастап бастыққа кім қоңырау шалмасын, хатшы қыздың айтатын сөзі:

– Орнында жоқ.

Кешке дейін осы жауап ойланбастан қайталана береді.

Бастық кабинетінде жұмыс істеп отырады, хатшы қыз: «жоқ», – деумен болады.

Сонда деймін-ау, бұл бастықтарға телефон не үшін орнатылады екен? Өздері біреумен сөйлескенде елпілдеу, өзіне телефон шалғанға шалқаю үшін орнатылатын болғаны ма? Ең жаманы – жап-жас қызды өтірік айтуға үйретіп отырғанын білсе, қане, сол шіркіндер!

Бастық кабинетінде ғана емес, үйде де бастық. Бастықтың қызметінен орала салып, үйдегілерге айтатын сөзі:

– Мен үйде жоқпын. Кім сұраса да «жоқ»-деңдер.

Бастықтың әйелі бұған әбден үйренген, баласы тілі шыққан соң үйренеді. Бала алғаш жанында отырған әкесінен неліктен «жоқ» деуі керек екенін білмей таңданады, содан соң шешесі құсап үйреніп кетеді. Жай үйренбейді, өтіріктің пайдалы екенін білетін болады, іле өтірік өріс алып жүріп береді. Енді бастық – әке баласын өтіріктен арылта алмай әуреге түседі. Бастық өтірік өзі үйреткен пәле екенін біледі де бармағын тістейді. Басқа амалы қалмаған, баласы өтірікті судай ағызады. Өтірік жайлаған заман болды бұл.

– Қап! – дегеннен басқа не істерсің?!
* * *
Бір кездері облыстық ауруханада нөмірі бірінші терапия бөлімі болды. Жұрт оны «Партактив» дейтін. Айтса, айтқандай, онда негізінен партия активі емделетін, олармен қоса атақты еңбек ардагерлері де денсаулығын түзететін.

Облыстық партия комитетінде қызмет істеген жылдары осында менің әлденеше рет жатып емделгенім бар.

О деп, бұ деп қайтейік, партияның өз қызметкерлеріне, ардагерлерге қамқорлығы көп еді ғой. Соның бірі – осы партактив ауруханасы болатын. Мұнда еңбек ететін бөлім меңгерушісі Сейсенбек Жабатаев, дәрігерлер Тамара Карташова, Лариса Щукина, Лариса Антоновалар нағыз адам жанының арашашылары еді.

Бұл бөлімде ақ жайлау дерсің, осында жатқандар қолы епсекті емшілердің емін емін-еркін қабылдап, аяқ-қолдарын жазып, бір-бірімен ашық-жарқын әңгімелесіп, жандары жадырап қалатын.

Маған керегі – көнекөз қариялардың әңгімесі, ертелі-кеш соларды жағалаймын. Сол кездері кеудесі алтын сандық ағалар мен шежіре қарттардан естіген әсерлі әңгімелер әлі күнге есімнен кеткен емес. Мен олардың біразын ой орамдарыма қосып, оқырмандар назарына ұсынып та көрдім. Социалистік Еңбек Ерлері Әбдір Сағынтаев, Нағашыбай Арапов, Сартай Есімхановтардың айтқан әңгімелері менің жазуымда жұрт қызығушылығын туғызғанына кәдімгідей қуанғаным бар.

Осыдан дәл қырық жыл бұрын аурухананың бір бөлмесінде бірге жатқан Байгелді ақсақалдан да біраз ғибрат аларлық әңгіме естіген едім, бірақ жазбадым. Неге? Өйткені Байгелді атамның баласы – Өмірбектің қызметі өсіп кетті. Тасы өрге домалап тұрған адамның әкесін мақтауды әбес көрдім, мені жағымпаз көргісі келетін жағымпаздардың тәубасынан қаймықтым. Қазір енді сөз басқа, Өмекең – өзіміз сияқты пенде, оған ешкімнің жағынуының керегі жоқ, айтамын деген адам әкесі жөнінде де, өзі жөнінде де шындық сөзін айтсын, жол ашық.

...Байгелді қария мені көп жатырқаған жоқ, тез-ақ шүйіркелесіп әңгімелесіп кеттік.

Атаға балалары, келіндері күн құрғатпай келіп тұрады.

Олардың әкелгендерін түгелдей маған ұстатады да атам:

– Балам, қолың епсекті екен, жайға, бәріміз отырып жейік, – дейді.

Бәріміз Байгелді атамның айтқанын істейміз, тойып аламыз.

Ішке ел қонған соң, ауызға сөз оралады, әрнені айтып дәудірлесіп отырамыз.

Осындай бір кезде бас киімсіз отырған Байекеңнің басына көзім түсіп кетті: шашы өсіп, үрпиіп тұр.

– Ата, шашыңыз өсіп кетіпті. Көшенің арғы бетінде шаштараз бар, ертең соған апарып, шашыңызды алдыртсам, қалай қарайсыз?

– Рахмет, қарағым. Шашымды кемпірім алады. Ол менің басымды өзінен басқа жан адамға ұстатпайды.

Отырғандар мына сөзге мән берген жоқ.

Мен ойланып отырып қалдым: неткен тектілік! Әйел адамның ерін сыйлауының, құрметтеуінің бұдан асқан мысалы болуы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес. Осыны білген анадан айналса болар. Айналайын қасиетті қазақ анасы!
* * *
Артынып-тартынып келген Өмірбектің әйелі палатадан шықты ма, шықпады ма Сартай:

– Байеке, Өмекеңнің қанша баласы бар? Келініңіз неше құрсақ көтерген? – деді.

– Тәубе, үш баласы бар. Келін балағынан бала еретіннің өзі екен, әттең, заман ауанымен кететін түрі бар, үнсіз жүр, – деді Байекең көңілсіз.

Оннан көп перзент сүйіп, жүз қарасы немере көрген Байгелді қарияның тәубеге қосарландырғаны өзінің өкініші емес, ұлтынікі еді.

Қасиетті атаның өзегін өртеген сол өкініш өшетін күн келер ме екен?!
* * *
Жуырда «Ақ жол» газетінде Төрехан Қайнарбекұлының екі өлеңі жарияланды. Өлеңдерге Әсем Елубаева жазған алғысөзден мынандай жолдарды оқып, ойланып қалдым. Әсем: «Т.Қайнарбекұлы өлеңдерінің жаны бар», – дейді. Әсемнің қай деңгейдегі әдебиетші екені маған беймәлім, пікірі әдемі. Образды айтылған рас сөз (бұл жерде өлең) жанды болмаса, жан тербемейді. Тегі, адамдар қазір айтқыш болып кеткен және таңданарлығы – тауып айтады.

Осы биылғы ақпан айының аяғында облысқа белгілі азамат Сламбек Алдабергенов телефон шалып, мені Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығына ие болуыммен құттықтады.

Рахмет айттым.

– Азғантай еңбегіміз еленді, Сәке, – дедім сыпайылық сақтап.

Сламбек дүр сілкінді:

– Ой, Әлдеке, сіз – жазушысыз, шын жазушысыз. Сіздің үлкенді-кішілі шығармаларыңыздың бәрінде жүрек бар. Шығармада жүрек болмаса, ол жүрекке жетпейді. Сіздің шығармаларыңыздан мен лүпілдеп соққан жүректі сеземін. Рас айтамын, солай. Сіздің шығармаларыңыз жеңіл оқылады, ішінде шындық тұнып тұрады.

Мен өзімді «Мақтағанды кім жек көрсін?» – дейтін қазақ емеспін деп ойлаймын. Мақтағанның да, даттағанның да сөзін салмақтап барып сіңіремін санама. Тауып айтылып, ойымнан шыққан сөз ешуақыт есімнен шықпайды.

Бейтаныс Әсем қарындас пен сыйлас замандас Сламбектің өлеңнің жаны, шығарманың жүрегі болатыны жөніндегі сөздері көкейіме берік ұялады. Бір-бірін танымайтын бұл екі адамның пікірлерінің үндес болуы меніңше, тектен-тек емес.

Мен – жазушылығым жөнінде мақтау сөзді аз естіген жазушы емеспін, соған қарамай, Сламбектің мына сөзі төбемді көкке жеткізгендей болды, өйткені, ол – шындық. Төрехан ақын да қуанған шығар.
* * *
Жазушы үшін оқырманмен кездесу – бір ғанибет.

Қашанда балалар жазушысы менің оқырмандарым – оқушылармен кездесуім көңілге түрлі ой салады.

Әсіресе, екі кездесу менің есіме ұмытыл­мастай болып ұялады. Екеуі де ертеректе өтті.

Алғашқысы қазіргі педагогикалық институт университет болып тұрған тұста өткен. Оны ғылым кандидаттары Қалаш Тасболатов пен Рахым Садықбеков ұйымдастырған болатын. Кездесу басында Қапекең де, Рахаң да атыма жылы сөздер айтып, жадыратып тастады. Сөз кезегі студенттерге тиді. Рахат Елубаева деген қыз ұялып тұрып сөз бастады:

– Мен балалар жазушылары деп Бердібек Соқпақбаев пен Сансызбай Сарғасқаевты ғана білетін едім. Сөйтсем, нағыз балалар жазушысы өзіміздің Жамбылда екен. Ол – Әлдихан аға, сізсіз. Шығармаларыңыз – шынайы. Оқиғалары – жанды, тілі – таза. Мен институт бітірген соң қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім боламын. Сонда балаларға сабақтан тыс оқуда ең алдымен сіздің шығармаларыңызды оқытамын.

Мен жыларман күйде сілейіп отырып қалдым.

Әдебиетті түсінетін сол студент қызбен қайтып кездескенім жоқ. Естуімше, кейін фило­логия ғылымдарының кандидаты болыпты. Қазір кафедра меңгерушісі көрінеді. Өте дұрыс, солай болуы заңды. Мен оның келешегі кемел болатынын сол кездесуде сөйлеген сөзінен-ақ білгенмін.

Есімнен кетпейтін екінші кездесу содан көп ұзамай Жамбыл ауданындағы Жасөркен сегізжылдық мектебінде өтті. Кездесуді әдебиет пәнінің жас мұғалімі Сәмен Құлбарақов ұйымдастырды.

Кездесуде тым ұяң, сыпайы жігіт әуелі әдемі сөз сөйледі.

Сөзі де, ісі де орнықты. Сәмен менің шығармаларымды өзі оқып қана қоймай, оқушыларға да оқытыпты. Балалар алған әсерлерін еш боямасыз айтып жатты.

Мен ерекше толқып отырдым, балалардың сұрақтарына барымды салып жауап бердім.

Сәмен мен «Ақ жолда» басшы болып істеген жылдары редакцияға келіп жүрді. Озық ойлы журналист Рахметбек Өзбековпен достасып та кетті. Сәмен зат жігіт екен, бір де бір рет «мынауымды басыңызшы», – деп алдыма келген емес. Жазғандары бөлімнен өтіп келетін маған.

Сол Сәмен Құлбарақов – қазір филология ғылымдарының докторы, проректор.

Өмірде әділеттілік бар екен-ау дегеннен басқа не айтпақсың бұған?!

Жазушымен кездесу – бой көрсету емес, ой көрсету.

Осыны жазушы да, оны кездесуге шақырғандар да білгені жөн.