Аумалы-төкпелі кезеңдегі қОҒАМ, ТҰЛҒа және дін

Ал, диаспора деген қазақпен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын гректің сөзі, кешегі Кеңес империясының қалдығы. Ғылыми деректерде (Webster’s New Dictionary, 390-бет) диаспора сөзі тек Филистинді (Палестина) тастап, жер шарына сүргінделген йаһұди (еврей) халқы жөнінде ғана қолданылады. Ал, қазақ халқы еврей емес қой! Және де қазақ халқы өзінің отанын тұтастай тастап, айдалған халық емес қой! Сондықтан, йаһұдилер хақында қолданылатын «диаспора» сөзін мұсылман һәм түркі нәсілінен қазақ халқының Қазақстаннан тыс жерде тұратын бауырларымыз турасында неге қолданамыз? Екіншіден, шетелде тұрады делінетін бауырларымыздың көпшілігі өздерінің бұрынғы мекенінде, яғни қазақ халқының Қазақстаннан тысқары қалған мекендерінде өмір сүруде. Мәселен, Омбы, Томбы, Құланды, Түмен, Саратов, Астрахан, Алтай, Шығыс Түркістан, Қобда Беті қатарлы елдердегі ағайындарымыз ғарыштан ұшып келген жоқ қой! Бұл олардың ғасырлар бойы мекен еткен ата қоныстары. Сондықтан, біз осы ауылдарымыз туралы «диаспора» сөзін қолдана алмаймыз. Ал, ғұрбат сөзі дәл осы жерде біздің қажетімізге жарайды. Үйткені, ғұрбат – өзінің туған жерінде болғанымен бұл күнде басқа мемлекеттің билігіне қарайтын, өзінің қалың қара орман қазағынан бөлініп, ғарыпшылық көріп жатқан бауырларымыз хақында да айтылады.

Қазақ халқы ғұрбатшылықты көп көрген халық. Бұл оның ұлылығының бір белгісі іспетті. Бұл күнде тек мықты, өскен халықтардың өкілдері ғана жан-жаққа таралған. Мәселен, түрік бауырларымыз Грекия, Бұлғарыстан, Румения, Албания, Македония, Косово, Қаратау, Босна уә Һерсек, Молдова, Қапқазия, Алмания, АҚШ, Таяу Шығыс, Орта Азия т.т. елдерінде жиі шоғырланған. Ауыстралияның өзінде 400 мыңдай түрік тұрады. Әр елде тұратын түріктер Түркияның абыройын асырады, елін танытады, отанға табысын жібереді, салым салады, ғұрбатта өз елінің тілеуін тілеп отырады. Бұл Түркия дәулетінің өзіне қаншама үлкен күш-қуат әпереді. Сол сықылды, біздің халқымыздың 1/3 бөлігінің шетелдерде, яғни ғұрбатта тұруы осыған саяды. Бір кезде халқымыздың қаншама көбейіп, асып-тасып, құдіретінің ұланғайыр аймаққа жайылғанын аңғарамыз. Қазақтардың отыздан астам елдерде тұратының ескеру жеткілікті.

Ғұрбаттағы бауырларымыз Қазақстан тәуелсіздік алғалы тұр дегенді ести сала, сонау 1989-1990 жылдардан бастап, көшіп келді. Алғашқы кезекте жақын ғұрбаттағы бауырларымыз, кейінірек алыстағылар елге қарай көшті. Аллаһ Тағалам көшкен бауырларымызға жеңілдік нәсіп етсін, жаңа мекендері жайлы болсын демекшімін. Ләкин, кейбір маңызды мәселелерді ашық айтатын тұс та жеткен секілді. Ол – ғұрбаттағы қазақтарға деген Кеңестік көзқарастың әлде де сеңі бұзылмай келе жатқаны. Кеңес билігі өзінен бұрынғы Ресей патшалығының «бөлшектеп, биле!» саясатын шебер ұстанды. Сондықтан, оларға мұсылман халықтарды, сонсоң түркі халықтарын, ахырында әрбір түркі халқын өзінің ішінде бөліп, араға жік салып, біріне-бірін дұшпан етіп қою саясаты қолданылды. Үшбұ себепті, шетелдегі қазақтар «сатқындар, қашқындар, байдың ұрқы, молданың ұрқы, тыңшы» деп айыпталды, жала жабылды. Әсіресе, Түркия, Иран, Еуропа, ҚХР елдеріндегі қазақтарды, олардың отаншыл азаматтарын қатты сынға алды. Олардың мұндағы ұрпақтарын, туыстарын азапқа салды. Міне, осындай кері үгітпен өскен һәм бұрынғы тоталитарлық жүйенің шашбауын көтеріп, соның арқасында «адам» болып, «күн» көріп жүрген кертартпашылардың әлде де болса осы кесапаттан айыға алмай отырғаны.

Жуықта, бір үлкен ағамыздың дастарханында отырғанымда, үй иесі мені меймандарға «Түркиядан көшіп келген бауырымыз» деп таныстырған-ды. Сонда отырған зейнеткер жастағы бір кісі «Иә, сатқындардың ұрқы екенсің ғой!» деп, маған тесірейе қарағаны есімде. Әлгі зейнеткерге маған айтқанының дұрыс емес екенін, дін жолымен һәм заң жағымен қарағанда нахош, күнә екенін айтып, бақтым. Бірақ, әбден санасына сіңген нәрсені шығарып тастау мүмкін болмады. Қарасам, қазіргі экономикалық дағдарыс кезінде ғұрбаттан келген қазақтарды кінәлі санайтын көрінеді. Елінің мүддесінен гөрі өзінің қара басының пайдасын жоғары ұстайтын сол кісіге айтқан пікірлерім босқа кетті. Ол, қаталық ұрық қуалайтындай, отызыншы жылдары босып кеткен қазақтардың өздерін ғана емес, олардың ұрпақтарын да жек көретінін көрсетті.

Жә, осы ащы хақиқатты айтқан соң бірнеше ойымды қысқаша қайырайын:

Біріншіден, шетелдерге кеткен қазақтарды қашқын, сатқын дей алмаймыз. Үйткені, жоғарыда айтқанымыздай, олардың айтарлықтай бөлігі өздерінің ежелгі мекенінде тұрады. Ал, Иран, Ауғаныстан, Түркия жеріне кеткен қазақтар кешегі ашаршылық, жаппай қудалау, тәркілеу зобалаңдары кезінде «босуға» мәжбүр болған жандар. Босу деген сөздің өзі олардың қандай себептермен кеткенін түсіндіреді. Ал, қашқын деп бүгінгі тәуелсіздік пен тоқшылықтың қадірін түсінбей, халықтың ақшасын жеп Швейцарияға, Америкаға, Израилға, Белгияға қашқан қазақтарды айтуға болады. Оларды «қазақ» деп атауға аузың бармайды-ау. Соғыс, қақтығыс, репрессия атаулы зұлматтардың бірде-бірі жоқ кезде, өздігінен қашқан адамдар, міне, тап солар. Ал, қысыл-таяң кездегі аталарымыздың неге жер аударғанын тарихшы ғалымдарымыз соңғы он жылда айтып һәм жөнді түсіндіріп келе жатыр.

Екіншіден, кетудің де кетуі бар ғой. Күш жинап, отанын қайта азат етуге басқа жаққа кеткен адамдар да бар. Мәселен, Мұстафа Шоқайды кім сатқын деп айта алады? Мұстафа Шоқайдай туған елін сүйген, халқының азаттығы үшін күрескен көсемдер некен-саяқ. Ол ширек ғасыр бойы шетелдерде туған халқының мерейін үстем ету үшін күрескен ардақты тұлға. Ислам тарихынан айтар болсақ, Пайғамбарымыз да 622 жылы өзінің туған елінен ауып Мәдинеге барған жоқ па? Ол, Мәдинеде мемлекет орнатып, бар жоғы сегіз жылдан кейін 630 ж. Меккені бұтқақұлдардан азат еткен жоқ па? Аллаһ Тағала қасиетті кітабымыз Құран Кәрімінде хақ жолда һижрат (көш) еткендерді мадақтаған. Мәселен, Әл-и Имран сүресінің 195-аятында Аллаһ жолында көшкендер былайша мадақталады:

«Олар көшті, жұртынан шығарылды, Аллаһ жолында қиыншылықтарға ұшырады, соғысыты һәм өлді. Ант болсын! Мен де олардың жамандықтарын жасырамын және оларды астынан өзендер ағатын жәннеттерге қоямын. Бұл сыйлық – Аллаһ тарапынан-дүр. Сауаптарыңа әдемі әжірді Аллаһ береді».

Ниса сүресіндегі 100-аятта былай делінген:

«Аллаһ жолында көшкен адам жер бетінде барарлық көптеген әдемі қоныстар һәм молшылық табады. Кім Аллаһ және Оның Пайғамбарының жолында көшу мақсатымен үйінен шықса, сонсоң жолшылықта ажал оны тапса (өлсе), ендеше оның сыйлығын беру Аллаһ Тағалаға тән! Аллаһ аса мейірімді, көп есіркеуші-дүр!»

Тәубе сүресі, 20-аятта былай делінген:

«Иман етіп һәм Аллаһ жолында көшкендер, мал-мүлкімен, жан-тәнімен күрескендер дәреже жағынан Аллаһ Тағаланың хұзырында өзгелерден үстем-дүр. Абыройға, ізгілікке жеткендер, міне, солар!»

Пайғамбарымыз Мәдинеге көшіп келген мұсылмандарды «Мұһажирұн» деп атаған. Сондықтан, біздің шетелдерге қилы себептерге байланысты діні, тілін сақтау үшін кеткен бауырларымыз бүгінде Қазақстанның өсуіне, өркендеуіне атсалысып, үлес қосуда. Ғұрбаттағы бауырларымыздың түрлі-түрлі салалардағы жетік тәжрибелері, өздеріне тән қасиеттері Қазақстан қоғамының мәдени, экономикалық потециалын күшейтуде.

Мемлекетіміз мықты болуы үшін қазақ халқының басы бірігіп, мықты ұлтқа айналуымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда бұрынғы бүлікшілердің жауыз насихаттарын қоқысқа лақтырып, тәуелсіз мемлекеттің азаматтары ретінде егемендігімізді мәңгі сақтап, Қазақстанымызды мың жасату үшін еңбек етуіміз керек. Бұл өзін қазақ дейтін әр азаматтың өмірлік міндеті болуы керек те ұрпақтан ұрпаққа ол міндет қатаң сақталып, мінсіз атқарылуы шарт. Алыстан келген бауырларымыз туралы барлық хүкімділікті (предубеждение) жойып, оларды бауырға басып, олардың мұң-мұхтажын ықыласпен тыңдап, қаталықтары болса кешіріммен қарап, кемшіліктерін ортақтасып түзеуіміз-ақ керек. Мисалға, басқа ұлттардың өздерінің ғұрбаттағы бауырларына деген көзқарасын фактілермен келтірелік:

Еврей халқы дүние жүзіне таралған, сауда-саттықта, экономикалық іс-әрекеттерде шешуші рөл атқарып жатқан халық. Осыдан бірнеше жыл бұрын Алматыға Израилдың сауда және экономика министрі Натан Шаранский келді. Ол ресми сапар барысында Орта Азия елдерін түгел аралап шықты. Қазақ теледидары Натан Шараскидің осыдан он шақты жыл бұрын Ресейден көшіп барған еврей екенін айтқанда таң қалдым. Ол өзінің «екі мың жыл» бұрынғы ата мекеніне барғанда бауырлары «Бұл Ресейден келген, сатқынның ұрқы, тыңшы» деп айтпаған, керісінше біліміне, қабілетіне қарап сауда және экономика министрі етіп қойған. Ал, Израилдың сауда-экономикасын басқарған адамның әлемде қаншалықты күшінің бар екенін өзіңіз-ақ ойлаңыз.

Осыдан екі-үш жыл бұрын Литва мемлекетінде президент сайлауы болды. Бұл сайлауға АҚШ азаматы Адамкус деген диаспораның өкілі қатысып, президенттік сайлауды жеңіп алды. Ол президент болған соң жарты жылдан кейін ғана Литва азаматтығын қабылдады, зайыбы сол кезде әлде де АҚШ азаматы болып қалған-ды. Литва секілді өркениеті дамыған мемлекетте ешкім Адамкусқа қарсы шығып, «қашқын, тыңшы, сатқындардың ұрқы» демеді. Шаранский секілді өзінің туған тілін шала сөйлейтін бұл перзентін Литвалықтар бауырға басып, мемлекет басшысы етіп, сый көрсетті. Ол да өзінің еліне қолынан келгенінше қызмет етуде.

Бұларға қоса Солженицынды орыстардың қалай көтергенін айтсақ та жеткілікті. Армения мемлекетінің сыртқы істер министрі АҚШ азаматы армиян диаспорасының өкілі Вартан Осканян. Жуықта түрік теледидарына берген сұхбатында Түрікменістан президенті Сапармұрат Түркменбашы төрт вице-министрдің Түркия азаматтары екенін айтты. Олардың Түрікменістанның дамуына айтарлықтай үлес қосып жатқанын хабарлады. Бұған қоса жапон халқы тұрмайтын Перу мемлекетін он бір жыл бойы Алберто Фуджиморидің басқарғанын, АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы болған М. Олбрайттың екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Чехиядан қашқанын айтуға болады. Тіпті, Чехия президенті В. Хавел қызмет мерзімі аяқтап келе жатқан Олбрайт ханымға телефондап, Чехияға көшіп келуін, президенттікті қуана қуана оған тапсыратынын айтқан. Алманиядағы Г. Коль басқарған христиан демократиялық одақтың басшылығына жуырда шығыс Алманиядан келген ханым сайланды.

Иә, мысалдар жеткілікті. Ұлт болған халықтар, дамыған мемлекеттер өз отандастарын пәлен жердікі, түлен жердікі деп бөлмей, объективті жағынан ғана қарап, елдің, мемлекеттің мүддесін жоғары ұстап қарауда. Жоғарыдағы айтылған кертартпа пікір иелерінің саны тым аз. Алайда, бір қарын майды бір құмалақ шірітеді дегендей, рухани ауруға шалдыққан осы бауырларымыздың бетін бері қаратып, халықтың бірлігіне ұйытқы етуіміз керек. Егемендігіміздің он жылдығында жарыққа шыққан «Көш» атты осы газет қазақ халқының ынтымағын нығайтуда маңызды қызмет атқарады деп сенемін. Көзі ашық, көкірегі ояу бауырларымызға Аллаһ Тағалам жар болғай! Хайырлы қызмет тілеймін.
АРМАН АЗАМАТТЫҚ
Қазақстан – тәуелсіз, дербес мемлекет. Биыл күллі қазақ баласының қара шаңырағы Қазақ Елінің еркіндікке қол жеткізгеніне 10 жыл толып, төбеміз көкке жетіп отыр. Жер-жиһанның түкпір-түкпіріне шашырап кеткен бауырларымыз қайда жүрсе де осындай алып, азат мемлекеттің барлығын мақтаныш тұтады, Аллаһ Тағаладан еліміздің аман, жұртымыздың тыныш, мемлекетіміздің буыны берік, қорғанысы толық ел болуын тілейді. Ендігі алда тұрған арман – қазақ баласын ата-мекенге топтастыру, мемлекетіміздің қай-қай жағынан мықты да дәулетті ел болуына атсалысу. Пайғамбарымыздың: «Хұбб-ил уатан, мин-әл иман» яғни «Отанды сүю – иманнан-дүр» хадисінде мағнасы керемет суреттелген осы мақсат әрбір қазақтың көкейіндегі ең маңызды мұрат екені хақ.

Кеңес патшалығының темір қабырғасы жарылып, туған елдің нұрлы көкжиегі көріне бастаған сәттен-ақ, бауырларымыз «елім, жерім» деп келе бастады. Алғашқы кезекте қалың ел болып, Мұңғұлыстаннан он мыңдаған қазақтар «еңбек шарты» деп, тетігін тауып, қисынын келтіріп, отанға оралды. Бұл соңғы ғасырдағы қазақ халқының басынан өткен «ұлы» көштердің ең ғажайыбы, ең ыждиһаттысы болды. Олардан кейін Түркиядан, Шығыс Түркістаннан, Ираннан, Ресейден, Өзбекістаннан, Ауғаныстаннан т.т. қазақ бауырларымыз ағылып, келе берді. Әркім бір «жолын» тауып, әйтеуір Қазақстанға көшіп «келудің» қамын ойланды. Біреулер туысшылап, біреулер оқу жолымен, енді біреулер жұмыс бабымен келіп, орналасып қалды. Мұның бәрі де заңды негізі әлі де толық айқындалмаған қазақтардың көші-қон мәселесінің амалияттағы (практикадағы) көріністері болып жатты. Кейінгі жылдары шетелдердегі қазақтардың Қазақстанға көшіп келуі мемлекеттің басты стратегиялық мәселесінің біріне айналды, бюджеттен ақша бөлінді, әр мемлекетке белгілі мөлшерде квота белгіленді, ғұрбаттан (диаспорадан) келген бауырларымызға мемлекет тарапынан кейбір жеңілдіктер мен жәрдемақылар тағайындалды. Осының бәрі де біздің көреген Елбасымыз бен отаншыл, елшіл азаматтарымыздың ықыласты еңбектерінің арқасында, Аллаһ Тағаланың ғинаятымен іске асырылды.

Қазақыстан деген алып та құдіретті мемлекеттің ту тіккенін ести сала келген қандастарымыздың саны ресми деректер бойынша 200 мың адам мөлшерінде. Бұл 10 жылда көшіп келгендердің саны. Ал, шетелдердегі 5 миллионға жуық қазақ бауырларымыз осы қарқынмен көшіп келетұғын болса, онда кем дегенде 250-300 жылдай уақыт қажет екен. Бұл созылмалы барыстан қазақ халқына келер пайда жоқ екені баршаға мәлім. Сондықтан, үштен бір бөлігі Қазақыстаннан тыс жерлерде тұратын халқымыздың мүмкіндігінше қысқа мерзімде ата-мекенде бірігіп, барлық қазақ халқы көпұлтты Қазақыстан халықтарымен интеграциядан өтіп, ұлттық тұтастығымызды, рухани ымырамызды нығайтып, мемлекетіміздің мейлінше қуатты ел болуына қолқабыс тигізгеніміз абзал. Ал, көшіп келмек қазақтан бұрын, көшіп келіп алған қазақтың мәселелерін де қатар шешіп отырғанымыз әбден жөн болар еді. Сондықтан, үшбұ мақаламызда көшіп келіп алған бауырларымыздың ең басты проблемасына айналған «азаматтық» мәселесін талқылап, кейбір ұсыныстар жасамақшымыз. Мәселенің түсінікті болуы үшін шешімнің бәрі барып тірелетін заң жағына қарайық.

Қазақыстан мемлекеті 1991 жылы бой көтергенде шетелден келген қазақтардың Қазақыстан азаматтығын алуы турасында дайын заңдар яки қалыптық құжаттар болған жоқ. Олар көбінесе «шетел азаматы» (иностранец) мәмілесіне ұшырап жатты. Әрине, заң тұрғысынан алғанда олардың шетел азаматы екенінде дау жоқ. Бірақ, қазақ баласының қайсы бірі өз еркімен шетелдің азаматы болы дейсің, олардың қандай ахуалда барғаны, қалайша сол елдерде тұрақтанып қалғаны белгілі нәрсе, мұнда қайталаудың қажеті жоқ. Ең бастысы – олар біздің бауырларымыз, қазақ халқының өкілдері. Бүгінде Қазақыстанда тұратын әр төрт қазақтың бірінің шетелдерде туыстары бар. Сондықтан, оларға қолындағы құжаттарға «телміріп» шетелдің азаматы ретінде қарау дұрыс емес. Мәселен, Израилдегі йаһұдилер (еврейлер) қай елдің азаматы болса да өз йаһұдилерін басқа елдің азаматтарынан ерек көреді. Эфийопиядағы негрға айналып кеткен фалаш еврейлерінің өзін көшіріп апарғаны, міне, сондықтан. Бұдан басқа шетелдердегі бауырларымыз демографиляық баланстың қалыптасуы, ұлтымыздың һәм мемлекетіміздің нығаюы, экономикалық динамикалар мен өндірістің жандануы, ел қорғанысының қамсыздандырылуы, әсілі, қазақ халқының көркеюі үшін бізге қажет. Ал, кейбір елдерде тұратын қандастарымыздың аянышты халін көргенде, олардың Қазақыстанға көшіп келуі жай патриоттық мәселе емес, тіпті, гуманитарлық міндетке айналады. Қазақыстан мемлекеті олардың еш қандай кедергісіз көшіп келуіне, мұнда «адами» өмір сүруіне жағдай жасауда.

Қазақыстан Республикасының 1991ж. Конституциялық заңының (ҚССР Жоғарғы Кеңесінің ведомостары, №51, 1991ж. 622-бап) 7-бабында былай жазылған: «Қазақстан Республикасының өз азаматтығы бар. Басқа мемлекеттерде тұратын Республика территорясын тастап шығуға мәжбүр болған барлық қазақтардың сол мемлекеттердің азаматтығымен бірге, егер бұл олар азаматы болып отырған мемлекеттердің заңдарына қайшы келмейтін болса, Қазақстан Республикасының азаматтығын алу хұқы танылады». Ал, осы заңның 8-бабында болса: «Қазақстан Республикасы Республика шегінен тыс жерлерде тұратын қазақтардың ұлттық-мәдени, рухани және тілдік қажеттерін қанағаттандыруға қамқорлық жасайды, олар азаматы болып отырған мемлекеттермен жасалған шарттар негізінде бұл азаматтардың мүдделерін қорғайды» делінген. Кеңес бұғауынан енді-енді босап келе жатқан жас мемлекеттің негізгі заңында шетелдердегі қазақтардың хұқұқтары осылайша ең жоғары деңгейде қорғалған-ды.

1993ж. қабылданған тұңғыш Конституциямыздың 4-бабында мынандай сөздер кезігеді: «Осы Конституцияда және Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып танылмайды. Республика аумағынан лажсыз кеткен республиканың барлық азаматтарының, сондай-ақ, басқа мемлекеттерде тұратын қазақтардың басқа мемлекеттердің азаматтығымен қатар, егер бұл өздері азаматтары болып табылатын мемлекеттердің заңдарына қайшы келмесе, Қазақстан Республикасының азаматы болуы құқығы танылады» (ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, №3, 1993ж., 54-бап). Демек, тұңғыш қабылданған Конституциямызда да шетелдердегі қазақтардың азаматтық хұқұқтары ең жоғары деңгейде танылған, сақталған. Осы заңдардың негізінде көптеген қазақтар өздерінің бұрынғы азаматтықтарымен қатар Қазақстан Республикасының да азаматтығын қабылдады. Мәселен, Түркиядан келген қазақтардан Халифа Алтай, Мұстафа Өзтүрік, Абдұлхамит Инан қатарлы азаматтар Түркия Республикасының азаматтығымен қатар Қазақстан Республикасының азаматтығын алды. 1993 жылғы Конституция шетелдердегі қазақтардың хұқұқтарын қорғау жағынан көңіл көншіткенімен, хұқұқтық-азаматтық мемлекеттің басқа салалары тұрғысынан алғанда кейбір мәселелердің салмағын көтере алмады. Сондықтан, өтпелі кезеңге арналған осы конститутцияның орнына 1995 жылдың 30 тамызында өткізілген Республикалық бүкіл халықтық референдумда осы күнгі Конституциямыз қабылданды.

1995 жылғы Конституция әлеуметтік, экономикалық, демократиялық нормдар жағынан халықаралық талаптарға сәйкес болғанымен, осы ата заңда шетелдегі қазақтардың хұқұқтары жөнінде ешнәрсе айтылмаған. Осы күнгі Конституцияның 10-бабының 3-тармағында азаматтық мәселесі туралы былай делінген: «Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды». Міне, барлық дау-дамай осы баптың дұрыс түсінілмеуінен, дұрыс талқыланбауынан пайда болуда. Аталмыш бапта, назар аударсаңыз, «Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуына жол берілмейді» деп жазылмаған. Мұнда, Қазақыстан Республикасы азаматының басқа елдің азаматтығын қабылдаған жағдайда мұның «танылмайтыны» айтылып отыр. Хұқұқ жүйесінде, әсіресе, халықаралық хұқұқта бір елдің құжаттарының, заң нормаларының екінші ел тарапынан танылуы яки танылмауы мәселесі бар. Бұл, халықаралық келісімшарттарды қоспағанда, Қазақыстан Республикасының құзырлы органдарының билігіндегі нәрсе. Мәселен, Қазақыстан Республикасы кез келген елдің кейбір құжаттарын яки хүкімдерін тануы мүмкін, немесе танудан бас тартуы мүмкін. Халықаралық хұқұқтың осы қағидасынан алғанда және Қазақыстанның Конституциясындағы аталмыш бапты басшылыққа алғанда Қазақыстан Республикасы шетелден көшіп келген қазақтарға Қазақыстан Республикасының азаматтығын бере алады да олардың өңге елдің азаматтығын танымайды. Қазақыстан Республикасының азаматтығын қоса қабылдаған қазақтар Қазақыстанда тек Қазақыстанның азаматы болып саналады һәм Конституцияда Қазақыстан азаматтары үшін көрсетілген хұқұқтар мен бостандықтардан пайдаланып, жауапкершіліктер мен міндеттерді мойындайды. Ал, олар азаматы болып табылатын мемлекеттердің заңдары екінші елдің азаматтығын алуға рұқсат етпесе, ол басқа жағдай. Ондай елдердің азаматтары міндетті түрде бір елдің азаматтығын таңдауы шарт.

Қазақыстан Республикасы халықаралық қауымдастықтың және беделді халықаралық ұйымдардың толық хұқұқты мүшесі. Сондықтан, біздің еліміздің жолы халықаралық деңгейде танылған конвенциялар мен келісімшарттардың төңірегінде болмақ. Дүние жүзінің көптеген елдерінде белгілі шарттар орындалғанда екі елдің азаматтығын алуға рұқсат етілген. Халықаралық миграциялық процесстер, экономикалық һәм саяси тенденциялар мұны талап етуде. Мәселен, АБД жыл сайын 20 000 адамды компютерлік іріктеу арқалы өз азаматтығына қабылдайды. Түркия 1986 жылы Бұлғарыстанның сол кездегі президенті Тодор Живков шекараға айдап салған 450000 түрікті және 1989 жылы Саддам Хұсайын қырғынға ұшыратқан он мыңдаған Ирақтық курдтарды өз азаматтығына қабылдады. Босния уә Һерсек және Косоводан қашып келген мыңдаған адамдар ұлтына, тегіне қарамастан түрік азаматтығына қабылданды. Түркияның бұрынғы Президенті Кенан Евренның тұсында Түркия мемлекеті 1982 жылы Ауғаныстаннан Пәкістанға қашып барған мыңдаған қазақ, өзбек және түрікмен бауырларымызды барлық шығындарын көтере отырып, Түркияға әкелді, үй-жай беріп, азаматтыққа қабылдады. Менің әкем де Түркия Республикасының Мемлекеттік министрлігінің 10.03.1952ж. №3232-0-3035/12765 және Министерлер кабинетінің 13.03.1952ж. №3/14595 қаулысы бойынша барлық шығындары Түркия мемлекеті тарапынан төленіп, Пәкістаннан көшіп барған қазақтардан. Сол топтағы қазақтарды 3 жыл бойы тамақтандырып, адам басы ай сайын шай-суан ішерлік ақша беріп, оларды жергілікті шартқа һәм түрікшеге үйретіп, сонсоң қалауы бойынша ауылда тұрамын дегендерді ауылдарға, қалада тұрамын дегендерді Ыстамбұлға үй-жай беріп орналастырған.

Қазақыстанның онда біріндей ғана аумағы бар Алманияда 80 миллионнан астам халық тұрады. Жұмыссыздардың саны 1993-1994 жылдары 10 пайызға шейін жеткен-ді. Бұл екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі ең жоғарғы көрсеткіш болатын. Бұған қарамастан олар осыдан 250 жыл бұрын көшіп кеткен ұрпақтарын бір-бірден тізімге алып, басым көпшілігін көшіріп апарды. Көшкен алмандардың азаматтық алуы мен жаңа ортаға бейімделуі жөнінде қыруар жұмыстар жасалды. Бұрынғы Кеңес елдеріндегі йаһұдилердің басым көпшілігі Израилге көшіп кетті. Израил мемлекеті жер тапшылығы, тұрғын жай проблемасы және көршілерімен келіспеуішіліктері болғанына қарамастан миллиондаған йаһұдилерді апарып, орналастырды. Олардың ішінен Натан Шаранский сықылды адамдар министрлікке шейін көтерілді, саяси партиялар мен фирмалардың басшылығына келді…

Ендігі кезекте біздер шетелдерден көшіп келген қандастарымыздың мәселелеріне лайықты сәуиеде көңіл бөлмей, шешімін таппасақ, бұл ахуал кері әсер беруі мүмкін. Бәсеңдеген көші-қон барысы одан да төмендеуі ықтимал. Он шақты жыл өмір сүріп, басқа азаматтармен қатар ауыртпалығын көріп, міндеттерін өтеп, азаматтығын ала алмау деген түсініксіз һәм аянышты жағдай. Бұл бізді досқа күлкі дұшпанға таба қылатын жағымсыз бірақ ашты шындық. «Сен еңбек шартымен келіпсің», «Сен бір жолғы визамен келіпсің», «Сен оқу жолымен келіпсің» т.т. деп, алдына келген кісіні қайтара салу оңай. Бірақ, сол азаматтар қандай қиншылықтарды бастан кешіріп келді екен деп неге ойланбаймыз. Ешкім саналы түрде заңға қарсы келу үшін яки өзінің іс қағаздарын қиындату үшін олай істемейді. Ғұрбаттағы бауырларымыз көзінің жарығы барда қазақтың жеріне өкшемді тигізсем болғаны деп, қалай амалын тапса солай келуде. Олардың ішінде сауаттысы да бар, сауатсыздары да бар, байлары да бар кедейлері де бар. Өмір бойы ғарыпшылық көріп, қақпайланып, кемсітіліп жүргендері де бар. Енді, олар өз мүмкіндіктерімен Қазақыстанға келіп жатса, басқа не сұрайсың? Демократиялық түзімдерде шешімдер таусылмайды. Әр күн жаңа проблемалар пайда болады, осы проблемаларға шешімдер өндіріледі. Сондықтан, қағаздарда жазылған сөздерден гөрі нақтылы өмірде пайда болған проблемаларға шешім өндірген абзал.

Жә, осы күнгі заңдарымыз шын мәнінде көп азаматтылыққа қарсы ма? деген сұрақ пайда болады. Бұл сұраққа көпшілік «Қос азаматтылыққа жол берілмейді», «Қазақыстан азаматтығын алу үшін шетел азаматтығын тастау керек» дей салады. Осы көнбістіктің салдарынан он мыңдаған қазақтар он шақты жыл Қазақыстанда «иностранец» болып, азаматтық ала алмай жүр. Солардың бірі осы мақаланың авторы – менмін. Бас ұрған орындардың бәрі «Түрік азаматтығынан шығыңыз, сонсоң келіңіз» дейді. Түрік елшілігіне барып бірнеше рет арыздандым. Олар маған «Біз сіздің Қазақыстан азаматтығын қабылдауыңызға қарсы емеспіз. Түркия Республикасының заңдары екі елдің азаматтығын алуға рұқсат береді. Сондықтан, сіздің Қазақыстанның азаматтығын алу үшін біздің азаматтығымыздан шығуыңыз шарт емес. Азаматтықтан шыққанда Түркиядағы барлық азаматтық хұқұқтарыңыздан айырылып қаласыз. Әмбесінде әйеліңіз Қазақыстан азаматы екен. Жанұялық жағдайыңызға байланысты Қазақыстан азаматтығын мүшкілсіз алуыңыз ләзім» дейді. Сүйтіп, екі жақтың арасында қазекең доп болып, бір олай, бір былай жүреді. Алайда, өмір деген өтіп бара жатыр ғой. Әркім өзінің болашағына сеніммен қарағысы келеді, жоспарлар жасайды, шешімдер қабылдайды. Балалар болса өсіп келеді, олардың білім алу мәселесі, әлеуметтік қауіпсіздік хұқұқтары, зейнеткерлік, меншік алу т.т. толып жатқан проблемалардың шешілуі азаматтыққа байланысты. Мемлекеттік жұмысқа тағайындала алмайсың, адвокаттық, нотариустық секілді көптеген қызметтерді істей алмайсың. Көшіп келген қазақтардың қару ұстауға жарамды ұлдары азаматтық болмағаны үшін Қазақыстанның қарулы күштерінде отанға қызмет ете алмайды. Өмірдің көптеген мәселелерінде еркін бәсекеден артта қаласың. Иә, бұларды көбейтуге болады. Біздің мақсатымыз пессимистік сөздерді көбейтіп, елдің сиқын кетіру емес, қайта толғағы жеткен осы проблеманы тағы да бір рет еске салу, шешімдер ұсыну, маңыздылығын ескерту.

Жә, менің пікірімше Қазақыстанның бүгінгі заңдары һәм қол қойылған халықаралық келісімшарттар екі азаматтылықты баяғыда таныған. Мәселен, 01.07.1996ж. №409-1 ЗРК қабылданған «Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің» айрықша бөліміндегі 1094-бапты оқиық: «ст. 1094. Личный закон физического лица. Личным законом физического лица считается право страны, гражданство которой это лицо имеет. При наличии у лица двух или более гражданств личным законом считается право страны, с которого лицо наиболее тесно связано». Міне, Азаматтық кодекстің осы бабы екі азаматтық тұрмақ, одан да көп азаматтықты мойындап отыр. Бұған қоса, 13.07.1999ж. №412-1 ЗРК қабылданған «ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің» 414-бабында мынандай хүкім бар: «Ст. 414. Гражданская процессуальная дееспособность иностранных граждан и лиц без гражданства. Личным законом гражданина является право государтсва, гражданином которого он является. Если гражданин, наряду с гражданством иностранного государства, имеет и гражданство Республики Казахстан, его личным законом считается закон Республики Казахстан. Принадлежность такого лица к гражданству иностранного государства не признается судами Республики Казахстан». Конституциядағы 10-бабындағы «танылмайды» деген сөздің мағнасы осы заңда айқын көрсетілген. Яғни, шетелден келген қазақтар Қазақыстан азаматтығын қабылдайды, бірақ Қазақыстанның соттары олардың шетел азаматтығын танымайды. Біз болсақ 13.12.1997ж. №204-1 ЗРК қабылданған «Халықтың көші-қоны туралы» заңда өзінің ата-мекеніне көшіп келген қазақтарға Қазақыстан Республикасының азаматтығы беріледі дегенді айта алмай, оларды «оралмандар» деп атап жүрміз. Негізінен Азаматтық Кодекстегі хүкімдер бойынша барлық қазақтар (егер олар азаматы болып табылатын елдер қарсы болмаса) Қазақыстанның азаматтығын кедергісіз алуы мүмкін.

Өзінің тұрмысын, туып-өскен жерін, ортасын, жора-жолдастарын, туыстарын, әсілі, бар-жоғын тастап, шетелден көшіп келген қазақтарға екі азаматтық берілмесін дейтіндердің айтатыны мынау: «Егер қазақтарға азаматтық берсек, онда біздегі орыстар да, басқа ұлттар да азаматтық мәселесін көтеруі мүмкін». Бұл дұрыс аргумент емес. Біздегі орыстардың қызмет бабымен келгендерінің көшетіні көшіп болды Ресейге. Ал, екі-үш атадан бері Қазақыстанда тұрған орыстар ешқайда да көшіп кетпейді, олар мәңгілік Қазақыстандықтар һәм толық азаматтық хұқұқтарға ие. Қазақыстан Республикасы мен Ресей Федерациясы тарапынан 20.01.1995ж. Мәскеуде қол қойылған келісімшарт бойынша екі елдің азаматтары келісімшартқа қол қойған елдің біріне көшіп барса «жеңілдетілген» форма бойынша сол елдің азаматтығын қабылдайды. Мәселен, Қазақыстаннан Ресейге көшіп барып, онда тіршілік жасай алмай, қайта Қазақыстанға көшіп келуші орыстар бар. Міне, солар аудандық Ішкі Істер басқармасында арызданып, бар-жоғы 3-ақ айдың ішінде Қазақыстан азаматтығын алып үлгереді. Мұндайлар, Елбасының атына арыз да жазбайды. Со сықылды, 17.01.1996ж. Минск қаласында қол қойылған келісімшарт бойынша Беларусь Республикасының азаматтары да «жеңілдетілген» формада азаматтықтарын ауыстыра алады. Демек, орыстар мен ақорыстардың азаматтық туралы проблемалары жоқ екен, олар кез келген уақытта азаматтықты қабылдай алады екен. Сондықтан, орыстар азаматтық туралы мәселе көтереді дегендердің пікіріне қосылу қиын. Екіншіден, Ресейдің байырғы орыстарының Қазақстанға көшіп келмейтінін ескертейік.

09.10.1992ж. Бишкекте ТМД мүше елдер қол қойған келісімшарт қуғын-сүргін жылдарында туған жерінен кетуге мәжбүр болған адамдар мен аз санды халықтардың хұқұқтарын қайта қалпына келтіруді көздейді. Аталмыш келісімшартта қол қоюшы мемлекеттердің көші-қон, азаматтық алу, жұмысқа орналасу, ақталу жағынан ыңғайлы шарттарды әзірлейтіні жазылған. 24.09.1993ж. Мәскеуде ТМД мүше елдер тарапынан қол қойылған «Босқындар мен жер аударуға мәжбүр болғандарға көмек беру» туралы келісімшарттың 6-бабында қол қоюшы мемлекеттер қоныс аударуға мәжбүр болған адамдардың азаматтық алулары үшін қажетті құжаттарды дайындап береді деп жазылған. БҰҰ 28.09.1954ж. қабылданған «Апатридтер туралы конвенция» және 20.02.1957ж. қабылданған «Күйеуге тиген әйелдердің азаматтығы туралы конвенция» қатарлы көптеген халықаралық құжаттарда азаматтардың басқа бір елдің азаматтығын келісімшарттарда көрсетілген шеңберде қабылдауына қолайлы жағдай жасалатыны туралы хүкімдер бар.

Қорыта айтатын болсақ, шетелдерде тұратын қазақтардың ата-мекенге (ата-мекен дегенді тарихи отан деушілер бар) көшіп келуі еліміздің болашағына тікелей әсер ететін мәселе. Қазақ тілі, дініміз, әдет-салттарымыз, ұлтымыздың қалыптасуы, мемлекетіміздің баянды болуы т.т. маңызды сұрақтар тікелей осы мәселенің шешілуіне байланысты. Қазақыстан Республикасының заңдарында отанға оралған қазақтардың азаматтық алуына қарсы келетін ешбір бап жоқ, қайта заңдарымыз еркінше рұқсат берген. Биыл еліміздің тәуелсіздігіне 10 жыл толуына байланысты түрмедегі азаматтарға кешірім жасалды. Сол сықылды, туған еліне қандай жолмен болса да көшіп келген қазақ бауырларымызға да кешірім жасап, олар сұрап тұрған ең басты нәрсе «Қазақыстан Республикасының азаматы» мәртебесін берсек, нұр үстіне нұр болар еді. Аллаһ Тағала мұһажирлерге (көшіп келушілерге) көмек берушілерді Құран Кәримінде мадақтаған. Сол мадаққа ие болғымыз келмей ме?