Реляциялық (ағылшыннан relation — қатынас)- модель бөліктерін құрайтын байланыстармен құралған берілгендерді сақтау моделі.ОНы екіөлшемді кесте түрінде елестету ыңғайлы

1.5. Реляциялық (ағылшыннан relation — қатынас)- модель бөліктерін құрайтын байланыстармен құралған берілгендерді сақтау моделі.ОНы екіөлшемді кесте түрінде елестету ыңғайлы.

1.7. Басқару — бұл қандай да бір физикалық процестің (мысалы, өндіріс процесі) жүруін қамтамасыз ететін және берілген бір мақсатқа(немесе бірнеше мақсатқа) жетуге талпынатын мақсатқа бағытталған әсер ету .

1.8. Жүйе— байланыстың ортақ мақсатқа бағытталған ережелер мен бір мақсатқа біріктірілген өзара байланысқан элементтер жиыны.

1.9. Құрылым – ішкі кеңістік - уақыттық байланыстың және оның жекеленген элементтерінің үнемі реттеліміне қатысты және олардың ішкі ортамен өзара байланысы.

1.10. БАЖ-нің функционалды бөлігі – бұл кәсіпорындық функцияларды жүзеге асыратын ішкіжүйелер жиыны.

1.11. Өндіріс жүйесінің мақсаты— бұл әртүрлі түрдегі шикізаттарды тиімді әдіспен өнімге айландыру .

Лекция 1.

Автомобильді транспорттағы ақпаратты өңдеу және басқарудың автоматталған жүйесі.Кіріспе.

Лекция сабағының мазмұны:

Автомобильді транспорттағы басқарудың автоматтандырылған жүйесі(БАЖ).

БАЖ терминологиясы .

БАЖ есептерінің қойылымы.

Автомобильді транспорттағы БАЖ-дың қазіргі жағдайы .
Басқарудың автоматтандырылған жүйесі(БАЖ) экономиканың барлық салаларында кеңінен қолданылады.

Әр түрлі кластардағы және тағайындауларда БАЖ құрылған және жұмыс істейді.

БАЖ- нің құрылуы басқару объектісін талдаумен және басқару критерийлерін таңдаумен, жүйенің құрылымымен функциясын анықтаумен теңестіріледі. Функциялардың параметрлері объектінің ерекшеліктерімен анықталады. Басқарудың жекеленген функциялары техникалық құралдар комплексі(ТҚК) базасының автоматизациясына жатады. ТҚК-нің қасиеттері мен топологиясын анықтау бірінші кезекте функциональді- ақпаратты талаптардың орындалуын байланысты. Сөйтіп, мехнизмнің жалпы логикасы басқару жүйесінің параметрлерлеріне ,басқару объектілерінің параметрлеріне тәуелділігімен сипатталынады. Қазіргі уақытта БАЖ-н терминологиялық түсіндірулердің көптеген түрлері бар. Кейбір әдебиеттерде БАЖ терминінің орнына, автомобильді транспорттағы БАЖ- нің жеке есебінен тұратын, тауар қозғалысын ұйымдастыруға комплексті жақын келетін, «логистика» терминін қолданады. Навигационды жүйелерді қолданып, автотранспортты басқаруды білдіретін, БАЖ терминін алмастыртын тағы бір термин ол - "телематика".

Ақпаратты өңдеу және басқарудың автоматтандырылған жүйесі (АӨБАЖ), уақытпен тексерілген БАЖ-нің интеграцияланған анықтамасын сақтай отырып, кез келген сала облысындағы, соның ішінде автомобильді транспорт саласындағы ақпаратты өңдеу процесі жататын басқарудың түрлі процестерінің бар екенін білдіреді.

АӨБАЖ нақты қолданушыны ақпаратпен қамтамасыз ету үшін құрылған және ол оның жұмысына қатысады. АӨБАЖ –н түрлендіру дегеніміз –проектілеу этабында және ақпаратты түрлендіруге енген автоматтандыру процесіндегі проектілеушілер мен проектілеу этаптарының басқа да мамандарының көмегімен құрылған ақпаратты, программалық қамсыздандырулардың көмегін қолданып қолданушының есептерді шешуі.

БАЖ-нің бірінші өңдеулерінде принципильді жаңа әдістемелер болған жоқ, тек басқару есептерін дәстүрлі технологиялармен шешетін, операциялардың орындалуына кететін еңбекті азайту үшін, үлкен арифмометр ретінде қолданылатын, қымбат тұратын есептеу техникасын қолданылды. Ұйымдардағы басқаруды автоматтандыруды құрудағы ең таралған кемшілік болып, есептің қойылымының деңгейінің төмен болуы есептелінді. Мұның басты себебінің бірі - ақпарат ағынын зерттеуде, есептің экономикалық тасымалдау маңыздылығын сипаттауда, шығарылатын ақпаратты проектілеуде басқару қызметін және мамандарды қолданбау. Сонымен қатар, автоматтандырылған режимде есептің барлық комплексі өңделмеген, сондықтан қолданушыда жаңа технология ойлап табуға деген қызығушылық аз болады. АӨБАЖ –н құру тәжірибесі көрсеткендей, тек нағыз маман ғана орындалған жұмысқа толық және мамандыққа баға беретіндей сипаттай алады. Қолданушының қатысуы есептің қойылымын қоюмен ғана шектелмейді, ол жүйенің сынақ тасымалдауын да жүргізуі тиіс.

Компьютерде отырып қолданушы есептің қойылымының жетіспеушіліктерін анықтап, қажет жағдайда енгізілетін және шығарылатын ақпаратты, нәтиже шығатын форманы түзетуі, және оларды құжат түріне рәсімдеуді орындауы қажет. Сынақ тасымалдауға қатысу – бұл қолданушының компьютерде жұмыс істеп үйренуі және программалық құрылғылармен танысуы ғана емес, сонымен қатар қолданушылардың жұмыстың жаңа шарттарына, жаңа технологияларға, жаңа күрделенген технологияларға бейімделу процесі.

Қолданушының АӨБАЖ-н құруға қатысуы перспективада есептің шешілуінің оперативтілігін және сапалылығын, сондай- ақ жаңа технологияның енуіндегі уақытты үнемдеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қолданушыны оқыту белсенді түрде жүреді, өңдеуші ретінде де, қоюшы ретінде де мамандану дәрежесін көтереді. Жаңа технология ортасында жұмыс істеуге қажетті барлық дағдылар АӨБАЖ-нің тәжірбиелі тасымалдау процесі және ары қарай жұмыс істеу нәтижесінде жетіледі және бекітіледі. Бірақ,ол үшін қолданушы объектіні зерттеу әдісімен және оның нәтижесін жалпылаумен алдын ала таныс болу керек.Бұл қолданушыға автоматты өңдеуге жататын есептерді, функцияларды айқындауға және анықтауға көмектеседі және олардың қойылымдарын маманданған түрде қоюға көмектеседі. Есептің қойылымы- бұл есепті белгілі бір ережелерге қатысты сипаттау. Есептің қойылымын анықтау негізінде программист оны шешу логикасын тауып, оны жүзеге асыратын стандартты программалық құралдарды ұсынуы қажет.

Есептің қойылымы арқылы, оның мазмұн мазмұндамасын регламентациялау арқылы “қолданушы-қолданбалы программист” арақатынасының қиындықтары жойылады, ол бұл арақтынасты көбірек логикалы және жүйелі етеді. Есептің қойылымын анықтау үшін, логикалық және ақпараттық маңыздылығын толықтай елестету үшін қажетті және жеткілікті ақпарат қолданылады. Ондай ақпаратты ескі технологияда есептің шешімін жүзеге асырған сәйкес орган қызметкерлері орналастырады.

Есептің қойылымын анықтау үшін қолданушы тек сол пән облысындағы кәсіпқой білімді ғана емес, сондай-ақ, компьютерді, ақпаратты технологияны да меңгерген болуы керек. Ереже бойынша, қолданушы функциялары бойынша оның қажеттілігін қамтамасыз ететін, белгілі бір қызмет түріне (бухгалтерлік, қаржылық, және т.б) бағытталған дайын программалық пакеттерді қолданады. Мұндай бағыт бүгінгі күні қолданушыларға қызмет көрсету саласын компьютерлендіру және ақпараттандыруда басты болып табылады. Көптеген жағдайда олар түпнұсқа қолданбалы программалармен толықтырылады. Бірақ кез келген жағдайда есептің қойылымын анықтау қажет. Есептің қойылымын сипаттағанда оның көлем –уақыттық жағдайына көңіл аударылады. Олар енгізілетін және шығарылатын ақпараттың көлемін ( бірлік уақытта өңделетін жол, белгі, құжаттың көлемі), түскен уақыттың ерекшелігін, ақпараттың берілуі мен өңделуін бейнелейді.

Есептің қойылымын сипаттау процесінде дәлділікті салыстыра тексеру және барлық ақпарат бірлігі мен олардың жиынының аттарының толықтығы маңызды болып табылады.

Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар қазіргі қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Оларсыз өмірді елестету мүмкін емес. Өндірістік процестің жетілуі пайдаланылатын ресурстар (өндірістік жүйе кірістері) саны мен алынған тауар мен қызмет көрсетулер (жүйе шығыстары) санының нәтижелі нұсқаларын іздеусіз мүмкін емес. Сөйтіп, өндірістік жүйенің жұмыс интенсификациясы туралы айтып, жүйе жағдайы туралы ақпаратты өңдеу негізінде түзілген басқару күштерін бағаламауға болмайды. Кез келген өндірістік жүйенің өміршеңдігі мен тиімділігі қазіргі жаңа технологиялар қамтамасыз ететін есептердің уақтылы және дәл мәнді орындалуына тікелей байланысты.

Персональді компьютердің пайда болуы ақпараттық революцияға әкеп соқты. Ақпарат ресурсы материалмен, энергиямен, капиталмен тең дәрежелі болды. Жаңа экономикалық категория пайда болды. Ол - ұлттық ақпараттық ресурстар. Табиғи ресурстардың жетіспеушілігі ғылыми білімді қолдануға негізделіп өндірілетін ресурстарды пайдалануға әкеп соқты. Персональді компьютер базасында, ғылымды қажет ететін өнім өндіруде қажет кәсіптік білім беру шығындары өзіндік құнның 70%-ын құрайды, ал индустриальді дамыған елдердегі тұрғындардың ақпаратты өңдеудегі экономикалық белсендігі - 60—90%.

Жолаушылар мен жүк тасымалдауда, жылжымалы құраманы өндіру мен жөндеуге сәйкес күштердің жиынында автомобильді транспорттың рөлі жоғары. Қазіргі күні автоматталған және автоматизацияланған жүйелерді қолдануға байланысты басқару қызметін автоматтау екі бағыттан тұрады. Олар басқару объектілеріне қарай ерекшеленеді: Егер бірінші жағдайда басқару объектісі технологиялық процестер болып табылса, дербес жағдайда құрылғы - жұмысшы, ал басқаруда адам жанама рөл атқарса, екінші жағдайда қызмет көрсету және материалды өндіруде адамдар тобы анық бір рөл атқарады .
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.БАЖ-нің анықтамасы мен негізгі ұғымдары.

2.БАЖ-нің типтік құрылымы мен оның функциялану принципі ее функционирования
Ұсынылатын әдебиеттер :

1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю. Автоматизированные системы обработки информации и управления на автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.

2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.

Лекция 2.

Басқару жүйесі ұғымы.