Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

–Бар десек те болмайды өзі. Енші беріп, машина мінгізіп жіберейік дейміз. Қалаға кетсе, шабыт құсын ұшырып алатындай көреді, білем. “Жүрекадырдан” шықпайды ғой бұл Шәкір ақының. Осында жатып-ақ кітап жаза береді.

Сол ақын Шәкір Әбенов 1900 жылы қазіргі Семей облысы, Абай ауданына қарасты Құндызды деген жерде туған. Арабша ерте хат таныған. Семейдегі приходская школада 3 жыл оқыған. “Борсықтар” деген өлеңі 1916 жылы “Айқап” журналында басылған.

Колхоз құру, ауылды советтендіру істеріне белсенді араласқан Шәкір Әбенов Ұлы Отан соғысына өзі сұранып барып, Брянскі майданынан жаралы болып елге оралады. Қайтадан колхозда, совхозда істейді, шығармашылық жұмыспен айналысады. Ақын қаламынан туған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Кейпін батыр”, “Таң шебер – Жапал”, “Ортақ арал” поэмалары әр жылдары басылып шықты.

Ескі шежіре, халық әдебиетінің білгірі Шәкір Әбенов Жанақ, Түбек, Дулат, Байкөкше секілді ақындардың мұрасын тұңғыш рет қағазға түсіріп, бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Музыка мамандары Шәкір Әбеновтің айтуымен көптеген ән мен күйлерді нотаға жазды. Ақын көп жылғы жемісті еңбегінің зейнетін көрді.

Шәкір Әбеновті қалың жұртшылыққа ақын ретінде танытқан күрделі шығарма – “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” поэмасы. Бұл туынды тұңғыш рет 1937 жылы жарияланған болатын.

Халық санасына әбден сіңген, небір жүйрік жыршылар, дүлдүл ақындар жырлаған ғашықтықтың ғажайып тарихына Шәкір Әбенов қаймықпай барып, тамаша поэма тудырды. Ол тұста Сәкен, Ілияс, Иса, Қасым, Тайыр сынды сұңқарлар, Жамбыл, Нұрпейіс, Нартай, Төлеу секілді не бір ақиықтардың көзі тірі кезі.

Ұлттқ әдебиетте орын тепкен қызық құбылысты көреміз. Поэмадағы қаһармандардың негізгілері – жырдың көптеген нұсқаларында кездесетін дәстүрлі кейіпкерлер. Сюжеттің жалпы ағысында ерекше бұра тартар, тыңнан салған арналар жоқ. Сөйте тұра, шығарманың ішкі түзілісі, көркемдік бітімі сонылығымен, дара құнарымен әсер етеді.

Шәкір Әбеновтің табиғи ақындық дарынын фольклор дәстүрі, жазба әдебиетінің үлгісі, классикалық мұралардың тәлімі ұштап, өрбітіп өсіргендігін көру қиын емес. Мұның үстіне өлең мәдениетіндегі Абай мектебінің сарынын ә дегеннен аңғаруға болады.

Тілдің лексикалық байлығы, сөз байламының кестесі, ұйқас ырғақ шеберлігі – «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасының негізгі қасиеті. Оқиғаларды баяндауда эпостық дәстүрден гөрі, жазба әдебиеті сабақтарын ерекше ескеретіндікті көреміз. Қодар, Қарабай портреттерін жасау кезінде жарасымды әсірелеу қолданылады.

Қазақ дастанында Еңлік – Кебек, Қалқаман –Мамырдан кейін диалогты кең пайдалану дәстүрі қалыптаса бастады. Осы бегілерді Шәкір Әбенов поэмаларынан да табуға болады. Халық жырында келте, қысқа қайырылатын жәйттерді ақын тереңдетіп, байытып, әуезге әуез, сарынға сарын қосып, ұлғайтып, жаңа бояулармен құлпыртып, жаңғыртып жіберген, Қозының Баянды іздеп келе жатқандағы хикаялары, жолбарыс соғып алуы, қалмақ шалмен кездесуі, қойшылық әңгімелері, балуанға түсуі – тың дүниелер. Жалпы Шәкір Әбенов поэмасында фольклор мен жазба әдебиеті дәстүрінің жақсы тоғысуын көруге болады.

Ақындық таланты эпикалық жанрда жарқырап ашылған тарланның көптеген өлеңдерінде лирикалық, сатиралық, юморлық пафостың мол екендігін көреміз, эпиграмма, қағытпа, арнау өлеңдері бір төбе.

Ақындық дәстүрдің жалғастығын сөз еткенде Шәкір Әбенов поэзиясында Абай ықпалы әр түрлі деңгейде аңғарылатынын айту керек. Тақырыптық тұрғыдан Абай, Ақылбай, Мағауия, Әсет поэмаларындағы объектімен “Кейпін батыр” поэмасындағы өмірлік материал әуендес, сарындас. Шығарма арқауы – қылышынан қан тамған Ақсақ Темір заманындағы бір оқиға. Бас кейіпкер Кейпіннің шыққан тегі, ауыр тағдыры, тіршіліктегі шырғалаңдары романтикалық сюжетке лайық дүниелер. Кездейсоқ ұшырасып, оқыстан табысқан Гүлнармен арадағы сүйіспеншілік шебер бейнеленеді. Қазақ әдебиетіндегі өзге елдер тұрмысын бейнелейтін интернационалдық сипаты айқын шығармалардың ішінде «Кейпін батыр» поэмасы өз ерекшелігімен, айқын идеясымен, шеберлік кестесімен дараланып тұрмақ.

Кең тынысты, мол оқиғалы, көп кейіпкерлері “Таң шебер – Жапал” поэмасында да көркем сурет, ақындық олжалар бар.

Фольклорлық тарихи, шежіре-аңыз сюжеттеріне жазған ақын поэмаларының әлеуметтік тынысы кең, эстетикалық мақсаты айқын, тарихты көне күндерді жақсы білетін ақыныныңбиік көркемдікті нысана еткен қаламгердің қолтаңбасы көрініп тұрады.

Ақын Шәкір Әбенов соңғы кездескенімізде:

–Жаңа кітаптың атын “Шыңғыстау” қойдым. Кір жуып, кіндік кескен жерім. Бауырында сексен жыл ғұмыр кештім. Ылғи қарыздар адам секілді болам да тұрам, – деді.

Рас, ақын қашанда туған жеріне қарыздар.

Ядролық сынауларды тоқтату үшін басталған халықтық қозалыстың бітірген үлкен бір шаруасы 1955 жылы зорлықпен жойылып, тоз-тоз болып, ел-жұрты жан-жаққа шашырап, естеңдіктен айрылған, ата-қоныстары полигон табанында қалған, қазақтың ежелгі құт мекенінің бірі Абыралы ауданының қайтадан 1990 жылы қалпына келтірілуі еді. Уланған су, жаралы тау, дертті топырақ – соған қарамастан, елдің басы қайтадан құрылып, шаңырақ көтере бастады. Халық жоғалғанын іздеді. Арғы замандардағы ұлы бабалары Қаздауысты Қазыбек би, Жанақ ақын, Тәттімбет күйші, кешегі Әміре әнші, Сапарғали жазушы өнерпаздығының бір жалғасы – ақын Төлеужан Исмайылов екенін ұққан жерлестері оның әдеби мұрасын жарыққа шығару қажеттілігін айтып, ынта-пейіл көрсетіп, таршылық, жоқшылыққа қарамастан, кітап шығынын көтеруді өз мойындарына алып, “Жазушы» баспасына тілек білдіріп, бізге де қолқа салды. Сөйтіп ақынның артында не қалды деген сұраққа жауап іздей бастадық.

Ақынның әдеби мұрасы, архивы, қолжазбалары, дүние-мүліктері, кітаптары – бұларды іздестіре бастағанда, әуелде тартымды ешнәрсені қолға іліктіре алмай қиналуға тура келді. Ауыз екі сөз, алып-қашпа қауесет қана сақталған. Оның өзі жүйелі, нақты, дәл емес. Ұстарлық, сенерлік дерек жоқ. Анау айтты. Былай деген секілді, солай сияқты еді деген шығарып салма сөздер. Дегенмен Төлеужан абыройы, атақ-даңқы, әсіресе, қаламдастар, аға-дос арасында ұмытылмаған екен, оны білген, араласқан қаламгерлер сыр іріккен жоқ, ойларын қолма-қол айтып тастады, естеліктерін жазып берді.

Тахауи АХТАНОВ:

“Баспада бірге істедік. Мен – соғыс көрген офицер, ол – университетті енді бітірген қылшылдаған жігіт. Мен көрген ақындардың ішіндегі кесек талант Төлеужан Исмайылов еді. Табиғат берген дарыны өз алдына – мол эрудициясы, терең білімі бар еді. Жанып тұрған от секілді еді, лап етіп көрінді. Бәріміз жалт қарадық. Журналда редактор болып тұрғанымда өлеңдерін бастым, қолдадым. Көп көмектестім. Тапсырмамен талай өлең жаздырдым. Бірақ ауыр тағдырына араша тұрдым деп айта алмаймын. Қазір сөздерін ұмыттым, «Қойлар» деген ұлттық әділетсіздікке қарсы жазылған ғаламат өлеңі бар еді. Өзі жатқа оқитын. Өзгесін айтпағанда, сол бір шығармамен-ақ әдебиет тарихына кіруге қақысы бар деп айта алам. Көз тиді ме, тіл тиді ме, әйтеуір есіл ақын арманда кетті ғой, опат болды ғой”.

Тұманбай МОЛДАҒАЛИЕВ:

«Төлеужан бізден үш-төрт жас үлкен болғанымен, әдебиетке тіпті ерте келді. Бірдан өз дауысын танытты. Қуатты талант еді, берерін толық бере алмай кетті. Алыс ауылда туып өссе де орыс тілін керемет білетініне таң қалушы едік. Аударма жасаған кезімізде, білмейтін сөзімізді Төлеужаннан сұрап білуші едік. Төлеужан қазақшалаған Лермонтовтың “Мцыри” поэмасы – аудармадағы классика”.

Балғабек ҚЫДЫРБЕКҰЛЫ: “Бір жолы Төлеужан редакцияға келіп, құдай екеуімізге сатирик бол деп өнер беріп еді, сен ұстап қалдың, мен ұстай алмай қалдым ғой деп мұңайғаны есімде”.

Төлеужан Исмайылов Семей облысы Абыралы ауданында 1932 жылы /кейбір деректер бойынша 1931 жылы/ туған. Әкесі Мұхаметжан колхозға бастық болған, ел ішінде сыйлы, көрнекті азамат, фашистермен шайқасқан ұрыс майданында қаза тапқан. Шешесі Қадиша күні кешеге дейін ұлы Серіктің қолында тұрған. Домбыра тартатын, әншілігі бар кісі. Бұл тұқымда үзілмей келе жатқан өнер бар, түбі ұлы Жанақтан бастау алатын ақындықтың көзі жатыр. Төлеужан талантының табиғатын сол арнадан іздеген дұрыс.

Бұрын жақсы үлгеретін балаларды аттата оқыту, бір жылда екі класс бітіру тәртібі де болған. Қайнар орта мектебін сондай жолмен 14-15 жасында аяқтаған зерек, қабілетті, ұшқыр шәкірт – Төлеужан бала күнінен кітапқа құмарлық дағдысын Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика бөлімінде өзгермес мінезге, айнымас қасиетке айналдырып, ғылымның әр саласынан, әдебиеттен, эстетикадан, тарихтан көп білім алып, тез өсіп, ерте марқайған, қатарластарынан көш бойы озып кеткен. Мұның үстіне, ең бастысы, сүйегіне туа біткен ақындық таланты бар. Өкінішке орай, ол әдебиет үшін он шақты-ақ жыл еңбек етіп, тіршілігінің қалған он жылында ауыр дертпен, өкпе ауруымен арпалысты. Анасы Қадиша да, інісі Серік те,жары Раушан да, ағайын-туыстары да, дос-жарандары да – ешкім де оны қасірет тырнағынан құтқарып, арашалай алмады.

Ақын көзі тірісінде үш-ақ кітабы жарық көрген: «Әлдекімге бір шапалақ» /1958/, «Есіл» /1959/, «Америка трагедиясы» /1962/ – бәрі де отыз жасқа дейін жарияланған дүниелер. Одан кейінгі он жылда, Семей ауруханасында көз жұмған 1972 жылға дейін бірде-бір туындысы басылған жоқ. Азапты дертпен арпалысып, жанын қоярға жер таппай, басын тауға, тасқа соққан, астанаға да, облыс, аудан орталығына да симаған жаралы ақынның соңғы мекені – ауыл, шопан інісі Серіктің, анасы Қадишаның қасы. “Повесть бітіріп, роман бастап еді, көптеген поэзиялық шығармалары бар еді” деген сөздердің аяғында дерек, нақты материал, қолжазба жоқ. Тіпті ел аузында кезінде айтылып жүретін отаршылдыққа қарсы жазылған әйгілі “Қойлар” өлеңінің толық мәтінін таба алмай қойдық.

Әділін айтқанда, Төлеужан Исмайылов мұрасын жинастыруға көптеген азаматтар еңбек етті. 1984 жылы жазушы Медеу Сәрсекеев ақынның «Сырымды айтам» жинағын құрастырып шығарды. Бүркіт Ысқақов алғысөз жазды. Өз қолында сақталған бірен-саран материалды бізге берді. Әр түрлі газет-журнал беттерінде бұрын-соңды жарияланған өлеңдерді жинауға Дүйсен Қошқарбеков, Ғаббас Смағұлов, Мұрат Ерденбеков, Төлеуқадыр Нысанов мұрындық болды. Ақын өміріне қатысты жаңа деректер Қалихан Алтынбаев, Боранбай Мауқаев мақалаларында бар. Ақын тағдырының көп шындығы замандас, қаламдас аға-достары Әзілхан Нұршайықов, Жаппар Өмірбеков, Мұзаффар Әлімбаев, Ғафу Қайырбеков естеліктерінде ағынан жарылып, адал айтылған. Ақынның шығармашылық сапарын сатирадан бастауында талант мінезі, қабілет ерекшелігі бар. Өлеңші атаулы жапа-тармағай, жарыса-жабылып, мадақ, марапат жырларын ат-көпір төгіп жатқан кезде, уақытқа, заманға сес көрсеткендей, ащы кекесін, өткір сынға толы туындылар беру поэзиядағы жаңалық еді. Қазақ әдебиетінде терең арна тауып кете алмай жүрген салаға соны тақырып, тың мазмұн, өзгеше түр әкелген ақын шығармаларына қауым назары бірден ауды. Сталиндік тасқұрсау кезеңде әлеуметтік теңсіздіктерді, отарлық езгіні, адамды қорлауды ашып көрсететін шығармалар беру оңай әрекет емес еді.

Лирика жанрларында ақын азаматтық, әлеуметтік, саяси, философиялық ойларға меңзейтін тосын өлшемі, соны мазмұнды өлеңге ерекше ден қойды. Дәстүрлі қазақ жырына орыс, Европа поэзиясындағы өрнектерді, ырғақ, ұйқастың жаңа уәзіндерін енгізу талабына күш салды. Мадақ, терме сарындарына бой алдырмай, мәдениетті поэзияға лайық эстетикалық мұраттарға ерекше көңіл бөлді. Бір сәттік, бір күндік айғақтар емес, ұзақ, ғұмырлық, мәңгілік шындықтар, қайшылықтар туралы толғаныстарға барды. Социалистік, коммунистік идеалдарды бірден-бір ақиқат деп ұққандықтан, партияны, оның жеке қайраткерлерін, Ленинді мадақтап жазған өлеңдері де бар.

Мазмұндық, формалық тәжірибе ізденістерге орасан көп қайрат, жігер жұмсаған ақынның жаңа көркемдік құнарларының айқын көрінісі, зор суреткерлік шабыттан бір-ақ құйыла салған, алтын жүзік іспеттес жұп-жұмыр туындысы – әйгілі “Есіл» поэмасы. Қазақ әдебиетінде бұрын да сюжетсіз дастандардың талай тамаша үлгілері бар болса, Төлеужан сол дәстүрді дамыта отырып, мүлде соны, жаңашыл шығарма берді.

Ақындық мен планетарлық биікке көтеріліп, ғасырлар, мыңжылдықтарды көз алдынан өткізіп, жүрекжарды сырлар төгеді, толқынды ойлар тербейді, көркемдік уақыт пен кеңістікті игерудегі жаңа поэтикалық бағдарды аңғарамыз. Шабыт үстіндегі ақын ұшаққа мініп, ғарышқа самғап, жер шарын айналып, қазақ даласын шолып, арғы-бергі тағдырлар, тарихтар туралы толғанады. Есіл даласына сүйсіне тебіренеді, ғашық болған татар қызына мұңын шағады. “Бұлтқа маңдайын ұрғылаған болат құс”, “шала үйітілген жыр”, “жастықтың қоңыраулы күймесі”, “өлеңмен құрыш құраған”, “қанатын аққу боп қағатын ән-жыр”, “қыранның қанаты секілді теп-тегіс, Есілдің даласы көлбеген” – осы алуандас жаңа көркемдік жаңалықтар поэма бойында тұнып тұр. Ақын политрасы сан-алуан бояуға бай, көз қызықтырар неше түрлі сурет салады. “Есіл” – тебіреністі ойларға толы, мың сан әуез, сарынды, зор ақындық шабыттан жаратылған, көкейкесті күй іспеттес, қазақ әдебиетінде мәңгі жасайтын жауһар туынды. Ал «Дала министрі» (“Жылқышы”) поэмасында ақ қар, көк мұзда қайрат етіп жүрген жылқышы қыздың романтикалық тұлғасы сомдалған.

Төлеужанның эстетикалық талғамы оның әр кезде, әр тақырыпта жазған әдеби-сын мақалаларынан айқын көрініп жатыр. Елуінші жылдардың басында тағы да қуғын-сүргін күшейіп, зиялыларды, ғалымдарды, жазушыларды жазықсыз қаралап, ұлтшылдық деген кесапат жүйе, жала жабылып, қудалау асқынған, түрмеге тығу бел алған. Дәл осындай кезеңде сатира, сын жазу дегеніңіз қара басыңа пәле тілеп алумен пара-пар еді. Төлеужан әр түрлі рецензия, мақалаларында, негізінен, шығарманың көркемдік кестесіне, тіл-стиліне, мазмұн жаңалығына назар аударады. Дәлді байлам, тиянақты пікірлер бар. Әсіресе Тоқаш Бердияров, Мұқағали Мақатаев, Қадыр Мырзалиев, Жұмекен Нәжімеденов, Тұманбай Молдағалиев туралы кезінде тұжырымдалған ойлардың уақыт өткен соң көмескі тартпай, маңызын жоймай, дәл қазір айтылғандай естілуі Төлеужанның терең білімін, биік талғамын, зор сыншылдық қабілетін көрсетсе керек. Бір тұста Садықбек Адамбековтың тұңғыш кітабына пікір айтса, бір тұста Нұрлыбек Баймұратов ақындығына қорытынды баға береді, бір тұста Сейітжан Омаров шығармалары талданады, бір тұста жаңа кинофильмге пікір айтылады – мұның бәрінде эстетикалық көркемдік ойлардың жарқ-жұрқ еткен ұшқыны жатыр.

Ақынның әдеби мұрасының тамаша бір саласы – аударма. Үлкен, күрделі, еңбек – американ әдебиетінің классигі Теодор Драйзердің “Америка трагедиясы” романының екінші кітабы. Эпопеялық романның қазақша реалистік үлгіде көркем тілмен аударылуына ерекше көңіл бөлінген. Бұл еңбек қазақ аударма өнеріндегі әдеби тілімізді байыта түскен, проза да реалистік стилдің қалыптасуына ықпал жасаған шоқтығы биік туындылардың бірі.

Көптеген елдердің әр түрлі ақындарын қазақша шебер сөйлете білген Төлеужанның аудармашы ретіндегі құдіретін көрсететін екі күрделі еңбегі бар: бірі – А.С.Пушкиннің “Батыс славян жырлары” шоғыры, екіншісі – М.Ю.Лермонтовтың “Мцыри” поэмасы. Түпнұсқадағы аса қиын оралымдарға ана тілінде балама таба отырып, дәстүрлі бейнелі ойлау жүйесін күшейту, классикалық шығарманың стильдік-көркемдік кестесіне лайық бодаудан жаңылмай, жаңа, соны тіркестер, суреттер жарату, ырғақ, ұйқас, шумақ тыныстарының ерекше кеңдігі мен сонылығы арқылы биік поэзиялық деңгейге көтерілу – осы алуандас қасиеттерімен Төлеужан аудармалары ұлттық ақындық құнар, көркемдік игіліктер қатарына қосылады.

Қойын дәптерде қалған соңғы өлеңдерде туған елге сағынып жеткен ақын махаббатының көз жасы мөлдіреп тұр. Тербеле жөнелген қазақы жорға жырға қарық боласың да қаласың. Тебіренген, толқыған жүрек лүпілі анық естіліп тұр. Тарихқа шолу, саясат әуені, сатиралық кекесін сарындарынан тазарған бұлшық еті бұлт-бұлт еткен жүйрік жыр жосып кетеді. Туған жердің суреті, ата-баба рухы тіріліп қоя береді. Ақын осы өлең шоғырында өзінің трагедиялық тағдырын, ауыр дерт қиған қыршын ғұмырын жан-жүйені босатар әсермен, мұңлы да шерлі күймен шертіп береді.

Мен сені туған елге берем дедім,

Бір соның жас шағына сенем дедім.

Аузынан табыл іні, қарындастың

Мәңгілік жас рухым – өлеңдерім, –

деп болашақпен бір тілдесіп алған ақын:

Көзімнен жаңбыр жауғанын

Сездің бе, туған тауларым.

Баурыңа жетіп лауладым.

Қызарып күндей батқалы

Өзіңе келдім жатқалы, – деп соңғы сөзін айтып тынады.

Дегелең тауының ішінде 1949 жылы тамыз айында тұңғыш рет атом бомбасын жарғанда, Қазақ универистетінің үшінші курс студенті Төлеужан Исмайылов ауылда демалыста жатқан болатын. Әскери адамдар бұрын қымыздан басқа ащыны татып көрмеген жас жігітті зорлағандай етіп араққа ауыздандырды, “спирт жүрген жерде сәуле ауруы жүрмейді, алкоголь радиацияны айдап шығады” деген. Сол он жеті жаста өзегін күйдірген жынды су алғашқы он жылда жас қайратты жеңе алмай жүріп-жүріп, артынан күтімсіздіктен тапқан өкпе ауруына қосылып, оны әбден азапқа салып, талантын құртып, әдеби ортадан бездіріп, отбасынан айырып, дос-жараныан бездіріп, қаңғыртып, аздыртып, ақыры 1972 жылы көрге тығып тынған.

Қазақтың талантты ақыны Төлеужан Исмайылов атом сынағының, ядролық жарылыстың аянышты құрбаны екеніне қазір ғана көзіміз жетіп отыр. Бұрын ғайбаттаушылар: “Өзі кінәлі. Құдай берген сыйды бағаламады. Ұстай алмады. Ақыры қор болып өлді”, – дейтін. Көп көмбенің бетін ашқан ендігі шындық мынау: полигон қасіретіне шалдықпаймын, ұзақ жасаймын, өмірімді сақтап қалам, шабытпен жазылған мәңгілік жырлар тудырам деп қиялдап, шарап буынан медет таппақ болған, ем деп қолданғаны зәһарға айналғанын қайран ақын кеш, өте кеш сезді. Ол кезде қайтар жол кесіліп қалған. Бірақ нағыз өлеңнің жолын еш кесепат қия алмайды ғой.

1992.
ТАЗАЛЫҚ
Артық-ауыс сөз жоқ, мінезі жұмсақ, қақ-соқта ісі болмайтын, қой аузынан шөп алмас момын санап жүрген курстас досымыз аяқ астынан айды аспанға бір-ақ секіртті. Ол кезде екі ауыз өлеңін, не жирыма-отыз жол хабар-ошарын газет бетіне бастырған жігіттің кеудесіне нан пісіп, Алматыға симай кететін шағы. Жуастан жуан танытып, бүкіл республика оқырманын таңырқатып, “Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы” деген мақаласымен “Лениншіл жастың” бетіне шыға келгенде, бәріміз таң қалдық. Екінші курс студенті көзі тірі классик Ғабиден Мұстафин, белгілі сыншы, жазушы Темірғали Нұртазин шығармаларында орынсыз қолданылған бөгде сөздерді тап басып ажыратып, олардың қазақша баламасын мөлдіретіп тізіп берген. Әділ айтты.

Арада көп уақыт өткен жоқ, сол “Лениншіл жас” өзінің 1959 жылғы 15 июльдегі санында былай деп жазды: “Лениншіл жас” газетінің редакциясы осы жылғы 9 июльдегі санында КазГУ-дің студенті Б.Бодаубаевтың “Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы” деген мақаласын жариялап елеулі қателік жіберді. Мұны Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің бюросы атап көрсетті. Бүгін редакция өзінің мақаласын жариялап отыр”.

Сәбеңнің соққысы аз болғандай, журналдар, газеттер “жас ұлтшылды” жапа-тармағай мүйіздеп, есінен тандырды. Болат Шу бойында шөп шауып жүргенде, бұл жағдайды естіген ауылдың бас көтерер үлкендері: “Қарағым, мына газеттердің түрі жаман, сені ертең соттатып жіберуі мүмкін. Бұрынғы ағаларыңнан әулие емессің. Бір амалын ойлану керек. «Сәбит өзі де бала-шаға өсіріп отырған ақсақалды кісі емес пе, алдына барып жығылып, кешірім сұрасаң, аналарға қойыңдар деп айтар», деген кеңес береді де, Болат Алматыға келіп, Жазушылар одағының есігін аңдиды, ішіне кіруге қорқады, екі-үш күн далада жүреді, бірақ Сәбит Мұқановты кездестіре алмай салы суға кетіп, үйіне қайтып оралады.

Ал оқырман қауым қатты қуанған, әдебиет аспанында жаңа жұлдыз болып жанар деп үміттенген Болат Бодаубаев сол алғашқы аяусыз соққылардан соң әдеби сын жазуын пышақ кескендей тыйды да, көп жыл журналистикамен айналыса жүріп, көркем прозаға кештеп келді.

Бүгін жазушы Боат Бодаубаевты қалың оқырман жақсы біледі. Тұстас қаламдастары біз де жақсы білеміз. Білгендіктен де шығар, жазушы атынан журналист деген кәсіби мамандығын қоса тіркейміз. Ризашылықпен, сүйінішпен айтамыз. Өйткені, лиро-романтикалық сазда талай көркем әңгіме, повесть ұсынып танылған, талай-талай деректі көркем проза туындылары бар жазушының жан-дүние пернелерін басып, табиғи талантын ашқан факторлардың бірі де осы журналистикаға тән ерекшеліктері. Болат өмірбаяны мен шығармалары, байқап-байқап қарасақ, қатар өріліп отырған сияқты. Ол әдебиетке көлденеңнен емес, өмірдің тура өзінен келген жазушы. Оның басты-басты көркем туындыларында (“Желсіз түнде жарық ай”, “Май жаңбыры”) тазалық, сыршылдық, қаламгерлік көркемдік сипаттарымен бірге қазіргі өмірдің нақты моральдық-этикалық, адамдық-имандық мәселелерінің астасып жүретіні де сондықтан. Еңбек ардагерлері, өнер қайраткерлері туралы кезінде жарық көрген көркем очерктерін, шығармашылық портреттерін қалың оқырман жақсы біледі. Кезінде оның қаламынан туған тіл, әдебиет, мәдениет хақындағы проблемалық мақалалары да игілікті қызмет атқарған еді. Көркем әдебиетке жетпісінші жылдарда түбегейлі ойыса бастаған Болат Бодаубаевтың қаламгерлік көзқарасын, өзіндік дүниетаным қырларын әуел баста сол деректі прозасы мен мақала, эсселері танытқан. Қалың оқырман көңіліне олар берік ұялаған.

Көркем әңгіме, повестерінде автор сол бір сыршылдық желілерді, адам жан-дүниесінің сәулелі сұлулығына деген іңкәрлік сезімін жоғалтпай, қай шығармасының да өзекті әуен-ырғағындай айналып-соғып отырады. “Шақырады жол алға” повесіндегі Бақыт, “Желсіз түнде жарық айдағы” Батталхан, “Жаңбырдан кейіндегі” Аңсағандар әр шығарманың дара кейіпкерлері болғанымен, үндестіріп, белгілі бір арқау желіге байлап тұрған қасиет те сол ар алдындағы тазалық, сұлулыққа іңкірлік. Мінез-құлқы әрқилы жаңағы кейіпкерлердің өмірдегі мұрат бірлігі, адалдығы, арманшылдығы тіршіліктің сан-қатпарлы қалтарыстарындағы кісілік кейпі, адам баласына деген мейірімдері тұтас тұлғаны көзге елестетердей. Бұл жазушы туындыларының өзекжарды сазын түзеп, құлақкүйін келтіріп отырған көркемдік олжа, құнарының белгісі. Тақырып әрқилы (“Жаңбырдан кейін”, “Қайрақбай ата”, “Талғаттың атасы”, “Нағима”, “Торы биенің қымызы”, т.б. әңгімелері), ондағы сюжеттік бітім мен мінез-құлық көріністері де әрқалай, бірақ соның бәрін жинақтап, бір өзекті арнаға құйып тұрған суреткерлік мұрат-аңсардың айқындығы мен мөлдірлігі. Бұл жазушы қаламының лайықты қасиеті, толымды сипаты.

Шағын пікірде қаламдас, қатарлас құрбымыздың бүкіл шығармаларын түгендеп, түстеп жату мүмкін емес. Шарт та емес. Мақсат оның өзіміз байқаған көркемдік суреткерлік ерекшеліктеріне назар аудару. Әйтпесе, тізе берсе Б.Бодаубаевтың көркем шығармалары мен деректі туындыларында қозғалған, сөз болған проблемалар да, тақырып жүйесі де бір қыдыру. Көркемдік ізденіс самғаулары да әрқилы. Соның бәріне ортақ, түйіп айтатын бір белгі – нәзік, кей сәттерде ашық сыршылдықты реалистік прозаның талаптарымен ұштастыра келіп, өмірдің өз сурет, романтикасына барынша жақындай түсетіні.

Бүгінде белге шыққан журналист-жазушының әдебиет әлеміндегі үлес өрнегі тек мұнымен шектелмейді. Ол белгілі аудармашы, әдебиетті насихаттаушы.

Халқымыздың рухани қазынасының ата-тегі әдебиет мүддесі үшін де, қоғамдық қызметімен де жан сала араласып жүрген қаламдасымыздың шаңқай түсі алдағы ізденіс арналарының кеңдігін, алар асуларының еңселілігін меңзейді.

1990.

КЕМЕЛ КЕЗЕҢ
Алпысыншы жылдардың басында кейін қазақ халқының тарихи тағдырына орасан зор ықпал ететін жаңа буын өкілдері саясатта (Нұрсұлтан Назарбаев), ғылымда (Мұрат Айтқожин), әдебиетте (Мұқағали Мақатаев, Олжас Сүлейменов), суретте (Салахиддин Айтбаев), музыкада (Шәмші Қалдаяқов) өздерінің алғашқы қадамдарын бастаған. Бұл толқын құлдық кіріптарлықпен жаншылмаған, өр де азат рух иелері болып, халқының ең жақсы қасиеттерін мұрат тұтып, Батыс пен Шығыстың үлгі дәстүрлерін игеріп, барлық салада жаңа арна, кең өріс ашты. Ұлы Мұхтар Әуезовтен қолдау тауып, бата алған, данышпан жазушыға “жыл келгендей жаңалық” сездіртіп, жүрегін қуанышқа кенелткен бұл ұрпақтың әлеуметтік майданда, әдебиетте, өнерде, ғылымда қайрат көрсетіп, ұлтының қан-қазынасына олжа салып, қанжыға майлағанына отыз-қырық жылдай уақыт болып қалыпты.

Тұсау кесер туындыларын алғашқы жылымық тұсындағы аз-кем еркін күндерде дүниеге әкелген буынның талантты өкілдері отаршылдықты жәннат деп мадақтаған сайқал идеологияның ең қиын-қыстау уақыттарының өзінде ұлттық мұратқа, өнер табиғатына, халық болашағына опасыздық жасаған жоқ. Ашық айту мүмкіндігі болмаған жерде зарлы шындық, ауыр трагедия, сорақы қиындықтарды бүгінгі күннің ақиқатын ескі тарих, емеурін оқиға, бүркеме ой арқылы айтып бере білді. Сондықтан да бұл буын өкілдерінің бетінде шіркеу жоқ, азат Қазақстанның жаңа төлінің көзіне олар именбей, емен-жарқын қарай алады. Осы бағлан, байсалды, батыр буынның кеуде тұсында Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты жазушы Қабдеш Жұмаділов тұр.

Елуінші жылдардың ортасынан бастап Қытайдан Қазақстанға мемлекеттер арасындағы келісім бойынша көшіп келген, шекара бұзып қашып келген мың-сан еңбек торы, сан алуан кәсіп иелері, бауырластарымыздың арасында көптеген көзі ашық оқығандар, ақын-жазушылар, әнші-күйшілер, әртістер, өнерпаздар, қызмет басында болған мансапты адамдар көп еді. Солардың бәрін түгел түстеп, санап шығу қиын шаруа, дегенмен бұл қатарда ақын-жазушылар Шарғын Алғазыұлы, Бұқара Тышқанбайұлы, Құрманбай Толыбайұлы, Ахмет Жүнісұлы, Елубек Байтоқұлы, әншілер Әмина Нұғыманқызы, Дәнеш Рақышұлы, әртістер Фарида Шәріпқызы, Абылай Түгелбайұлы, әлеумет қайраткерлері Балқаш Бапыұлы, Жағда Бабалықұлы айтылса, қате болмас.

Адам қаны су боп аққан соғыстар, кісі сүйегі ақсөңке боп қалған ашаршылықтар, отаршылдық тепкісі, таптық қудалау кесепаттарынан шекара асып кеткен қандастардың үлкен толқыны қайта көтеріліп, Қазақстанның шығыс аймақтарына қоныстану арқылы көп жаңалық ала келді. Ең алдымен республика арзанқолды жұмысшыға, малшы, қойшы, жылқышыға бір жарып қалды. Осы қандастарымыз арқылы халқымыздың жойыла бастаған тамаша ұлттық дәстүрлері, әдет-дағдылары, отбасы – ошақ-қасының рәсімдері, діни тағылымдар қайтып оралып, жаңдана дами бастады. Теңіз тектес тіл байлығы қайта оралды. Дәнеш Рақышұлының жалғыз өзі ғажайып бір ән мектебін алып келді.

Рас, Алатаудың, Алтайдың ар жағынан келген бауырлардан шыққан өнер адамдары азды-көпті атақ, мараптқа ие болғанымен, қалың қауым еңбегі ескерілген жоқ, олардың ішінен бірде-бір Еңбек Ері, депутат, үлкен орден алған адамды шығарған жоқпыз. Қанша лайықты еңбек етсе де, бағаланбады. Осы ұлы қауымның бір баласы, тасты тесіп шыққан қарағай мінездес – жазушы Қабдеш Жұмаділұлы.

Студенттер ауылшаруашылық жұмыстарынан қайтып, оқу енді басталған 1957 жылдың күз айларының бірінде, қазіргі Төле би мен Ахмет Байтұрсынұлы көшелерінің қиылысындағы сол кездегі Қазақ мемлекеттік универистетінің бас корпусында бір әдеби кеш болды. Ол тұста жастар арасында әдебиет, өнер мен театрға құштарлық орасан зор еді. Қаланың әр түрлі оқу орындарындағы студенттер бұл күні көп жиналды. Қытайдан келіп, осы универистетте оқып жатқан бір топ жігіт бар екен. Алдымен бір бұйрабас өлең оқыды. Әдемі сезім, биязы. Кейін таныстық – бұл қазіргі қазақтың белгілі ақыны Оразақын Асқар. Тағы бір бұйра бас хикаядан үзінді оқып тұрып алды. Тілі удай. Кейін таныстық – бұл марқұм талантты прозашы Төлеубек Жақыпбайұлы. Үшінші бұйрабас та өлең оқыды. Елге, ауылға деген сағыныш. Кейін таныстық – бұл қазіргі қазақтың атақты романшысы Қабдеш Жұмаділұлы.

Содан бірнеше жыл бойы екі бұйрабас Төлеубек пен Қабдеш көрінбей кетті. Жағдай былай екен: жігіттер жазда демалыс кезінде Қытайға, ауылдарына барған жерінен сендер совет тыңшысы екенсіңдер“ деген жаламен ұсталып, қуғын-сүргін азабын тартып, түрмеге қамалады, сотталады. Кеше ғана арнаулы жолдамамен әлем жастары фестиваліне қатыстырған, ерекше стипендия төлеп оқытқан кадрларын Пекин енді қол-аяғын бұғаулап шахтыдан еңбектеп көмір қазіп шығару жұмыстарына салады, “еңбекпен түзеу мектебінен” өткізеді.

Сол азаптан қашып шығып, шекараны бұзып өтіп Қазақстанға, атамекенге жеткен жігіттердің бірі – бүгінгі қазақтың қабырғалы жазушысы Қабдеш Жұмаділұлы.Қабдештің туған аулыы Семейдің Мақаншысынан алыс емес, Тарғабатайдың арғы беті, халықтың ырыс-берекесін, дәстүр-салтын сақтаған, мың жылдар бойы қалың қазақ мекен еткен құтты жер. Ата-бабалары – Жұмаділ, Күдері, Смайылдар – ел ішінде беделді, сыйлы адамдар, мешіт салған діндарлар.

Ұлт рухы шайқалмаған қасиетті топырақта өсіп, көшпелі өмірдің барлық рахатын көрген сергек бала Шәуешек гимназиясында кешегі Алаш қозғалысының белгілі өкілі Тұрсын Мұстафин (1952 жыл атылған), Уфадағы Медресе Ғалияның түлегі Қисам Бадин сынды терең білімді, ұлтжанды, талантты ұстаздардан дәріс алып, балғын шынардай өсіп келе жатқан. “Шұғыла” журналы мектеп оқушысының алғашқы әңгімесін басқан.

Сөз жоқ, Қытайдағы қазақ әдебиеті – ұлтымыздың үлкен әдебиетінің терең бір арнасы. Бұған Моңғолияда жасалған қазыналарды қосу керек. Ал Пәкістан, Кашмир арқылы Түркия асып, одан Еуропаға өткен қандастарымыз жасаған әдеби шығармалар дегенде, әрине үлкен діндар, аудармашы, жазушы Халифа Алтай, белгілі тарихшы, ғалым – қазақ, түрік, ағылшын тілдерінде қатар жазатын қалмгер Хасен Оралтай, журналист Қызырбек Қайратолла туындылары еске түседі.

Қытайдағы қазақ прозасының алғашқы күрделі туындыларын марқұм, әрі ғұлама тарихшы, әрі ақын, әрі жазушы Нығмет Мыңжани, бүгінде жабылған жала кеселінен түрмеде отырған көп томдық “Қылмыс” романының авторы Қажығұмар Шабданұлы берсе, арғы беттегі бауырлар, дәлірек айтқанда Шыңжаң қазақтары туралы ең алғашқы роман Қабдеш қаламынан туды. Тарихи тақырыптарды өрбітетін, кейінгі жылдарда жазылған “Бөке батыр”, “Зуха батыр”, “Қайқая шапқан қарагер” сияқты жақсы романдарда “Соңғы көш” тәжірибесі, дәстүр-үлгісі көрініп-ақ тұрады.

Әуелі татымды өлең, байсалды мақала жазып, көріне бастаған Қабдештің алғашқы прозалық туындылары соны тақырыбымен, оқыс оқиғаларымен, шұрайлы тілімен оқырман жүрегін бірден баурап алды. Аз уақыт ішінде қазақ әдебиетіне толымды талант, қажырлы қаламгер келгеніне көпшіліктің көзі жетті. Тырнақалды “Қаздар қайтып барады” жинағындағы туған жерге деген махаббат, ата-бабасының мың жылғы жұрты сайрап жатқан топырақта отырса да, шекараның екі жағында қалған, екі ұлы империяға отар болған бір халықтың трагедиясы туралы қоңыр әуез, мұңлы ой, шерлі сарын Қабдештің күллі шығармашылық жолының құлақ күйіне айналды. Қазіргі замандағы Қазақстан шындығына арналған “Сайгүліктер”, “Саржайлау”, “Бір топ тораңғы”, “Бір қаланың тұрғындары”, “Қарауыл” хикаяттары, “Көкейкесті”, “Атамекен” романдарының өзінде жазушы малшылар, жылқышылар, студенттер, ғалымдар өмірін, бүгінгі ауылды, Алматыны бейнелей отырып, туған жердің қадірі, ел алдындағы парыз деген идеяларды түпқазық нысана етіп ұстайды. Қабдештің тарихи романдар шоғырындағы шаруалар, байлар, кедейлер, батырлар, билер, хандар, әр ұлттың өкілдері, түрлі тартыстар, соғыстар, тарихи оқиғалар – баршасы қазақ халқы азаттық үшін күрес жолында не істеді, қандай асулар асты деген ұлы бір сауалдың жауабын табу үшін бейнеленген сияқты көрінеді де тұрады.

Кешегі бір кезеңде Қытай мен біздің елдің арасы шиеленісіп, тіпті Даман аралында, Жалаңашкөлде қан төгіліп жатқанда, Шығыс Түркістан туралы роман жазып бастыру деген аса бір михнатты іс еді. Бұл қадамға қаймықпай бару үшін әдеби дарынмен қоса азаматтық жүрек қажет болатын. Шығыс Түркістанның жеке ел азаттығы үшін күрес жолын бейнелеген, қазақ – қытай, қазақ – орыс қарым-қатынастарына арналған “Соңғы көш” романының бірінші кітабын жазып біткеннен кейін Қабдештің азапты күндері басталды: Мәскеудегі небір төрешіктердің байлаулы пікірін тосып, жылдар бойы сарылып күтті. Бірінші кітап көп қиындықтан кейін жарияланды да, шыға салысымен оқырмандар махаббатына бөленді, ал екінші кітап қолжазбасы ұзақ жылдар баспа қоржынында сартап боп жатты. Қабдеш әр есікті қағып көрді, бірақ нәтиже шықпады. Бұдан жасыған қаламгер жоқ.

Тағы да жазу үстеліне отырған Қабдеш “алтын шыққан жерді белден қаз” деген аталар даналығын ұстанып, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Шығыс Түркістан тарихын көрсететін “Тағдыр” (Мемлекеттік сыйлық алды), ХVІІІ ғасырдағы Қазақстан тарихын бейнелейтін “Дарабоз” (екі том) романдарын жазып бітірді. Сөйтіп, әділін айтқанда, Қабдеш Жұмаділұлы данышпан Мұхтар Әуезов реалистік негізін салып, әсемдік биік көркемдік деңгейге көтерген, кейін Ілияс Есенберлин деректілік арқауын ширатқан қазақ тарихи романистикасының бүгінгі таңдағы ең беделді өкілінің бірі болып отыр. Бұл – оның Қазақстанның бергі бет, арғы бетіндегі досы да, дұшпаны да мойныдаған шындық.

Мәдениетіміздің жақсы бір белгісі баспагерлік өнер дәрежесіне көтерілді. Ұзақ жылдар “Жазушы” баспасында тамаша редакторлардың тұтас мектебі қалыптасты: Ғафу, Қадыр, Сағи, Жұмекең, Әнуарбек, Тұманбай – бәрі де редакторлар, Рамазан, Мағзұм, Жайсаңбек, Тұтқабай, Төлек және Қабдеш – бәрі де редакторлар. Әсіресе, Қабдештің бай, шұрайлы, терең тілінің шарапатын талай автор көрді.

Өз бетімен партия құрып, топ жинап, жиналыстарда көстеңдеп көрмеген Қабдеш соңғы жылдарда көкейкесті сырларын көбінесе толғау, саралау мақалаларымен шешіле, жеріне жеткізе айтып жүр. Елдің бүгінгі әлеуметтік жағдайы, әдебиет дағдарысы, ұлыстар арасы, тіл тағдыры – баршасына пікір білдірді. Жарасымды, салмақты, уытты сөздер.

–Апайды әр жерге апарып тастадыңыз ғой, – деп қалды.

–Шырағым-ау, бұл апаң біздің ауылда аспаннан түскен келін атанған. Марқұм Беделбай Көшербаев – менің балалықты бірге өткізген ауылдасым. Мына апаңның күйеуі. Бедеш Мәскеуде оқып жүргенде, бұл сұлу стюардесса болған. Екеуі ұшақ ішінде, аспанда танысқан. Артынан үйленді ғой.

Айым енді жадырады:

–Тірі болса досыңыз алпысқа келетін еді. Темекеңе, профессор Темірбек Қожакеевке бардым. Сылйас, дос ағасы еді. Серік Әбдірайымовқа бардым. Іні досы еді. Профессор Александр Кузнецовқа бардым. Бірін-бірі жақсы көретін. Бәрінің басын қосып, Бедешті еске алып, дастарқан жасағым келеді. Ұлы Ермек, қызы Айгүл де осыны қолдады. Кейінгілер білмейді ғой. Баспасөзде бір-екі ауыз болса да, сөз басылса жақсы болар еді, – деді.

Осы әңгімеден кейін қолыма қалам алдым.

Тайлан-патша заманында Жандарал жолы аталған Семей мен Қарқаралыны қосатын үлкен күретамырдың бойындағы елді мекеннің бірі еді. Маңайы түгел шабындық, қорық, қалың шиінен кісі көрінбейтін, ешқашан жұтты білмейтін құтты өлке болатын. Бурадай шөгіп жатқан Дегелең тауының сай-саласы қайың, шілік, терек, Әулие асудан бастау алып құлайтын Қарабұлақ, Ұзынбұлақтың сулары арналы өзенге бергісіз мол, берекелі. Бұл өңірдің маңайы ұйысқан қалың ел. Ашаршылық, соғыстан кейін қайтадан бас көтерген ауылдың бір кіндігі – Тайландағы көпшілік ат басын тірейтін жер – ұста Жақияның дүкені. Маңайдағы барлық шаруашылықтың темір-терсек, аспап-сайманы осында жөнделеді. Қырық жылғы іс-мәшинесі, самауыр іске қосылып, қайшы-пышақ қайралып, сынған кесеге дейін осында құрсалады. Ат тағаланады, доңғалақ қалпына келеді, арба жүргізіледі.

Дүкенде Жақияның балғасының дүрсілі бір тынбаса, үйде менің әкемнің апасы Шәбілдің қара шәйнегі мосыдан бір түспейді. Күндіз-түні келімді-кетімді кісі, оған қабақ шытатын Жақия да емес, Шәбіл де емес.

Бір көргенге болмаса ұста дүкеннің іші балаларды қызықтырмайды: шыңылдап ұрылып жатқан төс үстіндегі темірлер, әр түрлі аспаптар: балта, балға, ара, пышақ, бұранда, біз, қайрақ, қызарып жанған көмір шоғы, көңірсіген иіс, ыстық ауа, ұсталардың денелерінен тамшылаған тер – бәрі қосылып өзінше бір әлем жасайды.

Өзгелеріміз есік алдында арбаға, шөп мәшинелеріне мініп ойнағанды ұнатсақ, жалғыз Беделбай ғана дүкен ішіндегі темір-терсекті жағалай береді. Ұсталардың ананы әпер, – мынаны әпер дегеніне жаны қалмай жүгіреді. Қолы-басы, бет-аузы күйелеш-күйелеш болып, екі көзі ғана жылтырап шыға келеді. Сонда әншейінде көп сөйлемейтін Жақия ұста:

–Басқаларың кім болсаң ол болыңдар, онда шаруам жоқ. Далада қалмассыңдар. Мынау Көшербайдың күшігі Беделбайым – Бедешім, мен кісі танысам, қара дүкеннің киесін ұстап қалайын деп жүр-ау. Бұл ұлым мен секілді темірдің тілін білетін шебер болады, – деп оның басынан сипап батасын берер еді.

1954 жылы 10 тамызда Семей облысы Абыралы ауданының халқы түгелдей отырған орныдарынан Қарағанды атырабына бір аптаға көшіріліп, Дегелең тауының бауырындағы Балапан жазығында Совет елінің тұңғыш сутегі бомбасы жарылып, сынақтан өткізілді. Жан басына ақша үлестірілді, бөшке-бөшке арақ үйді-үйге бөлінді, әскери шатырлардан қала тұрғызылды. Бұрын өмірі дәмін татпаған консерва, колбаса, шоколад дегендерге бала-шаға қарық болды. Бомба жарылғанда аспанда жаңа күн жасалғандай, әсер қалды, алып саңырауқұлақ көкке көтерілді, жер тітіреп, ауа құбылып, көгалда сағым жөңкілді, жанып жатқан от шалқыды. Жан-жануар ақырзаман келгендей шошынып, кірерге тесік таппай қиналды. Әуелде жұртқа басу айтып, бас-көз болып жүрген әскерилердің өзі бомба жарылған кезде, зәрелері ұшып, құт-берекелері кетіп, бір-біріне жалтақ-жалтақ қарап, тілдерін шайнап, тістерін шықырлатып, бастары салбырап, өңдері бозарып, белгісіз күйге түсті.

Бұл кезде балаларды құдай жарылқағандай болған еді. Әскери мәшинелердің қорабына, кабинасына мініп алып, шала-шарпы орысшыларының арқасында солдаттармен әмпей-жәмпей. Солардың бел ортасындағы Беделбай жарылыс басталғанда үрейленіп кабинаға кіріп алған Томскіден келген шофер солдатқа:

–Ой, шірік! Неменеге қорқасың? Мұндай жарылыс біздің Дегелеңде осыдан бес жыл бұрын болған. Бұл саңырауқұлақты сонда көргеміз, – деген.

Көп жерлер әскерилердің атом бомбасын сынайтын арнаулы аумағына айналған соң, 1955 жылдың аяғына қарай Абыралы ауданын таратылып, халықты жан-жаққа бөліп-бөліп көшіре бастады: біреулер Абай, біреулер Жарма, біреулер Шұбартау, біреулер Қу, біреулер Қарқаралы аудандарына көшірілді. Сөйтіп айрандай ұйып отырған қалың ел бөлініп-бөлініп кетті.

Бұрынғы Дегелең тауының бауырын, Тайлан атырабын мекен еткен жұрт көршілес Абай ауданының басына, Абай, Бірлік шаруашылықтарына қоныс тепті. Біздер Шұбартау ауданына көштік. Орта мектепті Беделбай Қарауылда аяқтаса, мен Баршатаста бітірдім. Төрт-бес жыл бойы бір-бірімізді көрмеген едік. 1960 жылы жазда Семей әуежайында кездестік. Атымды атап біреу анадайдан айқайлап тұр. Беделбай екен. Құшақтаса кеттік.

–Иә, қайдан келесің? Алматыда мінгендер ішінде жоқ едің ғой, – дедім.

–Менің Мәскеудің полиграфия институтында оқитынымды естіген жоқсың ба? –Беделбайдың дауысында сәл мақтану бар секілді.

–Жер түбіндегі Мәскеуде нең бар? Полиграфияны қайткелі жүрсің? – дедім әдейі тиісе сөйлеп.

–Немене Бақтажар Мекішев ағамыздан басқа Абыралы баласы Мәскеуде оқымасын деген заң шығып па еді? Полиграфия – қағаз басатын темір-терсек. Оған баруыма баяғы ұста Жақия атамыздың аузыма түкіргені себепші болған шығар, – деп Беделбай басын кекжитіп күлді.

–Жақсы болды ғой. Кейін бірдеңе жаза қалсақ, өзгеге жалынбай саған барамыз, – дедім. Беделбай қолын ұсынып:

–Аман-есен бітіріп шықсам, бір баспахана билігі тиер, не жазсаң да бастырып тұруға уәде берем, – деді.

Арада екі-үш жыл өткеннен кейін Беделбаймен Алматыда кездестік. Айтқанындай, бір баспаханаға инженер-экономист болып жұмысқа тұрған екен. Бірнеше жыл істеді. Тағы да Мәскеуге барып, аспирантураға түскісі келетінін айтқанда, мен қалжыңдап:

–Әріп теретін темір-терсектің де ғылымы бар ма? Соған әуре болып қайтесің? Жалпақ табан жұмысшы болып жүре бермейсің бе, – дегенімде Беделбай:

–Сөз теретіндер ғылымы болғанда, техника ғылымы неге болмасын. Терушілердің жұмысын жеңілдету жолдарын көрсететін ұсыныстарым бар, соларды ғылыми түрде дәлелдеп, өндіріске өндіру әдістерін айқындап беретін еңбек жазғым келеді, – деп басалқы жауап берді.

Айтқанындай-ақ, Беделбай Мәскеу полиграфия институты аспирантурасында оқып, Қазақстандағы полиграфия саласынан бірінші ғылым кандидаты атанды. Баспа комитеті төрағасының орныбасары болып қызмет істей бастады. Бір күні кабинетіне барсам, мәз-мейрам күліп отыр. Бұрыннан да кішіктігі шамалы, енді мапсаптың желі бар, астам сөйлеп те қалады.

–Қатырдым бүгін коллегияда бастықтарымды, – деді сылқылдап.

–Не істедің?

–Төраға Елеукенов – журналист, орынбасар Скоробогатов – журналист, мен ғана маман полиграфияшы инженер-экономиспін, соңғы сөзді мен айтқаным дұрыс, – деп қатырдым оларды.

–Бір жолға сен қатырған екенсің, келсі жолы олар сені қатырады. Орынбасарының өзінен мықты болғанын көтеретін бастық көрген жоқпын.

–Қалжыңдап айттым ғой.

–Қалжың түбі – шын. Орныңды босатуға дайындала бер.

Содан көп уақыт өткен жоқ. Беделбай телефон соғады.

–Бірге отырып тамақ ішейік түсте.

–Қайда барамыз?

–Көк базарға кел.

–Басқа жер жоқ па?

–Сол маңайға қызметке ауыстым ғой.

–Не деп тұрсың?

–ЦК баспасына директордың орынбасары болып бардым.

–Зампред емес пе едің?

–Баяғы қалжың түбіме жетті білем, – деп Беделбай сылқ-сылқ күледі.

Газет-журналдар басылатын үлкен баспаның жұмысын Мәскеуде бірге оқыған екі дос – Әнуарбек Тілеулесов пен Беделбай Көшербаев жолға қойды. Екеуі арадан қыл өтпейтін тату. Біріне-бірі сенеді. Біріне-бірі еркелейді.

Беделбайдың елде туыстары, ағасы бар, соларды сағынып, қолы тиген кезде Семей, Шыңғыстау, Абыралы қайдасың деп тартып отырады. Бір күні:

–Саған бір сыр айтайыншы. Ел жаққа барып келсем болды, бір жұма бойы бойым көтертпейді. Басым ауырады, қысымым көтеріледі. Әсіресе, Дегелең жақтан аң қағып келгеннен кейін ауыра бастаймын. Сенде сондай жағдай жоқ па? – деді.

–Өйтіп қорықсаң барма. Әкеміз-шешеміз, бауырларымыз отырғанда, елге қатынамай қалай өмір сүреміз? Іргедегі қайын-жұртыңнан шықпа.

–Шынымды айтсам, сен де теріс секіреді екенсің, – деп ренжіп қалды.

1976 жылдың жазы болатын. Беделбай екеуіміз бала-шағамен Ыстықкөлге барып демаламыз деп уәделесіп қойған болатынбыз. Телефон соқты:

–Бір шаруа шығып қалды. Екі-үш күнге елге барып қайтсам. Сен жолазықты молдап дайындай бер. Фрунзе емес, Кеген айналып барайық. Табиғаты керемет, таулары ғажап деп Әнуарбек мақтап отыр. Не сәлем айтасың ағайынға? Жаңа “Москвичпен” кетем. Қасымда ұлым Ермектен басқа ешкім жоқ. Білем, білем. Қатты айдамаймын. Баяғы жүзден аспаймын, – деді. Ең соңғы тілдесуіміз осы болды. Ертеңіне таңға жақын суық хабар жетті. Машинасы өз-өзінен аударылып Беделбай опат болды.

Одан бері де жиырма үш жыл өтті. Кейде ойлаймын: жол жақсы, көлік жаңа, күн жарық, кедергі жоқ, мәшине өз-өзінен неге аударылды екен? Жүрек сыздады ма, қысым көтеріліп кетті ме, бас ауырды ма? Кеше ғана сау жүрген атпал азаматтың аяқ астынан мерт болуы қалай? Пәк күндерді Дегелең бауырында бірге өткізген бала Бедештің, еліне танылған Беделбайдың да ажалы полигон кесепатынан келді-ау деп ойлай берем.

Үзіліс кезінде көп адамдармен, көптен көрмеген ағайындармен қауқылдасып сөйлесіп жатырмыз. Маңайына жастар үйіріліп, ақар-шақар болып жатқан бір адам – профессор Әбілфайыз Ыдырысов. Ұзақ жылдар ауыр дертпен күресіп, мұндай жиындарға бара бермеуші еді. Қазір өңі жақсы, қимыл-қозғалысы айқын, күш-қуатын қайтадан жинап алған, қунақылық бар. Бір кезде шәкірттері ортаға алып гу-гу әңгіме соғып кетті. Ұстаздарының лекцияны қалай оқығаны, практикаға барғандары, тәжірибе газет шығарғандары, түрлі қалжың сөздері, емтихан алғандағы мінездері, қатал да қыршаңқы деканмен студенттер үшін сөзге келіскендері, жастар кештерінде жеңгеймен қосылып, Төлеген мен Жібек арияларын орындауы – қойшы, әйтеуір, сан алуан өткен күндердің есте қалған елестері тіріліп қоя берді. Ең соңында, ұстаздарының ақпанның аяғы, наурыздың басында жетпіске келетіндігі сөз болып, мақала жазам деушілер көбейіп, өзара таласа бастады. Тіпті басылымдар да белгіленді. “Біз қалыс қаламыз ба?” дегенімізде, жастар жағы: “Сіз бұл кісіні біздей білмейсіз ғой”, – деді.

Солай ма еді?
ІІ
Бірер жыл (1963-1964) менің “Лениншіл жас” газетінің солтүстік облыстар (ол кезде Тың өлкесі деп аталған) бойынша өз тілшісі болғаным бар. Ұшарымды жел, қонарымды сай білетін еркетотаймын, бүгін Көкшеде жүрсем, ертең Баянға тартып кетем. Ерік өзімде. Арқаның өзен-көл, тау-тасын түгел аралап көру бақытын сыйлаған тамаша жылдар еді.

Сондай сапардың бірінде, Қостанай қаласында қонақүйде жатқанмын. Есік қағылды. Мәссаған! “Қазақстан пионері” газетінің редакторы Әбілфайыз Ыдырысов келіп тұр. Сырттай білгеніммен, бұрын ешқандай аралас-құраласымыз болмаған кісі. Сыйлайтын азамат, белгілі журналист. Орталық Комитеттің арнаулы бір тапсырмасымен сапарға келген екен. Менің осында екенімді біреулерден естіген. Астында жақсы көлік бар, мүмкіндігім болса мені де ала кетпек. Торғай атырабын, елді, жерді көрсетпек. “Құланның қасуына – мылтықтың басуы” демекші, тілшіге керегінің өзі де осындай сапар, сол күні-ақ тарттық та кеттік.

Ағамыз ақкөңіл, әңгімешіл, бауырмал адам болып шықты. Ұзын жолда ата-тегі, балалығы туралы көп әңгіме айтты. Он екі жасында Қостанайға келуі, кейін Алматыда университет бітіруі, газетте істеуі – бәрі сөз болды. Осы сапарда Әбілфайыз Ыдырысов мені Торғайдың ұлы даласымен таныстырып, елді, жерді, адамдарды көрсетіп, көңіл қанжығасын майлап жіберіп еді.
ІІІ
Алпысыншы жылдардың ортасында Алматы зиялы қауымының бас қосатын бір жері – республикалық көпшілік кітапхана болатын. Студенттер, аспиранттар, кандидаттар, докторар, академиктер, өзге жұрт – бәрі үшін небәрі үш-ақ оқу залы бар. Кейді бір орын табу үшін сағаттап тосуға тура келеді. Кейбіреулер оқта-текте бас сұқса, күнде бұл жерден табылатындар да аз емес. Сондай ізденушінің бірі – Қазақ мемлекеттік университетінің оқытушысы Әбілфайыз Ыдырысов. Көбіне көп арнаулы бөлімде жүреді. Қарайтыны – жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы қазақ газеттері. Шаң басқан, сарғайған, тозған тігінділер. Құмырсқаның ізі секілденіп көрінетін, ширатылып жатқан араб әріптері.

Кейде ол газеттерді біз де қараймыз. Бірден ажыратып, жедел оқып кету қиын шаруа. Сонда күлеміз:

–Біздің басымызды осы батпаққа тығып қойған екі шал: Бекхожин мен Кенжебаевқа болсын обалымыз, – дейміз. – Қазіргі заман тақырыбын берсе, оп-оңай, қиналмай-ақ қорғап кететін едік.

Көп жыл еңбек етіп, қиын мезгілдегі баспасөз материалдарын сараптап шыққан Әбілфайыз Ыдырысов тарих ғылымдары бойынша диссертация қорғады.

ІV
Осы әңгімелердің басы қайырылғаннан кейін жас редакторлар:

–Ойбай-ау, ағай-ау, Әбекеңді, біздің ұстазымыздың өмірін жақсы біледі екенсіз ғой.

–Бізге мақала жазып берсеңізші.

–Еңбектерін де білетін боларсыз, – деп ортаға ала берді.

–Оларың рас, еңбектерін де бір кісідей білем.
V
Бастау көзін отызыншы жылдардан алатын қазақ журналистикасы, баспасөзі туралы Бейсенбай Кенжебаев, Зейнолла Тұрарбеков, сатира жөнінде Темірбек Қожакеев, очерк жөнінде Төлеутай Ыдырысов, Шерияздан Елеукенов кітаптары басылды.

Осы қатарда елерлік еңбектер жазған Әбілфайыз Ыдырысов та бар. Ең алдымен, оның “Баспасөзді безендіру ісі” (1966) деп аталатын, кейін әрбір редакцияның күнделікті қолданатын құралына айналып кеткен оқулығын айту керек. Безендіру саясаты: қаріптер және олардың сипаттамасы, көркемдеу үлгілері, газет нөмірінің архитектурасы нақты сараланды. Бұған жалғас шыққан “Редактор мен корректорға көмекші құрал” (Ә.Бектемісовпен бірге) оқулығы бірнеше рет қайта басылды. Мұнда қолжазба, оған қойылатын талаптар, өндіріске даярлау, редакциялау, корректуралық жұмыстар: автор мен редактор қарым-қатынасы, корректорлық белгі-таңбалар, оларды қолдану тәсілдері жан-жақты көрсетілді.

Ал “Фототерім” (1994) оқулығында фототерімнің ерекшеліктері, бүгіні мен боашағы, текстерді фототерімге әзірлеу, басу, жариялау және олардың технологиясы көрсетіледі.

Қысқасы, баспасөзді безендіру, қолжазбаларды даярлау, кітап етіп шығару, полиграфия, терім технологиясына қатысты қазақ тіліндегі негізгі ұғымдарды қалыптастырып, алғашқы бағдарламалар, оқулықтар жазған профессор Әбілфайыз Ыдырысов екендігін ашып айту – әділет болмақ. Мұның үстіне автор “Офсеттік шағын мәшинелер және оларда жұмыс істеу”, “Полиграфия өндірісі” деп аталатын орыс тілінде шыққан монографияларды еркін, жатық тілмен сөйлетіп, қазақ баспагерлерінің күнделікті пайдаланатын кітаптарына айналдырып берді.

Университеттегі идеологиялық факультеттің бірі – журналистика бөлімінің төбесінен әңгіртаяқ ойнатып, шәкірттер мен оқытушылар арасынан “жау”, “ұлтшыл” іздеген тіміскілер, ең алдымен партия ұйымының хатшысы Әбілфайыз Ыдырысовты тоқпақтағаны рас. Күнде жиналыс, күнде сілкілеу, күнде айқас. Сол қаралы оқиғалардың кесапаты күндердің бір күнінде күтпеген жерден Әбілфайызды да жыққан. Жүйкеге түскен мың сан ауырлық инсульт жасаған.

Мұндай ауыр дерттен кейін кісі қатарына қосылу – екіталай шаруа.

Бірнеше жыл қаншеңгелді сырқатпен қайтпай айқасып, ақыры оның өлім демі тырнағынан құтылып, жазу орнына оралып, қаламгерлік қайратына мінген азаматтың қажырына риза боласың. Әсіресе, соңғы үш-төрт жылдың ішінде Әбілфайыз қаламы ерекше жемісті құнарлы, толымды екендігін көрсетті. Бірінің артынан бірі шығып жатқан кітаптар.

Мұхтар Әуезовтің туғанына жүз жыл толуына орай жазылған әр түрлі жанрлардағы еңбектердің үлкен бір міні – нақтылық, дәлдік, шындықтың орнын долбар, мадақ, көбік сөздің басып кетуі. Әуезов жоқ, Әуезов туралы ойдан шығарылған бірдеңелер бар; Әуезов жоқ, Әуезов табиғатына келмейтін жасанды бояулар бар; Әуезов жоқ, Әуезовтің күлгін, кісі танымайтын көлеңкесі бар, Әуезов жоқ, автордың өзі бар.

Ал, Әбілфайыздың “Әуезовке іңкәрлік” кітабында шындық сөйлеп тұр, болған нақты оқиғалар қаз-қалпында берілген. Ұлы ұстаздың алғашқы дәрісі, ұлы жазушының қудалануы – ұлы қаламгердің бір сөзінің жариялану тарихы, осындай он тарау, оң оқиға. Әуезовтың өз сөздері, өз кескіні. Ал Ыдырысов болса көлеңкеде, көп көрінбейді, көрінсе де елеусіз. Негізгі мақсат: ұлы қазақтың бейнесін ашу. Әділін айтқан дұрыс: Әбілфайыз Ыдырысов қазақ эссеистикасында “Әуезовке іңкәрлік” кітабы арқылы өз ізін қалдырды.

Әуезов туралы жақсы кітап жазып, оқырмандар ықыласына бөленген Әбілфайыз шығармашылық шабыт тапты. Соның айқын дәлелі – қолға енді тиген “Таңшолпаны”. Бұл өзі еркін, эссе стилінде жазылған шуақты, жарқын рухты кітап екен. Дәстүрлі әдебиеттану тілімен сөйлегенде, жігіт Алтай мен қыз Таңшолпанның махаббат хикаясы. Соғыстан кейінгі Алматы. Өрттен кейінгі ел өмірі. Таза сезімдер, таза көңілдер. Елуінші жылдар студенттерінің тұрмыс-салты. Сол кезең туралы жазылған С.Шәймерденов, З.Қабдолов, Ә.Нұршайықов романдарын қайталамайтын, жаңа бір сырлы дүние туғандығына қуану керек.
VІІ
Таяуда тағы кездестік. Профессор Әбілфайыз Ыдырысов жазу үстелінде отыр екен. Жақында ғана жарық көрген “Бағдарлама – өркениет өрісі”, “Сыр мен шындық” кітаптарының сүйінші даналарын көріп, дерт тауқыметіне мойымаған, жетпістің жотасына мол қазынамен көтерілген қажырлы қаламгердің толымды істеріне көңіліміз марқайды.
2000.