Қазақ әдебиетінің

Әбу Насыр тәуіпшіліктен де едәуір хабардар еді. Тәуілшіліктің теориялық жағын жақсы білетін. Бірақ тәуіптік тәжірнбені іс жүзінде қолдану және оның ұсақ-түйек емін жасау ісін айтарлықтай терең меңгермеген болатын.

...Әл-Фараби Дамаскіге алғаш барған кезінде бір бауға қарауыл еді, сол бау ішінде отырып ұдайы хик-мат — филасофия ғылымымен айналысатын. Әбу Насыр бұл жерде ежелгі Дәуір ғалымдарының көзқарастары — шығармалары мен оларға жазылған түсініктерді бас алмай оқып отыратын. Ол өзі жарлы кісі еді, тіпті туні бойы ұйықтамай, шығарма жазумен айналысатын, кедейлігі сондай, қарауылдығы үшін беретін шамның нұрынан пайдаланатын, еді.

130

Ел билеуші әмір Сайф ад-Даула (Абул Хасан ибн Абдуллох ибн Хамдан ат-Тағлабий) Фарабимен әңгімелесуді ұнататын болған, өмір оның біліміне таңданып,. оған кеп ізет-құрмет көрсетеді. Сол арқылы әмірдің Әбу Насыр қатысатын жиындарының да даңқ-дәрежесі артады, бұған әміршінің өзі де рақаттанады.

...Кейбір шейхтардың айтуына қарағанда, Әбу Насыр ол-Фараби “338 (949) жыл Мысырға (Египетке) сапарлап барған, кейін Дамаскіге қайтып келіп, осы жерде 339 (950) жылы ражаб (сентябрь) айында, Сайф ад-Даула Али ибн Хамдан әмірлігінде, осы елде ар-Розий халиф болып тұрған кезде қайтыс болды.

Әйтсе де Сайф ад-Даула өзінің жоғары мәртебелі он бес әкім кісілерімен бірге Әбу Насырдың жаназасында болды. Елдің айтуынша, Әбу Насыр өте қанағатшыл адам болғаны үшін әмірші Сайф ад-Дауланың ерекше құрметіне бөленген екен. Алайда соған қарамастан Фараби күніне терт дирхам күміс ақшадан басқа еш-қандай сый-сияпаттан пайдаланбайды екен. Сол төрт дирхамды тіршілікке зәрлі болған нәрселерге ғана жұмсайтын болған. Ол “тұрмыс-тіршілігім не болады” деп қайғырмайды екен. Тіпті баспана етерлік үй-жайды да, өзіне келетін бірен-саран пайданы да ойламай өтіпті.

' ...Елдің айтуына қарағанда, Әбу Насыр қозы жүрегі мен райхан щәрбатын өзіне тамақ еткен екен. Әбу Насыр алғашқы кезде қазы болып істеген дейді Ғылым дүниесіне тереңірек бойлаған соң бұл жұмысты тастап, бар жан-тәнімен білімін ; асыра түсуге кірісіп кетіпті, мал-дүниеге ешқашан қызықпаған екен.

Ол қарауылдау үшін кешкісін бауға барады екен де, шырақты жағып, кітап оқуға кіріседі екен.

Музыка саласында да ол білімді болыпты. Бұл салада да оның зерттеулері шарықтау шегіне жетіп, барынша кемелденіпті, музыка өнерінде одан озып кету мүмкін емес екен.

Жұрттың айтуына қарағанда, ол ғажайып бір музыка аспабың жасапты, міне, сол аспаптан адамңың жаң жүрегін елжіретіп

131

жіберетін сиқырлы бір ғажап әуен естіледі дейді.

...Адамдардың айтуынша, Аристотельдің “Жан туралы” кітабының Әбу Насыр оқып шыққан нұсқасы табылған. Міне, сол кітапқа Фараби өз қолымен, “мен осы кітапты жүз рет оқыдым” деп жазып қойыпты. Бұл ғалым жайыңда пікір айтқандардың сөзіне қарағанда, Әбу Насыр, сол философ Аристотельдің “Физика” деген шығармасын қырық рет оқыдым, бірақ оны тағы қайталап оқуым керек деген екен.

...Бір жолы Әбу Насыр әл-Фарабиден:

— Философия саласында кім мықты, Сіз бе, әлде Аристотель ме?— деп сұрапты:

Сонда әл-Фараби:

— Егер мен сол кісінің өзінен білім алу бакытына ие болғанымда, онда мен оның ең мықты шәкірттерінің бірі болар едім,— деп жауап беріпті.

...Білімге құштар жандар Әбу Насырға тыным бермей, бірі келіп, бірі кетіп жатады. Ол жазған шығармалар бөлек-салақ күйінде шашылып жатады екен. Еңбектерін ол үлкен дәптерге емес, жеке парақ қағаздарға жазып тастай берген. Сол үшін көпшілік шығармаларының жеке тараулары мен бәлімдері ғана сақталып кал-ған.

* * *

Совет және шетел ғалымдары әл-Фараби творчествосын көптен бері зерттеп келеді. Ғұлама мұрасын зерттеуді алғаш қолға алған

132

совет-ғалымдарының бірі академик В. В. Бартольд болды.

Соңғы жылдары ұлы ғалымның философия, тарих, әдебиет, тіл білімі, жаратылыстану ғылымдары саласындағы еңбектері орыс, қазақ, өзбек, т. б. тілдерге көптеп аударыла бастады. Әл-Фарабидің сан салалы творчествосын жан-жақты зерттеп, оны ғылыми баспалар арқылы жариялау ісіне А. Машанов, А. Қасымжанов, А. Көбесов сияқты қазақ ғалымдары да көп үлес қосты.

Қазақ ССР Ғылым академиясы 1975 жылы “әл-Фараби және шығыс елдерінің мәдениеті мен ғылымының дамуы” атты халықаралық ғылыми конференция өткізді. Бүл мәжілісте шығып сөйлеген аса көрнекті совет ғалымдары, сондай-ақ Орта Азия мен Таяу Шығыс елдерінен келген есімі мәшһүр ғылым қайраткерлері әл-Фараби еңбектерін мейлінше жоғары бағалай келіп, ұлы ойшылдың ғылыми идеялары бүгінгі таңдағы прогрестік көзқарастармен барынша ұштасып жатқандығын ерекше атап көрсетті.

Қазакстанда әл-Фараби туралы сан алуан ғылыми мақалалар, көлемді зерттеулер, көркем шығармалар басылып шықты. Айталық, Қазақстанда соңғы сексен жыл ішінде орыс, қазақ және ССРО халықтары тілдерінде әл-Фараби туралы 700-дей, ал соның ішінде тек қазақ тілінде 300-ден астам әл-Фараби туралы ғылыми еңбектер жарияланды¹.

133

Орта ғасыр, дәлірек айтсақ, X—XII ғасырлар — Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ана тілі мен әдебиетінің өркендеп-өсуіндегі жаңа басқыш болды. Өйткен: бұл кезде араб халифатының билігі жойылып, ел басқару ісін жергілікті жерлердегі феодалдар мен ақсүйектер өз қолдарына алған еді. Енді араб тілі бұрынғыдай міндетті мемлекеттік тіл болудан қалды.

Сонымен, X—XII ғасырларда түркі әдеби тілі жан жақты дамып, жетіле түсті. Мұның өзі түркі халықтарының, соның ішінде, қазақ, өзбек, ұйғыр, қырғыз т. б халықтардың этникалық құрамының қалыптаса баста уы мен олардың әлеуметтік-қоғамдық өмірдегі ролінің біртіндеп арта түсуіне байланысты болды.

Сөйтіп, “қыпшақ, оғыз, қарлұқ және ұйғыр тайпалары мен халықтарының тілдері негізінде X—XII ғасыр ларда араб графикасындағы түрік жазуы қалыптасты Әдебиеттің көптеген ескерткіштері аралас қарлүқ-ұйғыр жәие қыпшақ-оғыз тілдерінде жазылды”¹.

Орта ғасырдағы ең танымал әдеби туындылар — “Құтадғу біліг”, “Хибат ул-хакайық” және “Диуани лүғат ат-түрік” сөздігі жергілікті Қарахан мемлекетіндег тайпалар мен халықтардың бәріне түсінікті, ортақ ті. болып табылатын түркі тілінде жазылды.

Ал енді бұл шығармалардың идеялық бағыт-бағдарын, көркемдік қасиеттерін, түркі тілдес халықтардыі әдебиеті мен мәдениеті тарихынаи алатын орнын дұрыс түсіну үшін алдымен сол кездегі

134

Ұлан-ғайыр өлкедегі мұндай жанданудың сыр-себептері не деген орынды сұрақ туады. Бұл сауалға жауап беру үшін біз әңгіме етіп отырған дәуірден ертерек кездегі кейбір тарихи оқиғаларға назар аударуымыз керек.

Орта Азия мен Қазақстанның көп жерлерін араб басқыншылары VIII—IX ғасырларда жаулап алғаны мәлім. Арабтар жергілікті халықтардың мал-мүлкін тонады, өздерін құлдыққа салды, қалалары мен елді мекендерін қиратты. Сондай-ақ олар жергілікті халықтың сан ғасырлық тарихы бар рухани қазынасын — тілін, жазуын, мәдениетін, әдебиетін, ежелден қалыптасқан наным-сенімін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, т. б. мүлдем жойып жіберуге барынша әрекет жасады. Олар зорлықпен елдің бәрін ислам дініне енгізіп, араб тілін міндетті мемлекеттік тілге айналдырды. Барлық жерде оқу-білім тек араб тілінде ғана жүргізілді. Ежелгі түркі жазуларын қолдануға қатал тыйым салынды.

Бұған наразы болған халық арабтарға қарсы және мұсылмандыққа қарсы жер-жерде көтерілістер жасады. Мұндай көтерілістер мен бүліктер бірте-бірте өрши түсті. Дәл сол кезде жергілікті феодал-ақсүйектер халықтың араб басқыншыларының үстемдігіне қарсы азаттық күресін ез мүдделеріне пайдаланып қалу үшін жан салды. Олар араб халифаларының билігін жойып, әкімшілік правосын түгелдей өз қолдарына алуға ұмтылды. Ақыры солай істеді де. Өкімет билігі жергілікті феодал-шонжарлардың қолына көшті. Соның нәтижесінде Жетісу жері мен шығыс Түркістанда (Қашғарда) X ғасырдың орта шенінде Қарахан мемлекеті пайда болды.

Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғрахан (915—955 жылдар) еді. Феодалдық құрылымы біршама

135

Қарахан мемлекетіндегі халықтың басым көпшілігі қаңлы, қарлұқ, шігіл және яғма сияқты түркі тайпалары болды. Мемлекет астанасы алғашта Қашқар қаласы, кейінірек Баласағұн шаһары, сосын барып Үзген қаласы болды.

Ал, енді XI ғасырдың бас кезінде қазақ жерінде Қыпшақ мемлекеттік бірлестігі құрылып, ол бірте-бірте нығайып келе жатты. Қыпшақтар аз уақыт ішінде Сырдарияның орта және төменгі бойындағы оғыз тайпалары мекендеген жерлерді жаулап алды. Сосын барып, Арал мен Каспий маңындағы далаларды өзіне қаратты. Сөйтіп, қыпшақтар Хорезм мемлекетімен шекаралас болды. Олармен сауда байланысын жасады.

Қыпшақ мемлекеттік бірлестігі XI ғасырдың соңында шығысында Ертістен бастап, батысында Еділге дейінгі ұланғайыр даласын алып жатты. Қыпшақтар бірте-бірте оңтүстік орыс далаларына барып, сол кезде половецтер деп атанып кетті. “Қыпшақ даласын Шығыс елдерінде “Дешті — Қыпшақ” десе, орыс жылнамаларында “Половецтер даласы” деп атайды.

“Қазақтардың этногенезінде XII ғасырдың аяғында — XIII ғасырдың басында халықтың құралуы жолында көп ілгері басқан шығыс қыпшақ тайпалары елеулі роль атқарды”¹.

Қыпшақтар бұл кезде Орта Азиямен, Русьпен және Кама Бұлғариясымен өзара қарым-қатынас жасап, олармен экономикалық, мәдени байланыста болды².

Сол кездегі Қазақстан калаларының ең ірісі Отырар мейлінше өрлеп тұрды. Отырар — көшпелі және отырықшы түркі тайпаларын

136

Жетісу өңірінің мәдени өмірінде кезінде ерекше роль атқарған қала Тараз еді. Бұл қалада және оның маңайындағы ондаған қоныстарда ғажайып архитектуралық ансамбльдер мен монументті ғимараттар салынды.

Кезінде транзитті сауда орталығы ретінде машһур болған Испиджаб (Сайрам), Шығыс пен Батысты байланыстыратын керуен жолдарының қиылысқан жеріне орналасқан Сығанақ қалалары халықтың мәдени тұрғыдан дамуында ерекше маңызды роль атқарды.

Бұлардан басқа да Құлан, Мерке, Аспара, Баласағұн сияқты көптеген ірі-ірі ғылым мен мәдениет ошақтары болды.

Сәулетшілік (архитектура) өнері де едәуір дамыды. Архитектуралық құрылыстарда күйдірілген қыш, ақбалшық, мәрмәр тас, т. б. кеңінен қолданылып, ғимарат қабырғалары мен күмбездеріне түрлі ою-өрнектер, нақыштар, кілем өрнегі салынатын болды. Қарахан мемлекеті дәуірінде салынған сәулетшілік өнерінің озық үлгілері—Айша бибі күмбезі, Бабаша Хатун мавзолейі, Аяққамыр және Алаша хан күмбездері, т. б. бұл сөзімізге толық дәлел.

Сондай-ақ X—XII ғасырларда Қазақстанда қыш-құмыра жасау кәсіпшілігі, мөлдір шыны және түрлі түсті шынылардан, сүйек пен мүйізден сан түрлі тұрмыстық бұйымдар жасап шығару ісі өркен жайды. Әсіресе, бұл кезде зергерлік өнері жақсы дамыған еді. Дешті қыпшақтың он саусағынан өнері тамған зергерлеріне бедерлеу, нақыштау, мәнерлі құйма, оюлау және алтын жалату сияқты зергерлік өнердің сан алуан тәсілдері мәлім болады.

Бұл кезде Орта Азия мен Қазақстанда Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Райхан Бируни сияқты есімдері әлемге мәшһур энциклопедист ғалымдар болды. Бұлар философия, логика, медицина, астрономия, математика, тарих, тіл білімі, әдебиеттану, т. б. ғылым салаларының дамуына кыруар мол үлес қосты. Солардың ішінде, әсіресе, әл-Фараби тұлғасы оқшауланып тұрды.

Махмұд Қашғари, Жүсіп Баласағұн, Ахмед Иүгінеки, Ахмет -

137

Яссауи сияқты көркем сөз зергерлері мен тілші-ғалымдар түркі тіліндегі көркем әдебиеттін шарықтап, өсіп-өркендеуіне мол үлес қосты.

Сөйтіп, орта ғасырда ұлан-ғайыр Қазақстан жеріндегі халықтың бір белігі исламды қабылдаса да, көшпелі түріктер арасында мұсылман діні жаппай тарай қойған жок. Әйтсе де ислам дінінің халық арасында кеңінен тарауы бәрінен де гөрі феодал-ақсүйектерге мейлінше тиімді еді. Олар арабтар әкелген жаңа дінді халықты бұрынғыдан да қатал түрде қанай түсу үшін идеологиялық құрал ретінде пайдаланып қалғысы келді.

Бірақ Түрік қағанаты дәуіріндегі мәжусилік наным-сенімдер қыпшақтар арасында көпке дейін сақталып қала берді. Соның нәтижесінде, ислам діні ежелгі мәжусилік наным-сенімдермен қоса-қабат тарап отырды.

Ислам дінінің көбірек тараған жері Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аймақтары болды. Мұнда X— XII ғасырларда мұсылман дінінің суфизм немесе сопылық деп аталатын мистикалық ағымы тараған еді.

138

“Диуани лұғат ат-түрк”

Махмүд Қашғари — он бірінші ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, белгілі саяхатшы. Ол “Диуани лұғат ат-түрк” атты еңбек жазып, өз заманындағы түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасын жасады. Әйтсе де “Диуани лұғат ат-түрк” тек түркіше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге, ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ ғылымн еңбек. Біз үшін ең маңыздысы — автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса құнды материалдар — түрлі тақырыптағы өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер т. б. көркем сөз үлгілеріи енгізген. Әдеби шығармалар мен халықтық фольклордан алынған үзінділерді Махмұд Қашғари осы сөздіктегі әрбір сөздің мән-мағынасын оқушысына тереңірек түсіндіру үшін мысал ретінде алып отырған.

Сейтіп, алғашқы қауым адамдарының өмірін, тұрмыс-тіршілігін, еңбегін, сана-сезімін бейнелейтін ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері бізге Махмұд Қашғаридің еңбегі арқылы жетті. Сондай-ақ орта ғасырдағы көбіне дидактикалық сарында больш келетін жазба әдебиет үлгілерін де біз ұлы ғалымның осы кітабынан табамыз.

Махмұд ибн-ул Хүсайын ибн Мүхаммаділ Қашғари орта ғасырдағы мәдениет орталыктарының бірі болған Баласағұн шаһарында туылған. Балалық шағы осы маңайдағы Үбіл және Әзін деп аталатын қыстақтарда өткен. Оның қай жылы туылып, қашан қайтыс болғаны анық-қанық мәлім емес. Әйтсе де жанама деректерге қарап, оны он бірінші ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың соңында дүние салған деп есептейді. Ұлы ғалымның “Қашғари” деп аталып кетуінің себебі оның бабасы Баласағұнға бір кезде Қащқардан көшіп келген.

Болашақ ғалым алғашта Баласағұн, Қашқар қалаларында, ал кейінірек, өсе келе Самарқан, Бүхара Нишапур, Мерв және Бағдад шаһарларында оқиды, Ол әсіресе, араб философиясымен, сондай-ақ араб-парсы тілдеріндегі шығыстың классикалық поэзиясымен Көбрек айналысады.

139

Бұл жөнінде Махмұд Қашғаридің өзі де жазып кеткен: “Мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар кезіп (аралап) шықтым, лұғаттарын (сөздерін) жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бұл істерді тіл білмегенім үшін емес, қайта бұл тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім. Әйтпесе мен тілде олардың ең білгір адамдарынанмын, ең үлкен маманадарынан, көрегендерінен, байырғы тайпаларынан шыққан, соғыс істерінде мықты найзагерлерінен едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпалары-ның тілдері түгелдей көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың бәрін мұқият бір негізде жүйеге салдым”¹.

Орта ғасырдың ең көрнекті ғалымдарының бірі Махмұд Қашғари тіл білімі мен әдебиетке қатысты көлемді де, күрделі екі ғылыми еңбек жазғаны мәлім. Бірі — “Жавохирун-нахв фи луғотит турк” (“Түркі тілдерінің синтаксисі, қағидалары”) деп аталады. Өкінішке орай, Махмүд Қашғаридің бұл еңбегі бізге жетпеген. Бұл кітаптың тағдыры бізге әзірше белгісіз күйінде қалып отыр. Ал, екінші еңбегі —“Диуани лүғат ат-түрк” (“Түркі сөздерінің жинағы”) екені мәлім. Бұл еңбек 1074 жылы жазылған.

“Диуани лүғат ат-түрк”—қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген

140

сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т. б. түркі тілдерінің сол кездегі сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.

Махмұд Қашғаридің бұл сездігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұна тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол кездегі ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне т. б. қатысты аса бағалы деректер берілген.

Махмұд Қашғари еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологі А. Н. Қононов бұлай деп жазды: “Мұнда XI ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы..., этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы туыстық және жекжаттық терминдері туралы, түркі қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам-сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен жабайы жануарлар және құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәнді дақылдары туралы, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, -айлардың және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура туралы, қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің атта-ры, анатомиялық терминология туралы, металдар мен минералдар туралы, әскери, спорт және әкімшілік тер-минологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың өсімдері туралы, діни және этникалық терминология туралы, балалардың ойындары мен ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда бірден-бір деректеме болып табылады”.<sup>1

1</sup> М. Кошғарий. Девону луғотит турк. Тошкент, 1960, 1-том, 44-бет. Біз кітаптағы өлең жолдарын сөздіктің осы басылымынан алып отырмыз.— Н. К.

¹ А. Н. Кононов. Махмуд Кашгарский и его “Дивану лугат ат-турк”. “Советская тюркология”, 1972, № 1, с. 12.

141

“Диуани лұғат ат-түрк” 1915—1917 жылдары Стам-бул қаласындағы Ахмет Рифат баспасынан үш томдық кітап түрінде жарық көреді. Міне, Махмұд Қашғари ең-бегін жан-жақты зерттеу, басқа тілдерге аудару ісі осы кезден бастап шындап қолға алынды деуге болады.

Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бұл шығарманы неміс тіліне аударып, 1928 жылы Лейпциг қаласында бастырып шығарды. Броккельмақ бұл еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит тәртібіне келтірді.

Неміс ғалымы Фриц Хаммел осы сөздікте ұшырасатын мақал-мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітапша етіп бастырды.

Кернекті түрік филологы Басым Аталай оны осман түріктерінің тіліне тәржіма жасап, 1939—1941 жылы Анкарада үш томдық кітап етіп шығарды.

Махмұд Қашғаридің, бұл еңбегін зерттеуге, оны басқа тілдерге аударуға, оған тілдік және әдебиет тұрғысынан түсініктер жазуға совет ғалымдары қыруар үлес қосты. Мәселен, тілші-ғалым С.Муталлибов “Днуани луғат ат-түркті” өзбек тіліне аударып, оны 1960—19ӨЗ жылдары Ташкенттегі “Фан” баспасынан үш кітап етіп шығарды. Ал, көрнекті совет лингвист ғалымдарынан Н. А. Баскаков, А. Н. Кононов, А. Қ. Боровков, С. Муталлибов, В. Решетов, т. б. осы сөздікке қатысты көптеген құнды зерттеулер жүргізді. Махмұд Қашғари сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі - ақын Фариза Оңғарсынова қазақ тіліне аударды¹.

1. Махмуд Қашғари. Жаз бен кыстын, айтысы (аударған Ф. Одғарсынова). “Жалын” баспасы, 1985.

142