Қазақ әдебиетінің

“Диуани лұғат ат-түркке” екі жүзден астам өлең, үш жузге тарта мақал-мәтелдер, толып жатқан қанатты сөздер, көркем теңеулер, т. б. енген. Бұл жөнінде Махмұд Қашғари: “Мен бұл кітапты арнайы әліппе тәртібі бойынша парасатты-ғибрат сөздер, сажьдар (ақ өлең ұйқасымен жазылған прозалық шығарма), мақалдар, өлеңдер, ражаз (ерлік жырлары) және наср (проза) деп аталатын әдеби үзінділермен көркемдедім”— деп жазады.

Әрине, “Диуани лұғат ат-түрктегі” өлең-жырлардың қайсысы қай кезде жазылғанын дәлме-дәл анықтап білу қиын. Әйтсе де сол әдеби шығармалардан алынған шағын үзінділердің мазмұнына, тілі мен жазу стиліне қарап қай дәуірдің әдеби туындылары екенін шамалап айтуға болады. Көптеген өлең-жырлардың өте-мөте ертеде, тіпті алғашқы қауым кезінде өмірге келгенін аңғару қиын емес. Мұндай көне жырларда, мақал-мәтелдерде түрлі тайпалардың өте ерте замандағы өмірі, алғашқы қауымдағы адамдардың тұрмыс-тіршілігі, олардың Көк тәңірісі мен Күнге табынуы, табиғат құбы-лыстарынан зәресі қалмай қорқуы бейнеленеді.

Алғашқы қауымдағы адамдардың мейлінше қара-

пайым тұрмыс-тіршілігінен туған мұндай ауыз әдебиеті

үлгілерінде ислам діні қағидаларының ешқандай көрінісі, белгісі жоқ деуге болады. Өйткені бұл әлі түркі тектес халықтар арасына ислам діңінің тарай қоймаған _кезі еді. Сондай-ақ бұл өлең-жырларда араб тілі элелменттері де кездеспейді. Мұндай шығармалар Махмұд, Қашғари дәуірінен талай-талай ғасырлар бұрын туындап, кейінірек ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып, ауызша

сақталып келгеніне ешқандай күмән жоқ.

“Диуани лұғат ат-түркте” мысал ретінде келтірілген: батырлық-ерлік күрес жырлары, сондай-ақ алып Ер Тұңғаны жоқтап айтылған өлең жолдары бар. Бұл

143

жырлар адамзаттың алғашқы қауымында пайда болғанын мазмұнына қарап-ақ аңғару мүмкін.

Махмұд Қашғари жинап, өз еңбегіне енгізген жырлардың басым көпшілігі қарапайым еңбек адамдарының көркем туындылары болып, солардың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаса, енді бірқатар өлеңдер қанаушы шон-жарларға қатысты, солардың сойылын соғатын шығармалар болып келеді.

Еңбекші халықтын, әдеби туындыларында феодал-клерикал топтардың зұлымдығына қарсы наразылық білдіру, сондай-ақ аристократ-шонжарларды сынау мотиві басым болып жатады. Мәселен, мына бір өлеңде кедей, киерге киімі жоқ, жұпыны адамның қыста суықтан дірдек қаққан мүшкіл хәлі былайша суреттеледі (Біз кене түркі текстерін транскрипция жасап, өлең-жырдың мазмұнын қарасөзбен аударма жасалған күйін-де жақша ішінде беріп отырмыз):

Болчік баліқ йуғрулур,

Жіғай йауз йігрілур,

Эріқгакларі оғрілур,

Озғуч біла эврішур.

(Қыста барлық жақ лай, балшық болады. Кедей, жұпыны адамдар қатты қиналады. Суықтан олардың бармақтары тоңып қалады. Қыстан қысылып, әрен, жан сақтайды).

“Диуани лұғат ат-түрктегі” кейінгі дәуірде жазылған әдебиет үлгілері көбінесе дерлік дидактикалық сарында болып келеді. Мұндай өлең-жырлар оқушысын оқу-білімге, өнерге, әдептілікке үндейді. Адамгершілік, мораль этика мәселелерін сөз етеді.

Махмұд Қашғаридің “Диуани лұғат ат-түрк” жинағындағы өлең-жырлар мазмұны бойынша түрлі мәселелерге арналған. Енді соларды жеке-жеке тақырыптар бойынша қарастырып көрейік.

144

Сөздіктегі Алғашқы қауымда тіршілік еткен адамның табиғат туралы ерекше назар аударған нәрсесі-табиғат

өлең -жырлар. құбылыстары болды. Мұның өзі түснікті де. Өйткені адам әлі өзін қоршаған табиғатқа толық тәуелді еді. Сондықтан да ол жанға жайлы, арқар-киігі асыр салған көктем көріністерін мақтады, ал қаһарлы, мейірімсіз қыс аязына ызаланып, оған арнап өзінше өлең шығарды. Мәселен, ежелгі дәуір адамдарына көктем көріністері қалай әсер еткенін, олардың табиғатқа жас баладай қызығып, тамсанып қарайтынын төмендегідей өлең жолдарынан сезуге болады:

Қар, боз кәмұғ эрушді,

Тағләр сууі ақішді,

Көкшін бүліт өрүшді,

Кәйғұқ болуб окрішүр.

(Қар, мұз еріді, тау суы аға бастады. Кегілдір бұлт көтерілді, ол суда жүзген қайықтай аспанда жүзіп бара жатты).

Ұрді бүліт інграшу,

Ақті ақін мунгрәшу,

Қалді бүдүн танглашу,

Көкрәр тәкі мәқгрәшур.

(Бұлттар ойнай бастады. Сарқырап сел ақты. Бұған жұрттын, бәрі абыржып қалды. Найзағай ойнап, күннің күркіреген үрейлі даусы естілді).

Қақләр кәмұғ көләрді,

Тағләр баши іләрді,

Ажүн тані йілірді,

Туту чәчәк жәркәшур.

(Сай-салаға су толды, тіпті тау басы сағымданып көрінбей қалды, бәрінін, тынысы кеңіп жадырады,_өсімдіктер мен ағаштар жуынды. Барлық нәрсе безеніп, нұрланып кетті).

Тумән чәчә тізілді,

Бұқүнден ол иазілді,

Өкүш иатіб узәлді,

Иерде қүбә әзрішур.

(Түрлі түсті бәйшешек қаз-қатар өсіп шықты, бұтақтарын жайды. Ұзақ уақыт топырақ астында қалып тұншыққан гүлдер бас көтеріп жайраң қақты).

Құлан түгәл кумутті,

Аркар, соқәқ иумутті,

Иайлағ табә эмітті

Тізгік торуб сәкрішур.

145

Әтіл сууі ақа турур,

Қайа тубі кақа турур,

Бәлік тілім бақа турур

Көлуң тақі кушэрур

(Еділ суы ағып жатыр. Ол қатты тау тастарына соғылып сылдырайды. Тасыған сулардан пайда болған көлшіктерде балық, бақалар көбейіп жатыр).

“Диуани лұғат ат-турктегі” ауыз әдебиетінің үлгілері табиғат көріністерін бейнелейтін пейзаж лирикасы мен жыл маусымының ауысуына арналған өлең-жырлар болып келеді. Табиғат лирикасы да, жыл маусымын суреттейтін өлеңдер де, ежелгі заман адамдарының өзін қоршаған, өзі тіршілік ететін ортадағы табиғат құбылыстары жөніндегі түсінігін, сол жөніндегі наным-сенімін аңғартады.

Көне заман адамдары күннің жылынуын немесе суықтың, түсуін, қар мен жаңбырдың жаууын жақсы немесе жаман рухтардың келуіне байланысты деп қарағаны мәлім. Бұл дуалистік көзқарасты олардың жыл мерзімдері жөніндегі өлең-жырларынан да аңғаруға болады.

Табиғаттың дүлей күшіне толық бағынышты ерте заман адамдарын жылдың бір мерзімі қуанышқа бөлесе, екінші мерзімі оларды ауыр ойға батырып, қайғы-қасіретке салады. Мәселен, мұны жаз бен қыстың айтысынан байқауға болады. Бір қызығы—ежелгі адамдар қысты да, жазды да, көктемді де, күзді де өздерінің өлең-жырларында бейне бір тіршілік иесіне, тіпті тірі адамның өзіне ұқсатып суреттейді. Олар қыс пен жазды бір-біріне қарсы қойып, оларды өзара тартыстырып, айтыстырады.

Қыс пен жаздың өзара айтысынан бірнеше мысал келтірейік.

Қыш йаи білә төкушті,

Қінір көзунуғ бақішті,

Тутушкалі йакішті,

Утғалімәт оғрәшур.

(Қыс пен жаз тоғысты, бір-біріне жаман көзбен қарады. Олар бірін-бірі жеңуге тырысып бақты).

Жаз айтады:

Қыш йағіру сууләнур,

Эр ат манін йауруиур.

Ікләр иеме сауруур,

Ат йін тақі тагрішур.

146

(Қыс жазға қарсы бақырып-шақырып сөйлей бастады. Мен адамдарды да, қара малдарды да семіртіп, мүшелерін нығайттым. Менің тұсымда ауру-сырқат азаяды. Адамдардың еттері қатады, өздері күш-куатқа енеді.).

Ол қар кәмуг қішін інәр,

Ашліғ, таріғ, аннін унар,

Иаулақ йағы мәндә тінәр,

Сэн келібан тебрашур.

(Қар тек қыста ғана жауады. Арпа, бидай, тағы басқа егіндер қардан нәр алып өнеді. Жаман адамдар, дұшпандар мен келгенде тынышталады, сен келген бойда-ақ олар әрекетке кірісіп, тықырши бастайды).

Қыс айтады:

Сэнде Көпәр чазанлэр,

Көзгу сінгэк йіланлар,

Дук мінг куйу туманлар,

Козруқ тікіб йугрушар.

(Шаян секілді зиянды жәндіктер, шыбындар, жыландар, масалар бәрі сенің тұсыңда пайда болады, барлық. жерді қаптап ызғиды).

Йай қыш біла карішті,

Эрдам иасін көрішті,

Чэрік тутуб керушті,

Оқтағалі отрушур.

(Жаз бен қыс қарсыласты. Олардыц әрқайсысы өз артықшылық-тарын көрсете бастады. Олар бір-біріне оқ ататындай әсер жинап айқасты).

Жаз айтады:

Иілкі йарім отланур,

Отлаб аннін этланур,

Бәклар саміз атланур,

Сауунуб угур асрішур.

(Мен келгенде жылқылар жерден өздері шөп жейді. Шұрайлы шөптер жеп семіреді, бектер семіз аттарға мінеді, қуаныштан бірін-бірі қытықтап ойнайды).

Бұл айтыста адамдарға берер ырзығы да, қуаныш-шаттығы да мол жаз “жеңіп” шығады. Қыс каһарынан тайып “жеңіледі”. Таудағы қар, мұз, еріп кең жазира дала қайтадан көкмайса, жасыл-қызыл гүл кілемге оранады. Ұзаққа созылған суық қыста үнсіз қалған алуан түрлі құстар қайта сайрайды, жан-жануарлар ең далада асыр салып, нағыз у-шу, қым-қиғаш қызу өмір басталады.

147

Жаз -маусымының бұл “жеңісі”—адамдардың жеңісіне айналады.

еңбектің де түрі, өнімділігі арта түсті.

Әрине, мұның бәрі халықтың ауыз әдебиетінен тиісті көрінісін тапты. “Диуани лұғат ат-түрктегі” ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері ішінде аңшылық, еңбек тақырыбына арналған өлең-жырлар көп. Мүндай өлеңдерде тайпа мүшелерінің бірігіп аң аулауға шыққаны, егін салғаны, мал баққаны жырланады.

Еңбек тақырыбына арналған өлеңдер — енбек процесінің жемісі, көрінісі болып табылады. Еңбекті мадақтаған өлеңдер мен еңбекті бейнелейтін түрлі ойын-сауықтар қай заманда болса да жұмыстың ауыртпалығын азды-көпті жеділдетуге, адамдарды бірігіп өнімді еңбек етуге шақырады, жастарды еңбекке баулйды. “Ойын — еңбек перзенті” екені мәлім¹. Сондықтан біз алғашқы қауым адамдарының аңшылық жөніндегі өлеңдерін оқи отырып, олардың еңбек жөніндегі көзқарасын, ой-пікірін, сол кездегі аңшылық өнерінің дәрежесін байқаймыз.

Адамдардың күнкөрісі, тұрмыс-тіршілігі ол кезде аңшылық еңбегіне тікелей байланысты еді. Сондықтан тайпа мүшелері аң аулау маусымына салтанатты түрде дайындалатын болған. Аңшылық маусымын бастар алдында қызу той-думан жасап, ойын-сауық өткізген.

Мұндай жиындарда айтылатын өлеңдер негізінен аңшылық жайында болып келген. Мәселен, мына бір өлең жолдарынан енді аң аулауға шығайын деп тұрған адамдардың сауық-сайран құрып жатқанын көреміз:

Өттүз ічіб кіқрэлім,

Иуқар қобуб сәкралім,

Арсланлайу көкралім

Качті сақінч савіналім.

(Әрқайсысымыз үш мәртеден ішейік, ең зор қуанышымызды білдіріп, аяққа тұрып, секіріп ойнайық, арыстандай ақырайық, қайғы бізден қашқанын, қайғымыз қалмағанын білдіретіндей етіп қуанайық).

Г. В. Плеханов. Искусство и общественная жизнь. М.. 1953,

148

Иігілтларіңг ішлату

Иағач иаміш ірғату,

Құлан, кейік аулату

Базарім кіліб ауналім,

(Жас жігіттерді іске қосайық, олар ағаштарды сілкілеп жеміс терсін, сосын оларға құлан, киік аула деп бұйырайық. Бұл қуанышты күндерді мерекелеп, қуанышпен өткізейік).

Осылайша аңшылық қыза түседі:

Чэғрі беріб құшлату,

Тайған ізіб тішлату,

Тілкі тоңғұз ташлату,

Эрдам біла оқлалім.

(Жігіттерге саятшы-құстарды беріп, құс аулауға жіберейік. Түлкі мен жабайы шошқаларды таспен ұрып, соңынан тазы иттерімізді салып тістетейік. Өзіміздің алдағы істерімізге сеніммен қарап, мақтанайық).

Жастарды аң аулап, асау үйретуге баулу керектігін осындай қызу той-думанда өлеңмен айтып, еске салады:

Тосун мунуб секіртсүн,

Эсізлігні эмуртсүн

Ітқа кейік қайтартсун,

Иатміш сані үмналім.

(Жігіттеріміз асау аттарды мініп үйретсін. Иттерді қайта-қайта салып, киік ауласын. Біз аңньщ қолға түсетініне сеніп, оның етін жеуден үміт үзбейік.)

Сонымен, Махмүд Қашғаридің “Диуани лұғат ат-түрк” атты түркі сөздерінің жинағы арқылы бізге жеткен алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-жырлары — сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру саласындағы өмірін, _еңбек процесін, тайпа мүшелерінің қауымдасқан тұрмыс-тіршілігін бейнелейді.

Ерлікті Әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамдары

Мадақтау. жүрек жұтқан ерлікті, батырлықты ерекше қастерлеп, жырға қосқан. Жан түршігерлік үрейлі аңдармен арпалыста

немесе түрлі тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерлігімен, қыруар күш-қуатымен, әскери айла-тәсілімен көзге түскен батырларды көкке көтере мадақтайтын өлең жолдары “Диуани лүғат ат-түркте” жиі ұшырайды. Мәселен, осындай қаһармандық жырлардың бірінде

149

тау басында тұрған батыр жақындап келе жатқан тобын көріп былай дейді:

Иағі қару керіш көрдім,

Тоқүш ічра уруш бердім,

Эран көруб баші тіғді,

(Таудан төмен қарап айғайлап, ру-тайпаларымды жинадым. Жауға қарсы садағымды оқтадым. Майданға шығып, өзім шайқас бастадым. Мені көріп жау батырларыныц бастары салбырап қалды).

Сосын қан майдан соғыс басталады:

Өзін екуніб уріладі,

Иірақ йерниңг каріладі,

Атіғ кемішіб уріладі.

Оуут болуб түбу ағді.

(Алғашта кеудесін қағып, айғай салып лап берді. Аттарының тізгінін босатып, қаруларын қолға алды. Бірақ соңынан ұялып, төбеге қарай кашты).

Соғыс картинасы жалғаса түседі:

Эран ізіб сөка түрді,

Баші бойнін сөка турді,

Оуут болуб бука турді,

Үзу камә табан йіғді.

(Ол маған батырларын жіберді. Олар алдымен тізе бүкті, бас көтере алмай қалды, өкініштен мойындары салбырап кеткен еді. Шабуылды тоқтатыңыз деп жалбарынды).

Эбаңг көлсам үзу баріб.

Тұтар эрдім соусін таріб,

Бұлұн қіліб баші йаріб,

Илұғ барча мәнга йіғді.

(Егер қаласам шабуылды жалғастырып, өзін ұстар едім, әскерін таратып, өзін тұтқын етіп, басын жарар едім. Бірақ ол жанын сақтап қалу үшін кеп тарту берді).

Ізу беріб бошуттум,

Тоуар йулуғ ташуттым,

Эран әссін ашуттум,

Иүкін барча өзі жіғді.

(Азаттық беріп босаттым. Бірақ өзін құтқару үшін тарту еткен нәрселерін өзіне тасыттым).

Сөйтіп, мұндай қаһармандьіқ өлең-жырларда батырдың күш-қуаты, ерлігі, соғыс өнеріне жетік екендігі, қан майдандағы шайқас эпизоды жырланады. Қаһармандар

150

мадақталады. Жастарды батыр болып өсуге шақырады. М, Кашғари сөздігіндегі ерлікті көкке көтере мадақтайтын мұндай шағын үзінділер әр заманда өмірге келтен әртүрлі батырлық жырлардан, үлкен эпостық шығармалардан теріп алынған болса керек.

“Диуани лұғат ат-түркте” орта ғасырлардағы түркі халықтарының шет ел басқыншыларына қарсы жүргізтен ерлік күресінен елес беретін өлең жолдары да аз емес. Сыртқы жауға қарсы күрес — қазақтың батырлық жырларынын, басты тақырыбы деуге болады. Басқыншылардан қорғайтын батырдың туылуын батырлар жырында бүкіл халық болып, зарыға күтеді. Туған халқының тәуелсіздігі үшін қан майданға тайсалмай шыққан мұндай батырлардың отаншылдығы мен адалдығы эпоста зұлымдық пен қиянатқа қарсы қойылады.

лады. Әсіресе, төрт түлік мал туралы өлеңдері мен наурыз жырлары — барлық өлең тобының ішіндегі ең қадым замандардан сақталып келе жатқан түрлеріне жатады, Мұндай жырлардан өте ерте замандағы адамдардың тұрмыс-тіршілігін, еңбегін, кәсібін, әдет-ғұрпын” салт-санасын, тотемдік түсініктерін танып білеміз.

Ежелгі түркілердің наным-сенімінен туған — бәдік, бақсылар сарыны, бата-тілек, бесік жыры, той бастар, жар~жар, сыңсу, жоқтау, естірту, т. б. жырлар казақ фольклорынан да кең орын алған. Қазақта ауыр қайғылы хабарды естірту көбінесе жұмбақтап, тұспалдап айтылатын болған.

151

Міне, Махмуд Қашғари жинағындағы осындай жоқтау-өлеңдердің бірі — Алып Ер Тұңға өлгенде айтылған жоқтау. Бұл өзінің мән-мағынасы, терең ойлылығы, сезімге әсер етуі жағынан өзгелерден оқшауланып тұрады. Осы жоқтаудан бірнеше шумақ өлеңді оқып көрейік:

Алб Эртұдға өлдіму,

Эсіз ажун калдіму,

Ұзлақ өчіи алдіму,

Эмді иурақ йіртілур.

(Алып Ер Тұңға өлді ме? Мына дүние одан құтылды ма, замана одан өшін алды ма? Бүгін ел-жұртында оған жан-жүректерімен қайғырып жатыр).

Иағы отін очургэн,

Төйдін аны кочургэн,

Ішлэр түзүб кечіргэн

Тегді оқі өлдурур.

(Ол дұшпан отын өшіруші еді. Ұрыс кезінде әскер сапын тәртіпке салатын. Ал, езі дұшпан қосынының қатарын бұзатын, қиын істерді атқаратын. Оған замана оғы тиді).

Беклер атін эрғуруб,

Қазғу аны тұрғуруб,

Маңгізі йузі сарғаріб,

Қорқұм энгар туртулур.

(Бектер бұл елімге аттарын шаптырып келді. Қасірет-қайғыдан, тіпті бектердің жүзі запыранмен боянғандай сарғайып кетті).

Өлішіб эран берлайу,

Иіртін йақа ұрлайу, :

Сікіріб оні йурлайу,

Сіғтаб көзі өртулур

(Адамдар бөрідей шулады. Жағаларын жыртып

152

жылады. Әуенге салып та боздады. Көздері жасқа толып, түк көрмей қалды).

Халықтың мұндай даналық сөздері адамдардың сан ғасырлық өмір тәжірибесінен туатыны мәлім. Мақал мен мәтелге айналып кеткен ғибрат сездер — өмірдің қыры мен сырына әбден қанығып барып жасалған корытынды пікірлер секілді болып келеді.

Енді “Диуани лұғат ат-түркте” кездесетін осындай макал-мәтелдерден бірнеше мысал келтірейік:

Алп чірәнда, білка тіракта

(Батыр — майданда, ғалым — оцгімеде сыналар).

Күз Келігі йазун балкурур

(Күздің келетіні жаздан-ақ белгілі).

Кұт білгісі — біліг

(Бакыт белгісі — білім мен ақыл).

Ардам баші — тіл

(Әдептің басы — тіл).

Арсылан қарыса сычған енін күзетур

(Арыстан қартайса тышқан інін күзетер).

Қылну білсе қызыл кизер,

Иарану білсе йашыл кизер.

(Қылымси білсе — қызыл киер,

Жарамсақтана білсе — жасыл киер).

Мұндай мақал-мәтелдер бүгінгі қазақ әдеби тілінде дәл осы күйінде, ал кейде, сәл ғана өзгерген түрінде кеңінен қолданылады. Сонымен, қазіргі қазақ тілінде айтылып жүрген мақал-мәтелдердің бірқатары сонау көне заманның куәгері болып табылады. “Диуани лұғат ат-түрктегі” осындай мақал-мәтелдерге қарап, бұдан он ғасырдай бұрын айтылған даналық ойлар бүгінгі күнге дейін өзінің алғашқы мән-мағынасын жоғалтпағанын көреміз.

Мысалы:

Кеңесті іс келісе береді,

153

Көрікті тоның өзіңе болсын,

Шырын асың өзгеге болсын.

Алымшы — арыстан,

Берімші — тышқан.

Кісі аласы ішінде,

Жылқы аласы сыртында.

Ұлық болсаң, кішік бол.

Інген ыңыранса, бота боздайды.

Арпасыз ат жүрмес,

Арқасыз алып жеңбес.

Махмұд Қашғари еңбегінде бұлардан басқа да толып жатқан мақал-мәтелдер оқушысьш әділдікке, арнамысты жоғары ұстауға, махабатқа адал болуға, мейірімділікке, ізгілікке үндейді.

Сөйтіп, бізге осы “Диуани лұғат ат-түрк” арқылы көне заманның куәгеріндей болып кеткен өлең-жырлар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер “халық көңіліндегі қайғы-қасірет пен куаныштың серігі, оның білім қазынасы, діни және философиялық кітабы екені” даусыз¹.

Ал, енді “Диуани лұғат ат-түрктегі” әдебиет үлгілерінің көркемдік сипатына келетін болсақ, түркі тайпаларьшың әртүрлі поэтикалық жанрларда көркем туындылар жасағанын көреміз. Мәселен, Махмұд Қашғари жинағындағы еңбек, ерлік, сүйіспеншілік, т. б. мәселелерге арналған өлеңдер барлығы дерлік лирикалық жанрдағы шығармалар болып келеді.

“Диуани лұғат ат-түркте” эпикалық жанрдағы көлемді жырлардан келтірілген үзінділер де бар. Мәселен, “Аңшылық” және “Қыс пен жаздың айтысы” нақ осындай көлемді эпикалық туындылардаи алынған үзінділер болса керек.

Сондай-ақ мұнда дидактикалық сарындағы поэзияның алғашқы нұсқалары да үшырасып қалады. Бұл жырларда негізінен мораль-тәрбие мәселелері сөз болады. Мұның бәрі халықтық фольклор мен жазба әдебиет жанрларының көп екенін ғана емес, сонымен бірге, кейбір поэтикалық формалардың тұп-тамыры тереңде, алғашқы қауымдар қойнауында жатқанын дәлелдейді.

Махмұд Қашғаридің осы еңбегіндегі өлең-жыр үзінділері фольклор мен жазба әдебиеттің үлгілері болып,

¹ П. Лафарг. Очерки истории культуры. М-, 1926, с. 51

154

Сәйтіп, “Диуани лұғат ат-түрқтегі” әдеби ескерткіштерді жан-жақты зерттей келіп, мынадай түйін жасаймыз. Халық ауыз әдебиеті өзінің тақырыптық жағынан да, идеялық тұрғысынан да сол кездің өзінде-ақ мейлінше дамып жетілгені даусыз. Ең бастысы — бұл өлең-жырлар қоғамдық-әлеуметтік өмірдің сан түрлі, манызды мәселелерін қамтып, олар жөнінде нақты пікірлер айтады.

Қорыта айтқанда, Махмүд Қашғаридің теңдесі жоқ бүл шығармасы біздің еліміздегі түркі тілдес халық-тардың бәріне бірдей ортақ асыл қазына, тілдік, әдеби, тарихи, этнографиялық, т. б. тұрғыдан мейлінше бай мұра болып табылады.

ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН

“Құтадғу біліг”

(“Құтты білік”)

Жүсіп Хас Хажиб Баласағұн —XI ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі күллі шығыс елдеріне мәшһур болған данышпан-ойшыл, энциклопедист-ғалымы, белгілі қоғам қайраткері.

Жүсіп Баласағұн өз замандастарына және өзінен көп жылдар кейін өмір сүрген ұрпақтарға орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ табиғаттану, риезиет (математика), фәләкият (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі, т. б. толып жатқан ғылым салаларың жете меңгерген ғұлама-ғалым ретінде жақсы мәлім болған.

Әйтсе де Жүсіптің есімін әлемдік әдебиет тарихына мәңгілікке өшпестей етіп жазып қалдырған бірден-бір әдеби мұрасы—“Құтадғу біліг” (Құтты білік”) дастаны. Бұл дастан қазіргі түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы "тарихы, қоғамдық саяси-өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, т. б. Жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін көркем туынды.

155