Ќазаќ фольклорында “шыбынныњ басына баќ ќонса,сам±рыќ ќ±с сєлемге келер”деген мєтел бар

Асанқайғының жыр-толғаулары мен нақыл сөздеріне қарағанда, Дешті Қыпшақтың кіндік мекені Еділ, Жайық бойынан қазақ руларының ірге көтеруін қолдамай, Керей мен Жәнібекке көп қарсылық білдірген айқын аңғарылады. Асанқайғының “Жерұйық” іздеуіне қатысты айтылатын аңыздардан да халықтың бас құрап, ірге орнықтырып, ел болу қамын ойлауда оған шешуші міндеттің жүктелгені байқалады.

Ақыры, елдің ертеңін ойлап, еңсесін көтеруді өмірлік мұрат еткен Асанқайғы Ордадан бөлінген қазақ руларын Шу, Сарысу бойына, Ұлытау төңірегіне қоныстандыруға атсалысып, халықтың темірқазығындай бағдарша болып өткені мәлім.

Ел ауызындағы қария сөздің айтуында, Асанқайғы Сарыарқада дүние салып, Ұлытаудың топырағы бұйырған. Ал, Уәлиханов Шоқанның жазуында Асан–ата өмірінің соңғы жылдарында Жетісуда өткізіп, Ыстық көлдің жағасында дүние салған. Ел ішіндегі шежіре сөздер мен күй аңыздарына қарағанда, Асанқайғы халық қамын ойлаған ақылгөй, көреген ғана емес, сонымен бірге дәулескер күйші де болған. Көптеген күйдің аты мен аңыз әңгімесі де әлі күнге дейін айтылады. Өкініштісі, бүгінгі күнге “Ел айырылған”, “Асанқайғы”, “Желмаяның жүрісі”, “Зар” сияқты санаулы күйлер ғана жеткен.

“Ел айырылған” күйінің құрылысы қарапайым болғанымен, лекіте қағып отыратын сарынында терең күйзеліс сезіледі. Тіптен, не боларын күні бұрын болжай алатын дананың шарасыздығы сияқты торығу да жоқ емес.

Мұны бастан-аяқ жалықпай сұңқылдап, талмай қайталайтын сырлы саздан аңғарасыз.

“Ел айырылған” күйін Мұхитов Ғұбайдолланың (Орал) тартуында алғаш рет А.В. Затаевич нотаға түсірген. Сондай–ақ, толық, көркем нұсқасын 1964 жылы Құсайынов Мұқастың (Орал) тартуында Т. Мерғалиев нотаға түсірді.

Асан айтқан нақыл сөз, Асан айтқан толғау жырлар, әрине, өте көп болған.

Бізге соның кейбір нұсқалары ғана жетіп отыр. Асан сөздерінің дені:

“Құйрығы жоқ, жолы жоқ құлан қайтіп күн көрер,

іспеттес нақыл, толғау түрінде келсе керек. Бұл жолдардан адам тағдыры ғана емес, жан иесі мақұлықтардың бәрінің тіршілігі толғанатқан, көне заманда өмір сүрген көне философ-гуманисттердің типіндегі ойшыл Асан танылады. Кейін аңызға айналып, аты ұрпақ аузында құрметпен аталған адам теңіздей терең ақылдың иесі болғандығы күмәнсіз.

Асанды көбіне хан қасынан көреміз. Оның бізге жеткен толғаулары түгел дерлік Әз–Жәнібек ханға арнайы айтылған. Алайда Асанды сарай ақыны деуге болмайды.

Халық аңыздарында Асанқайғы жайында “бұл қария қашан да ханға жағынбай, жарсақтанбай тура сөйлеуші еді” делінеді.

Бұл сөздің ақиқаттығы Асан толғауларынан–ақ байқалады.

“Ай хан, мен айтпасам білмейсің,

дейді ол Жәнібек ханға. Асан өмір сүрген заманда ханға жаңағыдай сөйлеу кез-келген шонжардың қолынан келген іс емес. Бұл – Асанның Асандығы ғана айтқызған сөз.

Бұл жерде Асан халық тілегінің жоқшысы. Асан мұңы – халық мұңы. Оның атына жалғанған Қайғы деген анықтама халық сүйіспеншілігінің белгісі іспеттес. “Тауарих хамсаның” авторы, өзі діндәр Құрманғали Асанның “Қайғы”аталу себебін дінге тіремек болады. Бұл – халық санасындағы Асан бейнесімен қабыспайды. Асан қайғысы бақиды, ахирет жайын ойлағаннан туған қайғы емес. Асан мұңының тамыры тереңде. Оның негізінде халықтың сол кездегі тұрмыс-халіне жаны ашығандық, өмірге көңілі толмау бар. Асан қайғысы – бүгінгі тіршіліктің, ертеңгі болашақтың қамын ойлағандықтан туған қайғы. Сондықтан да өз толғауларында ол үнемі халық атынан сөйлейді.

Бажайлап оқысақ, Асан толғауларынан тек сол заманға ғана тән кейбір суреттерді, қазақ халқының құралу дәуіріндегі белгілі тарихи оқиғалардың елесін көреміз.

“Асанқайғының шығармалары өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының мұңын, тілегін көрсетеді”, - деп жазған еді Б. Кенжебаев.

Әбілхайыр ханнан бөлінуге қарсы болмағанмен, Асанқайғы ата – мекеннен ат құйрығын үзіп, ұзап кетуді онша қош көрмегені байқалады.

“Қырында киік жайлаған,

Суында балық ойнаған,

Ойтауыттай туған егіннің