Қазақ халық педагогикасы негізінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеу
Қазақ халық педагогикасы идеяларының бүгінгі еңбек тәрбиесіндегі көрінісі
жүктеу/скачать 251,53 Kb.
|
p001 009
| 2.2.Қазақ халық педагогикасы идеяларының бүгінгі еңбек тәрбиесіндегі көрінісі
«Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну – бұл өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс», – деді Ұлттық кеңестің отырысындағы сөзінде Президент Н.Ә.Назарбаев. Демек, бұның мазмұнында қоғамдық сананың қалыптасуы және ұрпақ тәрбиесі секілді үлкен идея жатыр. Өйткені қоғамның алға басуы көпшілігінде бүгінгі ұрпақтың қандай дәрежеде білім алып, тәрбиеленуіне тікелей байланысты. Бүгінгі жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі оқу-тәрбие процесінде ұлттық тәрбиеге, атап айтқанда, қазақ халқының дәстүрлі еңбегіне тәрбиелеу мәселесі қандай деңгейде екендігін айқындау үшін ең алдымен еңбек тәрбиесіне, әсіресе оқушыларды дәстүрлі еңбекке тәрбиелеу мәселесіне кеңестік дәуірдегі мектептерде қалай көңіл бөлініп, оның мазмұны қандай сипатта болғандығына тоқталуды жөн көрдік. Және осы проблемаға байланысты үкімет тарапынан қабылданған мемлекеттік құжаттардың (Білім беру туралы тұжырым, стандарт, оқу бағдарламалары, т.б.) нұсқауларына сәйкес қандай іс-шаралар жүзеге асқанын сараптадық. 90-шы жылдардың басында оқушыларды еңбекке дайындау үдерісі күрт төмендеп кетті. Мектеп пен өндіріс байланысының ыдырауы, еңбекке оқыту ісінің материалдық базасының құлдырауы, мектептердің тек 48 пайызында ғана арнайы оқу шеберханаларының сақталуы, ал 42 пайызында біріктірілген шеберханалардың ғана қалуы үлкен кедергі келтірді. Мектепаралық комбинаттардың саны 20-ға, өндірістегі оқу цехтары мен бөлімшелерінің саны 300-ге азайды, оқушылардың ерікті еңбек бірлестіктері қысқарып, олардың еңбек ету, тынығу базалары шаруа қожалықтарына беріліп, не сатылып кетті. Ауыл мектептеріне оқу-өндірістік сабақты өткізу үшін орталықтан тракторлар, ауылшаруашылық машиналары бұрынғыдай бөлінбейтін болды. Оқушыларды еңбекке даярлау ісінде қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қолданбалы көркем қолөнері, халық зергерлерінің мұрасы пайдаланылмады, шаруашылық саласындағы шикізаттарды өңдеу технологиясынан мағлұматтар берілмеді. Бұл кемшіліктердің шешімі 1993 жылы жарық көрген «Жалпы білім беретін мектептер оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасында» және жалпы білім беретін мектептердің оқу-өндірістік комбинаттардың жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп дайындайтын мектептердің оқу жоспарында ескерілді. Жеті тараудан тұратын тұжырымдамада Республиканың әлеуметтік-экономикалық терең өзгерістерге бет алуы мектеп оқушыларын еңбекке дайындау жүйесіне жаңа ұлттық сабақтастықтағы жол іздеп, олардың нарықтық экономика жағдайына өнімді еңбекке ұйымдастыру ісіне әсерлі түр қарастыруды талап етті. 90-жылдардың басында, атап айтқанда 1992-1993 оқу жылында оқушыларды еңбекке оқыту мен тәрбиелеу сипаты басқа да тәрбие түрлерімен қатар негізінен еңбек сабақтарында қалыптастырылды, еңбек сабағы 17196 оқу шеберханасы, 180 мектепаралық оқу-өндіріс комбинаты, 1669 оқу цехтары мен өндіріс бөлімшелері және мектептердің 810 қосалқы шаруашылығы мен шағын фермаларында ұйымдастырылды. Оқушыларды еңбекке даярлауға 14 мыңнан астам мұғалімдер мен өнідірістік оқыту шеберлері қатысты. Олардың дайындығы республикамыздың 12 жоғары және орта оқу орындарында ұйымдастырылды. Сонымен қатар 90-шы жылдардың басында оқушыларды еңбекке даярлау ісіне көзқарастың күрт төмендеп кеткенін де айтпауға болмайды. Мектеп пен өндірістің байланысының ыдырауы, еңбекке оқыту ісінің материалдық базасының құлдырауы салдарынан мектептердің тек 48 пайызында ғана арнайы оқу шеберханалары сақталды, ал 42 пайызында біріктірілген шеберханалар ғана қалды. Сол уақыт арасында мектепаралық комбинаттардың саны 20-ға, өндірістегі оқу цехтары мен бөлімшелерінің саны 300-ге азайды, оқушылардың ерікті еңбек бірлестіктері қысқарып, олардың еңбек ету, тынығу базалары шаруа қожалықтарына беріліп не сатылып кетті. Ауыл мектептеріне орталықтан берілетін автомобильдер, тракторлар, ауышаруашылық машиналары біржола тоқтатылып қалды. Оқушыларды еңбекке даярлау ісіндегі сол кезге тән тағы бір өзекті кемшілік – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қосалқы-көркем өнерін, халық зергерлерінің мұрасын, мал шаруашылығы, аспаздық, шикізаттарды өңдеу жолдарын үйрету кеңінен өріс алған жоқ. Оқушыларды еңбекке даярлауда мынадай қарама-қайшылықтар талапқа сай шешілмеді: • еңбекке оқыту барысындағы нақты мүмкіншілік пен демеуші демократиялық қатынастың жоқтығы, оның мазмұны мен түрлерінің және іске асыру әдістерінің жеткіліксіздігі; • оқушылардың өздерін әр түрлі шығармашылық әрекетте сынау талабы мен оны қазіргі оқу-өндіріс құрылымында іске асыру мүмкіншілігінің жоқтығы, еңбекке оқытудағы көшірмешілік (репродуктивтік) сипат пен үйірмелік жұмыстың алшақтығы; • оқушы жастардың субъективті түрде мамандық таңдау талабы мен қоғамның кадр жағынан объективті қажеттілігі арасындағы алшақтық; • көптеген мамандықтар бойынша істелетін жұмыстың күрделенуі және сол мамандықтар бойынша мектепте оқуға жағдайдың жоқтығы; • оқушылардың таңдаған мамандығы бойынша іс жүзінде өз мүмкіншілігін байқау талабы мен жалпы білім беретін мектептердегі оған қажетті мүмкіндіктің жоқтығы. Жоғарыда аталған кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды шешу үшін тұжырымдамада Қазақстан Республикасының егемендік алуы, нарықтық экономикаға көшуімен байланысты болып жатқан өзекті өзгерістерге сай оқушы жастардың еңбекке дайындығын теңдесі жоқ биіктікке көтеру талап етілді. Бәсекелік механизміне негізделген нарық еңбек адамына ерекше іскерлік, шеберлік, белсенділік пен істегі тәртіптілік, жауапкершілік, екпінді еңбекке жарамдылық, т.б. белсенді іс-әрекетке дайындық сияқты өте жоғары талаптар қояды. Еңбекке даярлау, оқыту мен тәрбиелеу жүйесі, тек бүгінгі талапқа сай, жаңа экономикалық жағдайда жаңа еңбек адамының тұлғасын қалыптастыруға арналған біртұтас Тұжырымдама негізінде ғана іске асырыла алатындығы айқындалды. Тұжырымдамада оқушыларды еңбекке даярлау мынадай құрама бөліктерден тұратындығы белгіленді: • оқу еңбегі; • еңбек сабағы оқу пәні қатарында; • кәсіптік оқу; • қоғамға пайдалы өнімді еңбек; • сабақтан, мектептен тыс түрлі еңбек әрекеттері; • кәсіптік бағдар беру. Балалар мен жасөспірімдерді еңбекке даярлау ісі жасына, өзіндік мүмкіншілігіне, психикалық өрісіне және әлеуметтік мәртебесіне сай көпсалалы бағытта құрылып, мына талаптарға жауап беруі керектігі анықталды: • еңбекқорлыққа, еңбекті қажеттілік ретінде танып, оған саналы және шығармашылдық тұрғысынан қарауды тәрбиелеу; • оқушылардың еңбекке қажет психофизикалық мүмкіншілігін, жалпы және арнайы қабілетін өрістету; • балаларды шамасына сай еңбекке қосып, оларға жалпы адамшылдық, имандылық қазынасының есігін ашу; • жаңа экономикалық білім беру, жаңа экономикалық ой қалыптастыру. Еңбекке даярлаудың жаңарған түрі төмендегі шарттарды орындауға тиістілігі белгіленді: • әр оқушының өз қалауына, мүмкіншілігіне, икеміне сай кәсіпке орнығуына бағытталған еңбек пәнінің өскелеңдігін қамтамасыз ету; • оның мазмұнын жетілдіру; • оқу бағдарламаларына икемді құрылым енгізу, осы мақсатта оларға вариативті түр беріп, жергіліктік, аумақтық, ұлттық ерекшелік, өндірістік қоршау, оқушылар контингентінің сипаты сияқты жәйттерді ескеру; • қосалқы экономикалық дайындықпен байланысты күшейту; • бағдарламаларға менеджмент элементтерін, маркетинг, дизайн, халық кәсібін, фермерлікті, үй шаруасын басқару, экология, тағы басқа тіршілік әрекеттерін енгізу; • оқушыларға техникадан және түрлі заттар өңдеу технологиясынан, адамзат қоғамының басқа да тіршілік қажеттіліктерінен оларды қызықтыратын қосымша мағлұматтар беру; • мектептердің өндіріс орындарымен экономикалық әріптестік негізінде жаңа арақатынасқа көшуіне жетекшілік ету. Сонымен қатар оқушыларды еңбекке даярлауды ұйымдастыру құрылымы мына принциптерге негізделетіндігі айқындалды: • еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісінің барлық сатыда біртұтастығы мен өзара байланыстылығы; • оқу-тәрбие жүйесінің мақсаты, мазмұны, оқыту әдісі, амал мен ұйымдастыру түрлерінің оқу кезеңінің барлық сатысындағы өзара сабақтастығы; • ұлттық дәстүрлерді, аймақ ерекшеліктерін қамти алатын өсіңкі білім құрылымының әртүрлі болуы; • еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісін адамның жас мөлшеріне, психофизикалық ерекшеліктеріне, қоғамның бүгінгі таңдағы және болашақтағы сұрамына сай, әркімнің шығармашылық талабының өсіп өркендеуіне, өмірде тұрақтануына бейімдеу. Жалпы еңбекке, кәсіпке оқыту мазмұны мына типті жүйелі құрылымдарда іске асырылады делінген: 1. І–IV және V–XI сыныптарға арналған оқу шеберханалары. 2. Мектеп және мектепаралық оқу-өндірістік шеберханалары. 3. Еңбекке оқытып, кәсіптік бағдар беретін мектепаралық оқу-өндіріс комбинаттары. 4. Мектеп зауыты. 5. Өндірістегі оқу цехтары мен бөлімшелері. 6. Ауыл оқушыларын еңбекке баулитын, шаруашылық базасында ұйымдасқан оқу-өндіріс учаскелері (комплекстер). 7. Мектептің оқу-өндіріс шаруашылығы, оқушылар кооперативі, шағын кәсіпорын, т.б. шаруашылық есептегі оқушылар бірлестігі. Тұжырымдамада еңбекке оқыту мен тәрбиелеуге байланысты қарастырылған мәселелерді төмендегіше таратып айтуға болады. Білім беру жүйесіндегі аталған оқу-өндіріс орындарында еңбекке оқыту мазмұны жағынан 50-60 пайызға үлгі бағдарламамен анықталып, қалғаны оқытушының ұлттық, аймақтық, жергілікті ерекшеліктерін ескеріп, оқушылардың және олардың ата-аналарының талаптарына көңіл бөле отырып орындайтын шығармашылық әрекетіне беріледі. Тәжірибелі маман оқытушыларға үлгі бағдарламаға сүйене отырып, өз қалауынша бағдарлама дайындап іске қосуына құқық беріледі. Осыған байланысты еңбекке оқыту мен тәрбиелеуде барлық мектептер үшін оқу жоспарына міндетті түрде енетін пән және оқыту бағдарламасының құрылымы жеке адамның өсіп-жетілуі, оның нарықтық экономика жағдайында тіршілік етуіне бағытталады. Сонымен қатар оқыту, тәрбиелеу үдерісінің барлық сатысында ұлттық тұрғыда еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісіне жағдай жасалғандығы байқалады. Мысалы, бірінші сатыда (І–ІІІ сыныптар) оқушылар өз жастарына лайық, қажетті әр түрлі заттармен қол жұмысын істеуге, көкөніс өндіріп, өсіруге үйренеді. Бұл сыныптарда технология сабағы өзге білім негіздерімен біріктіріліп өткізіледі. Бастауыш сынып оқушылары мектептің жер бөлімшесінде тәжірибе жұмысын жүргізу, тұрмысқа, үй шаруасына қажет еңбек ету, табиғи заттармен жұмыс істеуге машықтанады. Бұл сыныптарда технология сабағын ұлттық қол еңбегіне арналған шеберханада (кабинетте) және мектептің тәжірибе бөлімшесінде бастауыш сынып мұғалімдері немесе еңбек сабағының мұғалімі жүргізеді. Екінші сатыда (V–IX сыныптар) «Технология сабағы» пәнінде бұл сыныптарда еңбекке оқыту оқушылардың талғамы бойынша бір істің маңайында (металл өңдеу, ағаш өңдеу; тігіншілік, аспаздық, қолданбалы халық өнері, т.с.с.) болмаса инварианттық негізін сақтай отырып, әрқайсысы өзінің икемін іздеу мақсатымен көп вариантты істің мақсатында өтуі мүмкін. Ал, оқушы саны аз, ауыл мектептерінде еңбекке әр оқушыны жеке дайындаудың да пайдалылығына көңіл қойылады. Дәстүрлі ауылшаруашылық, металл өңдеу, ағаш өңдеу, қолданбалы халық өнері сияқты оқылып жүрген іс негіздерімен қатар, оқушыларға үй шаруасын меңгеру жәйін да үйрету қажет. Мысалы, V–IX сыныптарда оқитын қыз балаларға үй тазалығы, ауланың сәні, үйдегі аспаздық өнері, қажетті азық-түлік дайындау, тігіншілік, кесте тігу, балаға қарау, т.б. өмірлеріне қажетті білік пен дағды қалыптастыру бірден бір қолға аларлық іс. Бұл сатыдағы сыныптардың оқушыларын еңбекке оқыту мектеп және мектепаралық шеберханаларда, мектепаралық оқу-өндіріс комбинаттарында, кәсіптік-техникалық оқу мекемелерінің оқу-өндіріс орталықтарында, базалық өндіріс орындарының оқу бөлімшелерінде, тұрмыс қажетін өтейтін мекемелер бөлімшелерінде, қоғамдық тамақтану орындарында, т.б. өткізіледі. Үшінші басқышта (Х–ХІ сыныптар) технология пәні оқушылардың өз еркінше – гуманитарлық, физика-математика, химия-биология, техника, ауылшаруашылық, экономикалық, т.б. бағыттарда белгілі бір профиль төңірегінде жүргізіледі. Ата-аналарының ықтиярлығы мен мектептің мүмкіншілігін, оқитын кәсіпке арнайы материалдық-техникалық базасын, оқитын кәсіптің қоғамға қажеттілігін сараптай келіп, арнайы сыныптар мен мектептерде оларға кәсіптік оқу ұйымдастырылады. Бұл жағдайда жұма сайын технология сабағына берілетін уақыт 6-12 сағат мөлшерінде болуы шарт, оқу соңында оқушылардан үйренген кәсібі бойынша емтихан алынып, мамандық жайында куәлік беріледі. Кейінгі кездегі мектепаралық оқу-өндіріс комбинаттарының негізінде пайда болған оқу кешені, мектеп зауыты, мектепаралық оқу-өндіріс шеберханасы, шаруашылық есептегі еңбек бірлестігі, оқушылар кооперативі, шағын кәсіпорны, жасөспірімдердің еңбек биржасы, жастарды әлеуметтік қорғау орталықтары, кешкі мектеп оқушыларына арналған сыныптар (топтар), т.б. еңбекке оқытудың дағдылы емес жаңа түрлерін өрістетіп, оқушыларды оқу-өндіріс комбинаттары, еңбек бригадасы, оқу цехтары мен бөлімшелерінде алуан түрлі үйірмелер мен ұйымдарға қатыстырып, олардың ғылыми-зерттеу қабілетін арттыру ісіне барынша көңіл бөлуінде. Еңбекке оқытудың мазмұнын анықтау кезінде оқушыларды адамгершілікке, имандылыққа жетелеу мақсатымен олардың ұлт дәстүрін, мәдениетін, халықтың қолданбалы өнері мен кәсіпшілігін тереңдете игеруіне жағдай туғызу қажет. Оқушылардың айналадағы табиғи заттармен жұмыс істеуге машықтануы туған өлкені, оның табиғаты мен байлығын саналы түрде игеруіне негіз болады. Сонымен, біз талқылап отырған 90-шы жылдардың басында қабылданған тұжырымдаманың нәтижесінде оқушыларды жалпы еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісіне, сонымен қатар еңбекке тәрбиелеудегі ұлттық еңбек тәрбиесінің сабақтастығына аса зор назар аударылғандығын көреміз, оған дәлел ретінде қазақ (ұйғыр) тілінде жалпы орта білім беретін мектептердің 1992–93 оқу жылына арналған негізгі нормативті оқу жоспарын келтіруді жөн көрдік. жүктеу/скачать 251,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|