Қазақ мемлекеттік қыздар

Ғалымның қоғамдық-саяси қызметі Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтымен тығыз байланысты. Себебі, 1958 жылдың ақпанынан бастап осы институтқа ғылыми қызметке шақырылып, өмірінің соңына дейін институтта еңбек жолы өтті. Еңбек жолын кіші ғылыми қызметкерден бастап Ұлттық ғылым академиясының академигіне дейін өсті. Белгілі А. Нүсіпбеков, Б.Сүлейменов, Г.Ф. Дахшлейгер, М. Қозыбаев, М.-А. Асылбеков, П.Белан, Т.Балақаев, Н. Едігенов және тағы басқа тарихшы-ғалымдармен қызметтес болды.

К. Нұрпейіс 1976 жылдан 2007 жылға дейін институттың Кеңес дәуірі кезеңіндегі Қазақстан тарихы бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарды. Осы жылдар аралығында академик ағамыздың қатысуымен және басшылығымен бірнеше іргелі зерттеулер жүргізіліп, жарық көрді. Мәселен, 1976-1980 жылдар аралығында Т.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, Х.А. Арғынбаев, Ф.К. Михайлов, В.К. Савосько сияқты тарихшы-ғалымдармен бірлесе «Кеңестік Қазақстанның шаруалар тарихы» тақырыбында іргелі зерттеу жүргізуге қатысып, статистикалық, мұрағат және арнаулы ғылыми зерттеулерді жинастыру нәтижесінде Қазақстандағы аграрлық қатынастардың қалыптасуы, азамат соғысы тұсындағы ішкі және сыртқы жаулармен күресу барысы, республикада ауылшаруашылығының қалыптасу барысы, ауылшаруашылығындағы шаруалардың әлеуметтік жағдайы мәселелерін ашып көрсетті /1, 117-б./.

Одан кейінгі жылдары ғалым «Ұлы Октябрь және азамат соғысы жылдарындағы Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік құрылысы (1917-1920 жж.)» тақырыбына ғылыми жетекшілік жасап, Казақ Кеңестік мемлекеттің құрылуы мен оны құру жолындағы басты қиыншылықтар мәселесі зерттеу нысанына алынды. Ал 90-жылдары К. Нұрпейістің қатысуымен «Қазақ шаруаларының тарихи тағдыры», тікелей басшылығымен Қазақстан ауыл-селоларының қоғамдық-саяси және мәдени өмірі», «ХХ ғ. басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі Алаш партиясының орны мен рөлі», «Қазақстандағы саяси қуғын тарихы», «Саяси рухани сала бойынша тоталитарлық жүйеге қарсылық», «ХХ ғасырдағы Қазақстанның территориялық тұтастығы және Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасының қалыптасуы» атты тақырыптарға іргелі зерттеулер жүргізілді /2, 118-125-бб./.

К.Нұрпейіс ерікті тарихи-ағарту бағытындағы «Әділет» қоғамының қызметіне де белсене қатысты. Ғалымның тікелей қатысуымен қуғындалған қазақ азаматтарының аттары ақталып, жазықсыз жалған жалаға ұшырағындығы анықталды. Қуғындалғандарға арналған конференция, дөңгелек үстел өткізуге ат салысты.

Көрнекті ғалымның есімі елімізде ғана емес, сонымен қатар шет мемлекеттерге де белгілі болды. Ол тарих саласы бойынша Стамбұл, Бішкек, Ереван, Москва және Қазақстан қалаларында өткізілген конференция, басқосу, дөңгелек үстелдерге қатысып, әр түрлі тақырыптарда баяндамалар жасады. Саяси құрғын-сүргін құрбандары болған А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, С. Қожанов, Х. Досмұхамедов, Н. Төреқұлов, С. Сейфуллин, Ж. Ақбаев, Ә. Ермеков, М. Тынышбаев, М. Шоқай, Е, Бекмаханов, О. Жандосов, Н. Сырғабеков және т.б. ХХ ғасыр басынан 30-жылдардың соңына дейін Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріне белсене араласқан қайраткерлерге арналған конференция, бас қосуларда баяндамалар жасап, аталмыш тұлғалардың тағдыры жайында құнды мәліметтер бере білді. Ол сонымен қатар ХVIII-XX ғасырдың қазақ халқын сыртқы жаулардан (жоңғар шапқыншылығынан, орыс экспанциясынан) қорғаған қазақ батырларына арналған ғылыми конференцияларда да баяндама жасап, ел үшін ерлік көрсеткен батырлардың батылдығын тарихи тұрғыда дәлелдеп берді /3, 58-67-бб. /.

К.Нұрпейіс Қазақстан тарихының кейбір мәселелерін қайта қарау қажеттігін де ұсынды және коммунистік идеология шеңберінде жазылған еңбектердің барлығын бірден жоққа шығармау керектігін де баса көрсеткен. Жаңа деректерге сүйене отырып, бұрынғы ғылыми зерттеулерді де негізге ала, өзекті мәселелерге жаңа пайымдаулар жасаудың аса маңыздылығын нақтылады.

Ғалым «Қазақстан тарихы» бойынша мектеп оқулықтарын жазуға қатысты және сол оқулықтарда бұрындары қарастырылмаған тың тақырыптарды енгізді. Сонымен қатар ол «Қазақ ССР ҒА Хабарлары» және Тарих және этнология институтының «Отан тарихы» журналдары редакциясының алқа мүшесі, «Қазақ тарихы» журналының редакциясына мүше болды. Оның басшылығымен Орталық мұрағатта «Туған өлке» атты журнал шығарылды. Бұл журнал қазір де жалғасын тауып, қызықты материалдармен оқырмандарын қауыштыруда.

Кеңес Нұрпейісұлы 1959-2007 жылдар аралығында 500-ден аса ғылыми зерттеу мақалалары мен бірнеше жинақтар, ғылыми зерттеу еңбектерін монография түрінде жариялады. Бұл ретте 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты ғалым қатысқан «Ақкөз батыр» атты жинағын атауымызға болады. Сондай-ақ 2003-2007 жылдары институт қызметкерлерімен бірлесе «Алаш қозғалысы» атты көп томдық құжаттар мен материалдар жинағын шығаруға қатысты. Ғалым бұл жинаққа ұзақ жылдар бойы жинастырған ХХ ғасыр басындағы мерзімді басылым материалдары мен мұрағат құжаттарын енгізіп, Алаш қозғылысының құпия тұстарын шешуге елеулі үлес қосты. «Алаш қозғалысының» бірнеше томы жарық көрді.

Қайраткердің тікелей редакциялық қатысуымен 40-тан аса еңбектер мен жинақтар жарық көрді. Бұлардың ішінен Н.Төреқұлов, О.Жандосов, Т.Рысқұлов, О.Әлжанов, Х.Досмұхамедов шығармалар жинағын айта аламыз. Бұл шығармалардың кейбіреулеріне алғысөз жазып, қайраткердің өмір жолдарын, қоғамдық қызметтері жайында бұрындары белгісіз болып келген тұстарына байланысты мәліметтер бере білген. Т. Рысқұловтың шығармалар жинағындағы «Тұрар Рысқұлов және оның кезеңі» деп аталған мақаласында ол Тұрардың балалық шағынан бастап, ірі қайраткер болғанға дейінгі өмір жолдарын, оның қайраткер ретінде қалыптасуына себепші болған барлық жәйттерді талдап береді және ашаршылық тұсындағы оның батыл қадам жасап жоғары орынға хат жазып, елді аштық пен індет жайлап жатқандығын, мал басының азайып, халықтың халі өте төмендеп кетуін баяндап жазуын, одан кейінгі жылдары да Қазақстанның экономикасының дамуына елеулі үлес қосқандығын саралап берді /4, 3-48-бб./.

Ал Отыншы Әлжановтың шығармалар жинағына жазған алғы сөзінде оның ХІХ-ХХ ғасырларда белсенді қоғамдық-саяси және шығармашылық қызметпен айналысқандығын және Ә.Бөкейханов басқарған ұлт-азаттық Алаш қозғалысының белсенді қайраткерлерінің бірі болғандығын келтіреді. Қайраткердің шығармаларының аса маңыздылығын: «О.Әлжанов мақалаларында қазақ қоғамының арғы-бергі тарихындағы саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және рухани мәселелер сөз болады. Мақалалар тақырыбының кеңдігі, оларда көтерілген мәселелердің танымдық тәрбиелік мәнінің тереңдігі, жасалған ұстанымдардың өзектілігі мен өткірлігі олардың авторы Отыншы Әлжановтың жан-жақты білімді парасат иесі болғандығын көрсетеді», - дейді /5, 6-б. /.

Ғалым ғылым жолында әріптестерінің арасында сыйлы, әрі құрметті және өзі де үлкенге ізет, кішіге қамқор болған жан. Ғылым жолына аяқ басқандарға ұлағатты ұстаздық еткен. Ол тарих саласында бірнеше буынды тәрбиелеуге үлес қосты, өз мектебін қалыптастырды. Оның жетекшілігімен 10-нан аса докторлық диссертация мен 40-тан аса кандидаттық диссертациялар қорғалды.

Кеңес Нұрпейісұлы ғылым жолын білім жолымен де ұштастырды. Қазақ Қыздар педагогикалық университетінде өмірінің соңына дейін дәріс беріп, қазақ ұлт интеллигенциясы, Алаш мәселесі және т.б. өзекті тақырыптарда лекция оқып, институт түлектерін ғылым жолына тартты.

Академик, ұстаз, ғалым К. Нұрпейістің тарих ғылымындағы жолын біз шәкірттері жалғастырамыз деген сенімдеміз.

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Қазақстанның тарих ғылымы: Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 60-жылдығына арналады. –Алматы, 2005.

2 Қазақстанның тарих ғылымы: Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 60-жылдығына арналады. –Алматы, 2005.

3 Кеңес Нұрпейісұлы Нұрпейіс: Қазақстан ғылымдарының биобиблиографиясына материалдар/ Құрастырушылар: С.О. Смағұлова, А.Т. Саурықова, А.А. Бурыбаева. – Алматы, 2005.

4 Рыскулов Т. Собр. соч. В 3-х т. Том 1. –Алматы, 1997.

5 Әлжанов О. Шығармалар жинағы. Алматы, 2004.

Бұл мақалада академик К. Нұрпейісұлының ғылыми мұрасы қарастырылған.

В статье рассматривается научное наследие академика К. Нүрпеиса.

Кеңес ағаны танымайтын қазақ кемде-кем шығар. Мектеп табалдырығынан Қазақстан тарихын оқып ұшқан баладан бастап, өзінің төл тарихын сүйіп оқитын азаматтардың бәрі, бүкіл исі түркі әлемі, тіпті әлемнің көптеген мемлекеттері Кеңес ағаны мойындады десек артық болмайды.

Әлі есімде 1990 жылы кандидаттық диссертация қорғау үшін көрші қырғыз еліне бардым. Тарих ғылымының докторы профессор Кеңес Нұрпейіс ағамызды менің бірінші ресми оппонентім етіп тағайындады. Сол жылдары Қырғызстан Ғылым академиясының президенті А.Ақаев (Қырғызстанның бұрынғы президенті) болатын. Ол кісі бізге Алматыдан келетін қонақтарды аса құрметпен күтіп алып, жақсы қонақ үйге орналастыруды тапсырды және «тарих ғылымының докторы, профессор ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі Кеңес Нұрпейістің келуінің өзі диссертациялық кеңестің мәртебесін жоғары дәрежеге көтерді» - деп ескертті. Кеңес ағамыздың абыройының өте жоғары екеніне мен сол кездері тәнті болдым.

К.Нұрпейіс отанымыздың төл тарихын зерттеу барысында көптеген халықаралық симпозиумдарға, конференцияларға қатысып құнды баяндамалар жасап, Қазақстанның тарих ғылымын алыста-жақын шетелдерге: Ресей, Армения, Әзірбайжан, Өзбекстан, АҚШ-қа және Түркияға танытты. Сондықтан да Кеңес ағамызды әлем таныған академик деп айтсақ та артық болмайды.

Кеңес ағамыздың өмір дерегіне көз жүгіртсек, ағамыз бала кезден тағдырдың қатал сынын көріп, тақсіретін тартып өскен екен. Ол кісінің балалық, жастық шағы бүкіл қазақ халқын қамтыған 30-шы жылдардың зұлматы, одан кейін ел басына күн туған қиямет соғыс заманымен сәйкес келген. Сондықтан да ғалым аға әуелі балалар үйінде тәрбиеленіп, бастауыш мектепті ауылда, сонан соң Алматыға келіп орта мектепті үздік бітіргеннен кейін тарихшы мамандығын таңдаған. Қатал тарих сынынан өткен ағамызды өмірдің өзі осылайша тарих ғылымына жетелеп әкелген сияқты.

К.Нұрпейіс С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университетіне түсіп, оны 1957 жылы тәмәмдаған соң әуелі осы университетте, ал 1958 жылдан бастап ғылым жолын қуып ҚР Ғылым Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтына қызметке орналасқан екен. Кеңес ағамыздың жарты ғасырға жуық ғұмыры, бүкіл саналы өмірі осылайша осы институтпен тікелей байланыста болған. Ол кісі осы аталмыш институтта қызмет атқара жүріп кандидаттық, докторлық диссертацияларын қорғап, Қазақстанның тарих ғылымын дамытуға өзіндік үлес қосты.

Кеңес ағамыздың кемеліне келіп толысқан, шыңдалып қаламы төселген, өмірінің мәнді де мазмұнды шақтары еліміздің тәуелсіздік алуымен тұспа-тұс келді. Қазақстанның егемендік алуымен қоғамдық-саяси өмірдегі түбегейлі өзгерістар, тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан шынайы обьективтік тұрғыда зерттеудің қажеттігін күн тәртібіне қойды. Кеңестік дәуірде зерттеуге тиым салынатын тақырыптардың, «ақтаңдақтардың» ашылуына мүмкіндік туды. К.Нұрпейіс ең алғашқылардың бірі болып Тарих және этнология институтының мүшелерімен бірге «ақтаңдақтарды» жоюға, егеменді Қазақстанның объективті, шынайы тарихын жаңа тарихи ауысымда зерттеп, зерделеуге тарихи, мәдени мұраны жаңғыртуға ат салысты.

Кеңес Нұрпейістің ауыз толтырып айтып, тебірене толғанып, сомдап зерттеген тақырыптары: ХХ ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалысы, Алаш және Алашорда тақырыптары болды. К.Нұрпейіс аталмыш мәселені жаңа тарихи контексте, шынайы объективті тұрғыда талдап, зерттеп қазақ реформаторларының қозғалысы - Алаш қозғалысының ұлт-азаттық мәнін ашты, «Алаш һәм Алашорда» атты құнды монографиясын жариялады.(Алматы, 1995ж.) Сонымен бірге Кеңес ағамыз Алаш ұлт-азаттық қозғалысы және Алашорда автономиясының тарихын зерттейтін ғылыми мектептің негізін қалаушыларының бірі болды.

Академик К.Нұрпейіс ХХ ғасырдағы қазақ халқының адам төзгісіз қайғы-қасіретін, қызыл империяның екі дүркін қолдан жасаған аштықтарының сырын ашты, кеңестік дәуірдегі «Үлкен террор» деген атпен тарихқа енген 1937 жылғы қуғын-сүргін шараларының сырын ашты. Ол «патшалық дәуірдің, большевиктік, кеңестік биліктің репрессияны ұйымдастырғандағы басты мақсаты – Қазақстанды отар елге айналдыруға барынша жан-тәнімен қарсы шыққан көш басшыларды (элитаны) құрту, ал халықтың қалған бөлігін билеушілер не айтса соған көнетін тобырға айналдыру болды» - деп ашшы шындықты дәлелдеді. (Үлкен халықтың кішкене халыққа қиянаты әлі аяқталған жоқ .// Қазақ әдебиеті, 2007 жыл. 23 наурыз. 4 б.)

Осылайша Кеңес ағамыз қызыл империя тұсындағы қазақ халқының қаймағы болған қазақ зиялыларының қуғын-сүргінге ұшырағанын, абзал азаматтарға кезінде «халық жауы» деп жала жауып, қара күйе жағылғанын ашына дәлелдеп, оларды қайтадан өз халқымен, елімен табыстырды. Тарихи тұлғаларымыздың есімдерін, олардың қазақ елі үшін атқарған ұлан-ғайыр қызметтерін жаладан арашалап, Қазақстан тарихының тарихнамасына қосты десек артық айтқан болмаймыз.

К.Нұрпейіс Қазақстанның жаңа тарихын жазуға да барынша қомақты үлес қосты. Ағамыз өз еңбектерінде кеңес үкіметі тұсындағы тарихты батыл сынады, жетпіс жылдан астам үстемдік еткен қызыл империя тұсындағы тарихымыздың қарама-қайшылыққа толы, күрделі тарих болғандығын дәлелдеді.

К.Нұрпейісұлы жаңа Қазақстан тарихын жазуда жаңа дерек көздерді пайдалануды басты назарда ұстады. Әсіресе, қазақ халқының тарихындағы ұлы тұлғалардың, қазақ хандарының, халыққа танымал болған батырлардың, билердің саяси тарихи портреттерін обьективті тұрғыда сомдап жасауға өте қатты назар аударды.

К.Нұрпейіс ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жетекші ғалымдарына жаңа Қазақстан тарихын жазуды науқанға айналдырмай, әуелі Қазақстан Республикасында жаңа тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамасын жасау қажеттігін ескертті. 90-шы жылдардың ортасына қарай бұл тұжырымдама дайын болды. Кеңес Нұрпейіс дәлелдеген тұжырымдаманың басты қағидалары мынаған саяды: «Бұдан былай Қазақстан тарихы біріншіден, әлемдік тарихтың құрамдас бір бөлігі ретінде; екіншіден, шығыс әлемінің құрамдас бөлігі ретінде; үшіншіден, ислам әлемінің құрамдас бөлігі ретінде қараластырылуын, одан кейінгі кезеңдер Қазақстанның Ресей империясымен Кеңес Одағының құрамындағы тарихы ретінде қарастырылуы мен зерттелуі қажет» - деді. (Қазақстанның жаңа тарихы. // Егемен Қазақстан, 2005 жыл. 28 қазан. 3 б.)

Кеңес Нұрпейіс ғылым жолымен қатар ұстаздық қызметті де қоса атқарып жүрді десек артық болмайды. Ол бүкіл саналы ғұмырын ұстаздық қызметке де арнады. Бойындағы білім нәрі мен ағалық қамқорлығын жас ұрпақты тәрбиелеуге жұмсап, тер төге еңбек етті. Өзінің өмірінің соңғы сәтіне дейін Кеңес Нұрпейіс Қазақ қыздар педагогикалық институтында қызмет етіп, тарихшы мамандарды дайындауға ғұмырын арнады. Кеңес ағаның жарты ғасырлық ұстаздық еткен тарихында ол кісінің алдынан бірнеше жүздеген, мыңдаған тарихшы мамандар дайындалып шығып, олар Қазақстанның түпкір-түпкірінде жас жеткіншектерге сапалы білім, саналы тәрбие беруде.

Академик К.Нұрпейіс Қазақстанның жоғары оқу орындары үшін ғылыми кадрлар дайындауға да өзіндік үлкен үлес қосты. «Ағаш жапырағымен көрікті» дегендей Кеңес ағамызды өзінің ғылымға жетелеп, шыңдарға шығарған ғалым шәкірттерімен көрікті деп те айта аламыз. Оның ғылыми жетекшілігімен 40-тан астам кандидаттық диссертация, 10-нан астам докторлық диссертация қорғалды.

Өзінің ғұмырында академик К.Нұрпейіс Қазақстан тарихының өзекті проблемаларына арнап 400-ден астам ғылыми еңбектерді, оның ішінде 20-дан астам монографияларды өзінен кейінгі ұрпаққа өшпес ғылыми мұра ретінде қалдырды. Кеңес ағаның бұл тарихи мұралары жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға жалғасын тауып жас ұрпақтарды білім нәрімен сусындатып, жаңа ғылыми кадрларды дайындауға қызмет ете беретініне күмән жоқ.

В статье рассказывается об некоторой странице жизни и научной деятельности академика К.Нурпейса.

Кожакеева Л.Т. – к.и.н., доцент ( г. Алматы, КазгосженПУ)

Путь становления национальной интеллигенции не был однозначным, являл собой сложный и длительный процесс. Ход его тормозился условиями колониального режима, дискриминационной политикой царизма в отношений покоренных народов. Это обстоятельство, несомненно, отражалось на количественном росте специалистов, как в области народного хозяйства, так и культуры. Тем не менее, конец XIX- начало XX века является новым этапом в развитии интеллектуальных сил казахского народа. В изучаемый период в Казахстане образование можно было получить, обучаясь либо в мусульманских мектебах и медресе, либо в «русско-киргизских», «туземных», аульных школах. Мусульманские мектебы и медресе являлись основными и единственными звеньями системы образования и воспитания детей коренных национальностей. Основным предназначением этих мектебов и медресе было религиозное образование, в их учебных программах существенное место занимали и светские предметы. После завершения завоевания Казахстана и Средней Азии царское правительство на словах заявляло о невмешательства в жизнь мусульманских мектебов, но посредством расширения сети русско-туземных школ и других мер, добивались того, что численность детей в мектебах сокращалась. Царское правительство предприняло активные меры по нейтрализации деятельности новометодных мусульманских школ, которые рассматривались как бастионы по распространению идей панисламизма и пантюркизма в среде местного населения./1 /

Основной идеей новометодных школ было просветительство. Во второй половине XIX века Шигабутдин Марджани выдвинул идею проведения реформ, продиктованных самой жизнью. Начинать надо было со школ, которые должны обучать по-новому, перейти от традиционного буквослагательного метода к новому азбучно-звуковому обучению арабского алфавита. Вскоре появились новометодные учебные заведения, были введены в программу некоторые светские дисциплины. Таким образом в Казахстане образование было реформировано. Реформирование прошла с элементами джадидизма. Джадиды заимствовали свою политическую программу у идеолога пантюркизма Измаил-бея Гаспринского, известного крымско-татарского политического деятеля. Он был выходцем из высших аристократических кругов, получил духовное образование в мусульманской религиозной школе в Крыму, а военное образование - в Московском кадетском корпусе. В течение 20 лет издавал журнал «Таржиман» что означает «переводчик», проповедовал идею объединения тюркских народов и являлся автором создания новометодных школ. В 1910 году таких школ было создано около 50, причем в самых различных районах Туркестана. Крупным центром джадидских школ стал Ташкент, где их было 20 /2/ В этих школах в мусульманское просвещение были широко внедрены элементы светского обучения, либеральным отношением к культурному наследию. Это вызвало ожесточенное сопротивление со стороны официальной школы. Так М.И.Ильминский писал: «Гаспринский в Бахчисарае преследует цель: во-первых, распространить между магометанами, подданными России европейское просвещение на магометанской основе, магометанские идеалы поддержать европейским образованием; во-вторых, все многомиллионное разномастное и разноязычное население магометан в России объединить и сплотить». /3

Именно школа Ильминского усматривала в джадидской реформе большую опасность. Она опасалась внедрения в среду инородцев идей и методов, противоположных мусульманскому образованию, общепринятому империей.

Благодаря джадидскому движению, встал вопрос и о материальном обеспечении школ, при этом большое внимание уделялось обеспечению материальными средствами за счет частных пожертвований или за счет мусульманских обществ. Именно джадидское движение способствовало тому, что в конфессиональных школах постепенно должны были внедриться элементы европейского образования. Это привело к тому, что к 1907 году в Семиреченской области в «русско-туземных» 15 школах обучалось 222 ученика, а в мусульманских мектебах которых насчитывалось 243 – обучалось 6076 учеников. Такое положение не могло не волновать царское правительство. Власти оказывали сильное противодействие их деятельности. Так в одном из донесений указывалось, что новометодные школы очень вредны для официальных властей. Приезжие распространяют среди киргизов указания на чисто киргизском языке, вредного направления, отпечатанные в Уфе, Казани. Это брошюры «Оян казақ» Мыржакыпа Дулатова, где он призывает соотечественников к новой жизни, призывает учиться хорошему у других народов, ратует за науку, образование. Сборник басен «Маса» Ахмета Байтурсынова, посвящен тяжелому положению народа, его освобождению от отсталости и невежества, призывает к знаниям, науке, культуре. «Тұр казақ» Алихана Букейханова призывает народ к активной жизни овладев знаниями и культурой. Кенес Нурпеисов в выше названой монографии, освещая деятельность, алашординцев пишет, казахская интеллигенция начала XX века своей просветительской деятельностью стремилась пробудить народ к знаниям, расширить кругозор, открыть глаза на происходящие вокруг процессы. Лидеры казахской интеллигенции понимали, что для политического просвещения народа необходимо разбудить в нем стремление к знаниям, преодолеть безграмотность. Со страниц национальных газет и журналов таких как: «Казах», «Казахстан», «Айкап», «Абай» и других она призывала народ к овладеваниям знаниями, ибо только она открывала путь к цивилизации и могла помочь сохранить казахов, как нацию. Передовая казахская интеллигенция начала XX века, считала основным в своей политической деятельности защиту как национальных, так и общечеловеческих ценностей. Она стремилась помочь казахскому народу в борьбе за независимость и освобождение от колониального рабства, боролась за такие общечеловеческие ценности, как право каждого человека и каждого народа на свою личную свободу и свободный доступ к достижениям все человеческой культуры.

Джадидизм, необычайно сильное прогрессивное реформистское движение начала ХХ века, дал тюркскому миру среди многих других имена Мустафы Чокая, Садри Максуди, Мунаввара Кари, Махмуда Ходжа Бехбуди, Шаислама Шаахмеда, Назира Тюрякула, Насырхана Торе, Абиджана Махмуда, Мир-Саид Султан-Галиев, Галимджан Ибрагим, Турар Рыскулов, Ахмет Байтурсын, Алихан Букейхан, Мыржакып Дулатов, Абдуррауф Фитрат, Файзулла Ходжаев, Нариман Нариманов т. д. Они олицетворяли самую передовую интеллигенцию, озабоченную судьбой своей нации и искавшую пути реформирования мусульманского общества. Само слово "джадид" происходит от арабского "усул-и-джадид", что означает "новый метод". Внешне оно было направленно против руско-туземных школ, которые расценивались как проводники русификации, и в противовес им выдвигалась программа создания «новометодных школ», в которых главным предметами были тюркский язык и теология. Движение джадидов вышло за рамки просветительства. Оно стало идеологическим оружием туркестанской либеральной буржуазии и национальной интеллигенции.

Через свои издания джадиды Туркестана знакомили читателей с теми событиями, которые происходили в России и в мире; делились своими мыслями р необходимости расширения сети новометодных школ, подготовки национальных кадров, развития торговли, банковского дела, промышленности, сельского хозяйства; писали об эмансипации женщин, и естественно, подспудно выражали свое недовольство колониальной политикой царизма.

Представители национальной интеллигенции были преисполнены сострадания и любви к своему народу так же, как их предшественник Чокан Валиханов. Григорий Потанин, автор "Сведений из биографии Чокана Валиханова", писал: "Чокан Валиханов очень страдал, видя жестокость русских солдат в отношении киргизов и казахов, его братьев по крови и религии, во время взятия Бишкека и Аулие-Ата. Он понял, что больше не в состоянии участвовать в сражениях и уехал в Алма-Ату, а оттуда перебрался в Кульджу, аул султана Тезека… Чокан говорил, что он любит в первую очередь казахов и киргизов, затем уже Сибирь и Россию, и всё остальное человечество. "Когда русские притесняют казахов и киргизов, я против русских. Если бы французы притесняли русских, я был бы на стороне русских", - заявил Чокан Валиханов/4/

Джадиды периода Алаш-Орды и Туркестанской (Кокандской) Автономии принадлежали к различным политическим партиям, но всех их объединяла одна общая, национальная, идея. Многие из тех, кто вступили в партию большевиков, не были простыми "попутчиками", слепо следовавшими указаниям Москвы. Свидетельством тому теория мусульманского национального коммунизма, идеологами и основоположниками которой были казахи Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, татарин Мир-Саид Султан-Галиев, разработавшие свою модель коммунизма, отвергнув при этом принцип классового подхода. В основу теории был заложена идея достижения национальной свободы и построения собственного национального государства. Практическим её воплощением стал более чем десятилетний период пребывания алашординцев у власти в Казахстане, который способствовал укреплению и развитию национальной самобытности казахского народа.

Мыржакып Дулатов, как и многие другие мыслящие люди пытался пробудить в народе стремление к просвещению, науке, предприимчивости. Жизнь и творчество поэта просветителя были тесно связаны с партией «Алаш». Миржакып активно участвовал в разработке ее программных документов, внес значительную лепту в формирование политических принципов алашординского правительства. Совместно с Ахметом Байтурсыновым он, по сути, создал теоретическую базу правового демократического государства, провозгласив равенство всех граждан независимо от вероисповедания, национальности, пола. Существовавшую империю после реформы они видели как федеративную республику во главе с избираемым думой президентом.

В 1929 году, находясь в тюрьме, на обвинения в национализме М. Дулатов неизменно отвечал: «Мы хотим, чтобы наше Отечество принадлежало нам». И перед неминуемым расстрелом поэт не отрекся от убеждений, заявив в последнем слове: «Ради будущего казахского народа я обязан делать все возможное. Если я заблуждался, то вместе с народом. Рано или поздно, истина восторжествует»/5/

Магжан Жумабаев был одним из самых популярных поэтов в народе, по праву считавшись главой нового направления, синтезировав в своем творчестве достижения западной и восточной поэзии. В «Алаш - Орде» молодой поэт входит в комиссию по составлению учебников для казахских школ и даже выдвигается кандидатом в депутаты Учредительного собрания. Вот только попытка союза с Колчаком разочаровало М. Жумабаева, который определил, что от адмирала «несло монархией».

Представители национальной интеллигенции конца XIX и начала XX века, преданные забвению в годы советской власти. Наряду со своими единомышленниками, такими как Сакен Сейфуллин, Шакарим Худайбердиев, Мухамеджан Тынышпаев и многие другие, внесли огромный вклад в формирование политической мысли как в Казахстане, так и в регионе Центральной Азии и занимают достойное место в истории демократического движения тюркских народов России. Исследовательские работы, проводимые на современном этапе восстанавливают малоизвестные страницы отечественной истории.

Литература

1.История Казахстана . Алматы, 2000 т.3. С.717

2.Хидоятов Г.А. Моя родная история . Ташкент, 1990, С.293

3.История Казахстана . Алматы, Алматы, 2000 т.3. С.680

4.Cадыкова Б. Мустафа Чокай.2004. С32

5 . Биданова Айгуль .Запрещенные, но не забытые. // Казахстанская правда,

15 августа 2008 г.

Статья посвещена деятельности национальной интеллигенция Казахстана конца XIX начала XX веков.

Мақалада ХІХ ғ.аяғы ХХ басындағы Қазақстан зиялыларының қызметі баяндалған.