Монғол шапқыншылығы кезеңіндегі дулаттар

Ғабжалилов Х.М. -т.ғ.к.(Алматы қ., Алаш орталығының төрағасы)

Шыңғысханның Күшілікті жеңуі дулаттар аймағында дінді қудалауды тоқтатты; 1211 жылдан бастап Шыңғысханмен байланыс орнатқан қара-қытайлықтардың бұрынғы дулат тайпасы сияқты мұсылман бодандары толық дін еркіндігіне ие болды. Қуғын-сүргіннен аман қалған қара-қытайлар да мұсылманша киінуге көшті. Орта Азияда қара-қытайлықтар билігінің ешбір белгісі – жазуы, құрылыстары сақталмады/1/ . Сөйтіп, Мұхаммед пайғамбардың дінінің таралуына қарсылық білдірушілер дереу құдайдан жазасын алып жатты. Ал ислам дініне сеніп, оны басшылыққа алып, нығайтып жатқандардың жолы оңынан болып, жастары ұзарып, бақыт құшағына бөленді/2/ Бұл әсіресе осы өңірдегі беделді дулат тайпасына қатысты болды.

Осындайда құрамына дулат тайпасының мекені де кірген қарақытайлар мемлекетін басып алған моңғол әскерінің Жетісу, Түркістан өңіріне басып кіруіне не себеп болды. Оған кім кінәлі еді. Оның нәтижесі қандай болды? – дегендей заңды сауалдар да туындайды.

Күшілік ханзада қаза тапқаннан кейін оның Түркістандық иеліктері Хорезмшахтың қол астына көшті. Бұған Шыңғысхан наразы болды. 1216 жылы Күшілік пен меркіт ханының ұлы Кудуды (Хуту) Жошы бастаған моңғол әскерлері қуып келіп, оларды Кили және Камих өзендерінің маңында талқандаған кезде моңғол әскерімен соғысуға Мұхаммед Хорезмшах та келді. Моңғол әскерінің «Бізге Хорезмшахпен соғысуға рұқсат жоқ, біз басқа жұмыспен келдік», - деген сөзіне құлақ аспай, Хорезмшахтың өзі соғыс бастап, осы соғыста өзі тұтқынға түсіп қала сақтады: баласы Жәлел-ад-диннің батырлығының арқасында ғана құтылды.

«Бұл қақтығыстың басталуына сұлтанның кінәлі екеніне қарамастан, Шыңғысхан өзінің бұрыннан қалыптасқан ұстанымына сай оған шабуыл жасағысы келмеді, әртүрлі жолдармен достық қатынасты сақтауға және көршілік құқын қорғауға тырысты. Сұлтан тарапынан ашу-ызасын туғызған, қалай да қарсы шара қолданып, өш алуды қажет қылған қылықтар жасалғанша ол (Шыңғысхан – авт.) онымен (Хорезмшахпен – авт.) күреске кіріскен жоқ»/3/. Бұл кезде Жетісу мен Түркістан өңіріндегі дулаттар Күшіліктің зобалаңынан кейін бейбіт өмірді аңсап, Хорезмшахқа да қарсылық көрсете қойған жоқ.

Шыңғысханның батыстағы күшті де қауіпті көршісі Хорезмшахпен тіл табысу мақсатымен 1216 жылы оған елшілік жібергені белгілі. Дулаттар мекені Шу, Талас өңірімен жүріп өткен бұл елшіліктің жергілікті жерде Шыңғыс ханды насихаттағанын айтпасқа болмас. Ол Хорезмшахтан өзін, яғни Шыңғысханды әмірші ретінде тануды талап етті. Сонда ғана екі елдің арасында тыныштық болатынына сендірген ол, одаққа біріксе, оларға ешкім қарсы тұра алмайтындығына Хорезмшахтың көзін жеткізбек болды.

Хорезмшах болса Шыңғысханның билігін мойындаудан үзілді кесілді бас тартты және ешбір себепсіз өзі соғыс бастамауға уәде берді. Егер бұл ұсыныс қабылданбаса, Хорезмшах күшпен жауап беруге дайын екендігін де жасырған жоқ.

Бірақ көп өтпей екі елдің арасындағы тыныштық Отырар қаласының әкімі Қайырханның монғол көпестерін қырып, олардың тауарларын тартып алуының салдарынан бұзылды. Шыңғысханның жағдайды біліп келу үшін Хорезмге жіберген елшісі тағы да өлтірілді.

«... Шыңғыс хаған сартауыл (Ортаазиялық Түркістан) еліне жіберген Ұқына бастаған жүз елшісі өлтірілгенін естігенде өз ордасында үлкен құрылтай шықырып: «Алтын арқанымызды сартауылдарға қидырып, қол қусырып отырамыз ба? Ұқына бастаған жүз жігітіміздің кегін қайтарып, сартауылдармен соғысып, егеске қысас істеп, сартауылдармен шайқасайық» /4/, деп Хорезмге соғыс жариялады. Осыдан соң 1219 жылы Шыңғысхан жазды Ертістің бойында өткізіп, аттарын жемдетіп алып, күзде онан әрі жылжыды. Жолында кездескен облыстардың бәрін басып алып, соғысуға келе жатқандығы туралы Хорезмшахқа хабар берді.

Бұл жорыққа Шыңғысхан жалаң моңғол әскерін ғана емес, сондай-ақ осы кезге дейін өз қоластына біріктірген түркі тайпаларынан да (керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт, найман, қарлық, ұйғыр, арғын, дулат) жасақталған әскерді пайдаланды /5/. Дулаттар Шыңғыс ханның Хорезмшахқа барар жолында жатқан бірден бір саны көп түркі тайпасы еді. Оның үстіне олар Ұлы қағанды мойындайтындарын бірден мәлімдеді.

Бұл жорыққа дулат тайпасының да қатысуының бір дәлелі – Шыңғыс хан Жошыға «хушин тайпасынан шыққан Байқудың мыңдығын берді. Ол барунгарды, яғни оң қанаттағы әскерді басқарды», - деген дерек. Сол деректің авторы Хушидай-Байқу деген аға әмірдің болғандығын, оны Шыңғысханның Жошыға бергендігін, оның Бату әскерінің оң қанатын басқарғандығын жазады. Ол өмірнің соңында: «Мен қартайдым, қаусырадым, енді бұл істі атқаруға жарамаймын» деп өз орнына басқа адамды ұсынды»/6/.

Зерттеушілер/7/ «хушин» деген «үйсін» дегенді білдіреді, ал «Байку» деген Майқы бидің бұрмаланған аты деп түсіндіреді. Олай болса үйсіннің ішінде оның дулат тайпасының да өкілдері болды деуге толық негіз бар деп ойлаймыз. Жошының ғана емес, Шағатайдың да қол астына берілген екі мың әскердің құрамында дулат сарбаздары бар еді.

Күшілікті жойып, Жетісуды қарсылықсыз алған 1216 жылдан Отырарға жеткен Шыңғысханға 1219 жылға дейінгі уақыттарда Құланнан батысқа қарай Талас, Испиджаб өңірлеріндегі дулаттар да қарсылықсыз берілді де, оның әскерін толықтырды.

Сөйтіп, Шыңғысханның жаулау жорықтары негізінен жалпы алғанда моңғол тайпаларынан ғана емес, қазақты құраған көптеген іргелі тайпаларға арқа сүйеудің арқасында ғана мүмкін болды дей аламыз. Моңғол әскерінің құрамына кірген үйсін тайпалық одағындағы дулаттар 1219-1222 жылдары Отырарды, Жент пен Өзкентті, Сығанақ пен Баршынкентті, Ашынас пен Үргенішті Хорезмшахтан қайтарып алуға қатысты.

1220 жылы дулат тайпасының біраз рулары тұрып жатқан Қашқария да Шыңғысхан мемлекетінің құрамына кірді. Бұл қосылу қантөгіссіз, зардапсыз жүргізілді. «В последующее затем блестящее царствование монголов Кашгария достигла высшей степени процветания, до которого ни ранее, ни в последующее века она никогда не доходила»/8/ Бұл монғолдарды жалпы шығыс елдері мен халықтарын мақтауға ауызы бармайтын орыс халқының өкілі, Ресейдің бас штабының полковнигі А.Н.Куропаткиннің сөзі. Осы пікір Шыңғысханға қарсылықсыз берілген дулат, арғын, қарлық, т.б. тайпаларының дұрыс саяси шешімдер қабылдап, елді қырғын-сүргінге ұрындырмай, салт-дәстүрі, діні, шаруашылық жүйесі бір болып келетін Орталық Азия көшпенділерінің өркениетін өрлетуге үлес қосқандығының куәсі деп білеміз.

Дулаттар қоныстанған бұл өлкелердің рубасылары мен халқының Шыңғыс ханға өз еркімен берілуінің арқасында олар Қытайға, Мауренахр мен Батыс Азияға қарағанда, монғол шапқыншылығынан елеулі ауыр зардап шеге қойған жоқ. Монғол жаулап алушылығынан соң бұл өлкелерде болып қайтқан саяхатшылар дулаттар мекендеген аймақты мәдениеті гүлденіп тұрған ел еді деп суреттейді. 1220 ж. чжурчжен императоры Шыңғысханға Ву-гу-сун деген елшісін жіберді. Оның айтуынша қарақытайлықтар азайып қалған, олардың өзі де Хой-Худың, яғни мұсылмандардың салт-дәстүрін қабылдап, киімдерін киген. Жетісулық мұсылмандар басқа, жергілікті мәдениеттің христиандық өкілдеріне қарағанда әлдеқайда жауынгер халық болған/9/.

1. Бартольд В.В. Сочинения. Т.Ү. -546 б.

2.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.1. Кн. 2. -184 б.

3.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 2. – М. –Л., 1952. -190 б.

4.Моңғолдың құпия шежіресі. – Алматы, 1998. -176 б.

5.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.1,кн. 2. -274-275 бб.

6.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.1,кн. 2. -274-275 бб.

7.Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. – Алматы, 1968. -25 б; Осындай пікірді Ш.Уәлиханов, А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, т.б. ұстаған. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1. – Алма-Ата, 1984. -275 б.; Қаақстан. Ұлттық энциклопедия. Т.6. Алматы, 2004, 2004. -314 б.

8.Куропаткин А.Н. Кашгария. – СПб., 1879. -79 б.

9.Туркестан со времени завоевания арабами до монгольского влдычества. Сост. А.Н.Самойлович. – СПб., 1903. – 137 б.

Мақалада Шыңғысханның Орта Азияға жорығы кезіндегі дулат тайпасының жағдайы баяндалады. Бұл тайпаның салт-дәстүрі, діні, шаруашылық жүйесі бір болып келетін моңғолдарға қарсылықсыз беріліп, дұрыс шешім қабылдағаны дәлелденген.

В статье описывается территориальное, политико-экономическое положение племени дулат накануне монголского завоевания. Доказывается, что дулаты, поступив разумно, избежали истребления.

Кейіннен Тараз (Талас) туралы ортағасырлық географ, тарихшы, саяхатшылардың бәрі дерлік жазады. Бұған таң қалуға болмайды, өйткені қаланың орналасқан жері Ұлы Жібек жолындағы маңызды орындардың бірі еді. Сондықтан да, авторлар Тараз жайлы жазған кезде ең алдымен оның сауда саласындағы маңызы туралы айтады. Тараз қаласы транзиттік ірі сауда орталығы болғандықтан, деректемелерде «мұсылмандардың түріктерімен сауда жасайтын орны» және «көпестер қаласы» деп жазылады. Талас-Тараз қаласын негізгі орталық нысана ете отырып, заманымыздың ХІІІ- ғасырына дейінгі Ұлы Жібек жолының бағыт-бағдарлары және бұл күндері ертедегі Үйсін хандығының астанасы болған Чигу (Қызылсай, Қызыл аңғар) қаласының бекінісінің орны туралы деректер бар Сонымен бірге, ол түргештердің, ал содан соң қарлұқтардың және қарахандардың астаналық орталығы болған.

Ертедегі авторлардың бірде-біреуі Тараздың орнын дәл көрсете алмаған. Сондықтан да археологтар бұл қаланы ұзақ уақыт бойы әр жерлерден іздестірді. Ертедегі Қытай жазба деректерінде кездесетін жер- су, қала аттары қатарында Талас бір жағынан жағрафиялық өңір ретінде, тағы бір жағынан өзен және бекіністі қала ретінде жиі аталып отырған /3/.Тараз тұрған жер жасыл желекті алқап болған. Бұл төңіректе Тараздан басқа үлкенді-кішілі қалашықтар, елді қоныстар, жеке үй қожалықтары, сарайлар өмір сүрген. Қазір олардың тек орны – мүжіле-мүжіле төбешікке айналған үйінділері ғана қалған. Жаздың ыстық күндері бұл төбешіктердің шөбі тез күйіп кетеді. Егер биіктеу жерге шығып қарағанда, жасыл даланың ара- арасында үйінділер сарыала дақ болып бірден көзге түсіп тұрады /4/.

Тараз өңірінің ежелгі тарихы ерте палеолит дәуірінен басталады. Мұнда ежелгі адамдардың қоныстануына анағұрлым қолайлы орындар – Қаратау таулары болды Орта ғасырдағы Әл-Идрисидің картасында неғұрлым ертедегі деректемелер бойынша кеңінен белгілі Тараз қаласы көрсетілген. «Нұзхат әл-мұштақ» текстінде Тараздың солтүстік жағында қарлұқ-түріктер мекендейтіні атап өтіледі; Тараздың оңтүстігіне таман 5 фарсах болатын Касрибас деген жердегі жайылымдарда қарлұқтардың қыстаулары бар екені де айтылады. Қарлұқтардың Тараз аймағы шегінді мекендегенін басқа авторлардың мәліметтері де қуаттайды. Қарлұқ тайпалары билік еткен тұста, Тараз қаласыVIII ғасырдың бірінші жартысында-ақ « даңқты да инабатты шарұқ-түріктер» қаласы деп аталған еді. Талас- Тараз қаласы ерте орта ғасырлардағы Ұлы Жібек жолының кемінде үш-төрт тармағы түйісер нағыз тоғыз жолдың торабындағы ірі мәдени-сауда орталығы әрі Шығыс пен Орхон- Алтай өңірінен басталатын ірі әскери жорықтар нысана алған стратегиялық бекіністі қала еді . Тараз ығы-жығы халқы көп, саялы бау-бақшасы бар қайнаған базар, орталығында түркі тілімен қатар араб, парсы, соғды, қытай тілдері жиі естілген қала.

Көне Тараз кезінде «ғалымдар қаласы» деп аталып, оқымысты, ғалым, ғұламаларымен де атағы шыққан қала болды. Араб деректеріне қарағанда ХІ-ХІІ ғасырларда Тараздан Махмұт бин Әли әл-Тарази, Әбу Тахир Мұхаммет ат- Тарази, Әбд Садық Ахмет ибн Хасан сынды көрнекті ғалымдар шықты. Тарихи жазбалар бұл ғалымдарды жоғары бағаландығын көрсетеді. ХІ ғасырда аты мәшһүр энциклопедист ғалым әрі ақын Жүсіп Баласағұни 6500 бәйіттен тұратын теңдесіз әдеби әрі ғылыми ескерткіш – «Құдатғу білік» атты философиялық поэмасын жазып қалдырды. Тараз өңіріне қатысты алғашқы тарихи деректер осы ғалымдардың ғылыми мәні зор мұраларында және өлкемен танысқан саяхатшылардың жазбаларында сақталды. Орта Азия мен Қазақстанның жергілікті түркі және ирандық тілдерде сөйлейтін ғалымдары, әдебиетшілері мен ақындарының үлкен бір тобы өз шығармаларын сол кезде халықаралық ғылыми тілдің рөлін атқарған араб тілінде жазды. Тараздық ғалымдар қай өлкеден екендігін білдіру мақсатымен есімдеріне «ат-Тарази» жұрнағын қосқан.

Қазақ жерінде алғашқы мешіт Тараз шаһарында 890 жылы тұрғызылды. Исламның таралуына байланысты мешіттер, медреселер, кесенелер салынды. ІХ - Х ғасырдағы ескерткіштерге жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары аймақта қалалық мұсылман мәдениетінің қалыптасқанын көрсетеді. Х ғасырдың басында Қарахандар әулетінің негізін қалаушы Сатұқ Боғра-хан тұсында ислам дінін қабылдап, ал оның ұлы Боғра-хан Мұса тұсында 960 жылы ислам мемлекеттік дін болып жарияланған. Мұсылман діні бірінші кезекте қалаларда таралды. Осы тұста Тараз қаласындағы христиан шіркеулері мешіттерге айналдырылды.

Х-ХІІ ғасырларда қаланың гүлденген кезеңі болды.Тараз қаласындағы мұсылман сәулет өнерінің інжу-маржандары болып саналатын, Әулиеата –Қарахан (ХІІ ғасыр) және Дәуітбек (ХІІІғасыр) кесенелерін ерекше айтуға болады. Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған /5/. Бұл Тараз төңірегі тұрғындары мал шаруашылығымен айналысқанын және Ұлы Жібек жолындағы сауда орталығы болғанын, Тараз қаласында малдарын сатып немесе айырбастап, сауда-саттық жүргізгенін дәлелденген/6/. Осынау қасиетті Тараз қаласының ХІ ғасырдың бірінші ширегіндегі теңге сарайы табылған. Сонымен қатар Тараз қаласынан ХІ-ХІІ ғасырда төбесі күнбезделіп жасалған монша, ұзындығы 12,8 метр су құбыры, күнбез тәрізді,ұзын мойынды тәсілмен жасалған пеш табылған. Осы қазба жұмыстары нәтижесінде табылған заттар, өрнектелген бұйымдар тарихи ескерткіштер заттай және рухани мәдениеттің дамуына зор үлес қосты.

Бұл аумақта көне ғимараттардың монументальдық архитектурасы қангөй тайпаларының архитектура мен құрылыс үрдістерінің деңгейіндей дамығандығы бәрімізге мәлім. ХІІ ғасырдың аяғында бабамыз Қарахан дүниеден өткен кезде, оның қабірі басына сәулетті күмбез ғимараты салынып, бұл мазар «Әулиеата» аталып кетеді. Бірақ монғолдар шапқыншылығы кезінде қалада, қасиетті күмбезде қиратылды. Тек 1809 жылы кесене қалпына келтіріліп, Айша – бибі, Бабаджа – қатын, Дәуітбек ( Шамансұр ) сынды ерте орта ғасырдың архитектурасының ескерткіштері күні бүгінге дейін сақталуда. Көне тарихи ескерткіштер біртұтас қазақтың мәңгілік мұрасы.

Тараз қаласын 1220 жылы Шыңғыс хан әскерлері басып алады. Тараз Шағатай ұлысына қарады. Тараздың орнына Яны (Жаңа) деп аталатын қала тұрғызып, Дәуітбек (Шамансұр кесенесі) мазары салынды. Қалада 1334 жылға дейін теңге соғылып тұрды. Қала Әмір Темірдің және жоңғарлардың шапқыншылығы кезінде құлдырады. Бұл жорықтар жергілікті халықты қисапсыз қырғынға ұшыратты. XV ғасырдың бірінші ширегінде Тараз өңірі өзара қырқысулардың сахнасына айналды. Абылай хан 1774 жылы қаланы қалпына келтіріп, Әулие-Ата деп атаған. Қоқандықтар 1821 жылы ежелгі Тараз қаласының орнына Әулиеата бекінісін тұрғызды. Тараз 1856 жылы Әулиеата деп аталып, қалада аса ірі өзі ататас жәрмеңке өтіп тұрды. Мемлекеттік банк бөлімшелері, почта, телеграф ашылды. Әулиеата Қазақстанның ірі қалаларының біріне айналды. 1936 жылы 10 қаңтарда Әулиеата қаласы Мирзоян болып өзгертілді. 1938 жылы 5 маусымда қалаға жыр алыбы Жамбыл ақынның есімі беріледі. Жамбыл қаласы қазақ ақынының атымен аталған тұңғыш қала болды.

1997 жылы 8 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жарлығымен қалаға өзінің тарихи Тараз атауы қайтарылды. Тараз– Республикамыздың әдемі де гүлденген қалаларының біріне айналды.

Тараз – Қазақстанға ғана емес, сонымен бірге Еуразияға да тән қала. Өйткені ол құрлықтағы ірі ғылым мен мәдениеттің, қолөнер мен сауданың орталығы, керуен жолдарының байланыстырушысы. Осыдан дәл 2000 жыл бұрын б.з.д. І ғасырдың аяғы мен б.з. І ғасырдың басында Тараз қаласы осынау өлкенің саяси және экономикалық орталығы болып, сол кезден бастап өте қарқынды дами бастаған .

2002 жылы қыркүйекте Қазақстан ЮНЕСКО көлемінде Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойын атап өтті. Тараздың мерейтойы – мақтан тұтар ерлік істерге, ірі оқиғаларға, қолбасшылары мен жауынгерлерінің ерлігіне, ғалымдардың дарынды еңбегіне, ақындар мен суретшілердің тамаша шығармаларына толы бай әрі тамыры тереңде жатқан тарихы бар егеменді Қазақстанның даму жолындағы маңызы зор кезең.

1. Байпақов Қ. Қазақстанның ежелгі қалалары. Алматы, 2005.

2. Көркем суретті Қазақстан тарихы, 1-том .Алматы, 2006.

3. Қазақстан тарихы очерктер..Алматы, 1994.

4. Қазақстан тарихы 1-том. Алматы, 1996.

5. Чапай М. Қазақстан тарихы. Алматы, 2008.

6. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада Тараз қаласының көне мәдени тарихы қарастырылған.

В этой статье рассматривается древняя история культуры города Тараза.

.

Н.Ә.Назарбаев еңбектеріндеГІ тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құрудың теориялық негіздері мен жолдары

Н.Назарбаевтың қандай жағдайда жаңа мемелекет құру ісімен айналысуына тура келгендігін түсіну үшін, КСРО ыдырағаннан кейінгі Қазақстанда қалыптасқан жалпы жағдайды объективті суреттеп берген «Азия асқарларынан» үзінді келтірейік. Онда: «Кеңестен кейінгі елдердің басым бөлігі сияқты, Қазақстан да қайырым білмес жүйелік дағдарыстың жылымына батып жүре береді. Алып империяның күйреуімен бірге бәрі де: үйреншікті байланыстар, өмір салты және адамдық құндылықтар қирап түсті. Бұрынғы Одақтан мұраға алынған дерттерге енді ортақ идеологиямен, экономикамен және инфроқұрылыммен бекемделген бітұтас ағзаның қирауына байланысты шыққан жаңа дерттер қосылды. Соның өзінде де Қазақстан басқалармен салыстырғанда аса бір қиын жағдайға қалған болып шықты.

Оның өзіндік себептері де бар. Елді меңдеп алған дағдарыс кеңестік жоспарлы экономиканың қойнауларында баяғыдан сыздықтай пісіп келе жатқан ауқымды дағдарыстың тікелей жалғасы және салдары еді. Қазақстанға дәл осындай мұра қалды: жантәсілім ете бастаған экономиканың жарқыншағы, тозығы жеткен инфроқұрылым, әлемдік стандартқа маңайламайтын кәсіпорындар мен құрал-жабдықтар, экстенсивті ауыл шаруашылығы және азып-тозған ауыл, ақыр аяғында, білікті мамандар мен тәжірибелі басқарушылардың тапшылығы» - дей келе, мемлекеттік басқару жүйесіндегі ауыр ахуал мен оның салдары туралы: «Кеңістік кезеңнен алған мемлекет басқару жүйесінің быт-шыты шықты. Экономиканың белі бүгіліп кетті. Оның көлемі 55 пайызға кеміді. Қазақстаның қаржысы да, өнім өткізетін рыногыда жоқ еді, сондықтан кәсіпорындардың дерлік тоқтады. Дүкендерден азық-түлік пен ең зәру заттар табылмайтын. Адамдар зейнетақы мен жалақына айлар бойы алудан қалды. Елді жаппай жұмыссыздық жайлады. Жойдасыз ифляция әбден шегіне жетіп, жұртшылықтың тапқан- таянғанын жалматып жатты. Қылмыс өсіп кетті.

Ел қауіпсіздігінің мәселелері де оңай емес-ті. Шекаралардың аты бар да заты жоқтығы, қуатты ядролық арсеналдың қолда тұруы, көмірсутектілерінің мол қоры және жағдайы тұрақсыз өңірдің дәл ортасындағы геосаяси орналасуы ұлттық қауіпсіздікке едәуір қатер болатын. Егер бұған аса ауқымды аумаққа шашырай орналасқан халықтың этностық құрамы бойынша ала-құлалығын, әскердің әлсіздігін қоссаңыз, қалыптасқан жағдайдың қаншалықты күрделі екендігі көрінеді»-деп баяндалған.

Міне осындай жағдайда, елбасына жаңа мемлекет қалыптастыру сияқты аса күрделі істің басында тұруына тура келеді. Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне деректанулық талдау жасау, оның бұл мәселеге ел тағдыры үшін шешуші маңызы бар мәселе ретінде қарап, оған ерекше көңіл бөлгендігін, оның бар маңызын жете түсініп, үлкен жауапкершілікпен және жан-жақты ізденістер негізінде, терең теориялық дайындықпен келгендігін көрсетеді.

Н. Назарбаев еңбектеріне, тарихилық принцпіне сай, жарық көрген уақыттарынан шыға отырып талдау жасау, оның жаңа Қазақстан мемлекетін құру туралы ойлары мен іс -әркетткрінің даму диалектикасын байқауға мүмкіндік береді. Мысалы, ол өзінің тәуелсіздік таңы жаңа атқан 1992 жылы, дүниежүзі қазақтары Құрылтайының салтанатты мәжілісінде сөйлеген сөздері: «Қазір біздің ұлтымыздың алдында тұрған ең басты міндет, ең қиын міндет–Қазақстан егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде: «Ұлт мемлекетсіз өмір сүре алмайды, құрып кетеді. өз кезегінде ұлттың жойылуы оның мемлекетінің өмір сүруін мәнсіз етеді. Мәселенің қатаң диалектикасы осындай. Сондықтан қай ұлтқа жататынына қарамастан барлығы үшін мүмкіндіктер теңдігі мен барлығының заң алдында тең принцпін жүзеге асырушы біздің мемлекетте тұрақтылығы ұлт–қазақтардың–мүддесі жекелеген жағдайда бірқатар мемлекеттерде орын алып отырғандай, ерекше бөліп айтылатыныда әбден орынды»- деп ұлттық мемлекет қалыптастырудың қаншалықты маңызды екендігін, бұл істегі қазақ ұлтының алар орнының ерекше екендігін атап көрсетеді.

Егер, мемлекеттің– адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны болып табылатын қоғамның негізінде пайда болатындығын, қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болатындығын, қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің нәтижесі екендігін ескерсек, онда нақты қоғамның бейнесі жалпы сипаты мен әлеуметтік табиғаты қандай болса, нақты мемлекетінің де бейнесі, жалпы сипаты мен әлеуметтік табиғатының да сондай болғандығы белгілі. Өйткені қоғам дегеніміз – мемлекеттің объективті негізі, соның базисі. Демек, бізде бүгінгі күні негізінен қалыптасып, дами бастаған мемлекетіміз қазақ қоғамының, Қазақстанның ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы реальды дамуның объективті жемісі, соның бейнесі және көрінісі Н. Назарбаев аталған еңбегінде: «Бұрынғы Кеңес Одағының бет –бейнесін түбегейлі өзгерткен оқиғалар тарихи еншісіне айналды. Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған қазақ ұлтының жас егеменді мемлекеті, Қазақстанның бүкіл халқы мен экономикасы »өзінің жаңа жай-күйінің жолында тұр.

Қоғамдық организм, онда орын алған саяси және экономикалық қатынастар өзгеру үстінде. Қоғам мен экономика барған сайын ашық сипатқа ие болуда. Демократияның дамуы, меншікті қатынастарды реформалау және толыққанды нарыққа қадам жасау экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз құралы ретінде танылды, ұлттық мемлекеттің қалыптасуына қолайлы жағдай жасалуда»– деп ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында Қазақстанда орын алған түбегейлі қоғамдық-экономикалық өзгерістер салдарынан елде ұлттық мемлекетті қалыптастырудың объективті алғышарттарының пісіп жетілгенін айтады.

Одан әрі Н. Назарбаев: «Қазақстанды біз үшін басқа ешкім де өзгертпейтін, дүние жүзі қауымдастығында оған лайықты орын алып бермейтіндігін, біздің өміріміздің стандартын жоғары көтермейтінін түсіну маңызды» деп, Қазақстанның өзгеруі де, әлем қауымдастығы арасындағы өз орнын таба білуі де тек қазақстандықтардың өзіне ғана байланысты екендігін айта келе: «Барлық қазақстандықтар ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарсыз ол бос сөз болып қала беретініне сенімдімін»- деп айқын бағыт-бағдарды, түпкі мақсатты дәл таба білудің маңызын көрсеткен. Екіншіден, Н.Назарбаев: «Жер шарының басқа бөліктеріндегідей емес, КСРО-ның ыдырауы тарихи негізі жоқ атымен жаңа мемлекеттердің пайда болуына емес, тарихи тамыры тереңге жатқан, кейін күшпен жойыла жаздаған мемлекеттердің қайтадан қалпына келтірілуіне ұласты. Біз тек КСРО-ның ыдырауының ғана емес мемлекеттердің жаңадан жандандырылуы және заңдандырылуы жан- жақты күрделі процестеріне ұласты деп айтқан болар едік»- дейді. Бұл да толығымен тарихи шындыққа сай келеді. Арғы сақ, ғұн, түркі дәуірлерін айтпағанның өзінде ХҮ ғасырдың ортасынан бастап қазақтардың өз мемлекеті болғандығын ешкім де жоққа шығара алмайды. Демек, 1991 жылдың соңынан бастап біз де өз мемлекеттілігімізді қайта қалпына келтіру ісімен айналысы бастадық.

Үшіншіден, Н.Назарбаев: «Ұлттық жаңғыру, мемлекеттілікті қалпына келтіру әрдайым оп-оңай жүзеге асыра бермейді» -дей келе, сондай қиындықтардың бірі –империяның күйреп саяси үрдістер алмасып жататынын әлеуметтік өліара кезеңдерде ерекше күшейетін бағыт – этнопопулизм екендігін айтады. Оның айтуынша: «Популистер саяси ұпай жинау үшін ештенкеден тайынбайды. Ең бір қасиетті ұғымдарды да саудаға салады. Олар адамдарды үлкен уәделерге, даңғаза ұрандарға оңай иланатындықтарын да жақсы біледі. Қоғамның небір күрделі мәселелерін оп-оңай шешіп тастауға серт береді...этнопопулизм – демократиялық қоғамның денесіне шыққан «безеу» емес. Ол – вирус. Онымен ұдайы күреспей болмайды» – дейді.

Сонымен қатар, Н.Назарбаев өзінің «Ғасырлар тоғысқанда» атты еңбегінде тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігін іс жүзінде қалыптастырудың жолдары мен өзіндік ерекшеліктері туралы да айтады. Ол КСРО-ның, ойын картасынан тұрғызылған үй сияқты, көз алдымызда қирап қалуына байланысты туындаған қысылтаяң жағдай да ескі, әбден сынға ұшыраған мемлекеттік аппатарттың нәтижелі жұмыс істей алатындығын айта келе: «Қазақстан биік құрылымдарын революциялық жолмен күйрете салуға бой ұрған жоқ. Реформаның сипатына және даму барысына орай бірте-бірте өзгеріліп, жаңа сапаға көтерілді. Әсіресе мемлекетімізді қалпына келтіруіміздің эволюциялық сипаты басым болғанын ең үлкен табысымыз деп білемін»- дейді.

Демек, Қазақстан бір жүйеден екінші бір жүйеге көшуде революциялық емес, эволюциялық жолды таңдаған. Тарих Қазақстанның бірден-бір дұрыс жолды таңдай білгендігін толығымен дәлелдеп отыр. Түбегейлі қоғамдық өзгерістерге революциялық жолмен тезірек жетпек болудың халыққа не беретіндігін тағы да біздің өз тарихымыздан жақсы белгілі. Большевиктер партиясының өзіне сеніп үш бірдей революция жасаған, сөтіп қоғамды өзгертпек болған Ресей халқының жағдайы соның айқын дәлелі.

Эволюциялық жолды таңдаудың Қазақстанға не беретіндігі туралы: Н.Назарбаев өз еңбегінде: «Біз қоғам мен экономиканы басқарудың әкімгершілік жүйесін жоққа шығаруға үзілді-кесілді кірісе қойған жоқпыз. Бұл, бәлкім, Қазақстанның саяси-экономикалық орнықтылығының ең басты себептерінің бірі болуы ықтимал» – дейді. Өтпелі кезеңде, ескі мемлекеттік машина әлсіреп мүшкіл халге түскенде; «Ескі үрдісті қирата салу бөліне жарылушылықтың, аймақшылдықтың, діни және ұлттық өшпенділіктің қылмыстың қаулап өсуіне қолайлы жағдай туғызатындығына тарихтан талай мысал тауып беруге болады. Мұндай жағдайда мемлекеттік аппарат орнықтылықтың бірден- бір кепілі болып табылады» –дейді, Н.Назарбаев.

Осындай, біздегі жаңа жағдайға сай жаңа мемлекет қалыптастыру ісінде пайда болған міндеттердің бірі туралы Н.Назарбаев: «Егемендікті нығайта келе, алдымыздан басқа бір мәселе – мемлекеттігіміздің сипатын анықтау міндеті шықты. Қазіргі бар құрылымның ғұмыры ұзақ емес екендігі белгілі еді. 1990-1991 жылдары бір жүйеден екінші жүйеге көшер кезде кездесетін екі ұдай ахуал орын алды: Президенттік билік компартия және кеңестер билігімен қатар өмір сүрді. Экономикада да дәл осындай көшіп қону орын алды» - дейді. Бұл ұлттық мемлекеттілікті қалыптастырудың біздегі өзіндік ерекшеліктерінің бірі еді.

Еліміздің бір жүйеден екінші жүйеге көшу кезінде атқарылуға тиісті міндеттердің күрделілігі және оларды шешеудегі Н. Назарбаевтың рөлі туралы «Азия асқарларында»: «Ел алдында үш қабатты транзит міндеті, яғни бір мезгілде үш өлшем бойынша: жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға; бір партиялық әкімшіл, әміршіл жүйеден демократиялық жүйеге, дәстүрлі санадан либералдық құндылықтарға өту міндеті қойылды. Мұның өзі бүкіл мемлекетік құрылым мен экономикалық жүйені түбірінен бұзу ғана емес, ондаған жылдар бойы қалыптасқан қасаң ұғымдарды, адамдардың ойлау жүйесі мен өмір сүру салты мен батыл еңсеруді талап етті.

Осындай жағдайда Назарбаевтың алдына күрделі таңдау қойылды; бірте-бірте қимылдау, сөйтіп реформаның қарқынынан айырылу немесе әлеуметтік қарсыластық туғызу қаупі болатынын біле тұра батыл да қатаң іс- әрекеттерге бару» - деп жазылған. Бұл Н.Назарбаетың өз еңбегінде айтқан ойларының өмір шындығынан туындағанын дәлелдейді.

Егер, Н.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында», осылай, ұлттық мемлекет құрудың теориялық негіздерін жасап, оның жолдары мен ерекшеліктерін көрсетсе жаңа сипаттағы, ұлттық мемлекет құрудың алғышарттары мен оны нығайту туралы ойларын, «Тарих толқынында» атты кітабында одан әрі жалғастырған. Ұлттық мемлекет құру сияқты істің, сол мемлекет құрушы істің, сол мемлекет құрушы ұлттың тарихы мен, бүгінімен болашағымен тығыз байланысты аса күрделі іс екендігін осы кітабында нақты деректерге сүйене отырып негіздеген.

Ол, «Тарих толқынында»: «Егер сыртқы әсер ықпалды былай қоя тұрып. Мәселені нақтылай түсінетін болсақ, онда ұлттық әрекеттің аясы үш түрлі фактормен анықталмақ»-деп, мемлекет құрудың ұлт әрекетіне қатысты ішкі факторлары, яғни алғышарттарын көрсеткен. Оның айтуынша: «Мұның ең ағашқысы – ұлттық бірігу (интеграция) мен ыдыраудың (дезинтеграция) тетіктері». Осы ең басты факторлардың бірі – ыдыраудың салдары мен мемлекеттілікке тигізген әсері туралы: «Қазақтардың өз ішінде ыдырауы ұдайы дерлік Тәңірдің жазасындай болып, қазақ мемлекеттілігінің мүмкіндігін қатты тежеп отырған»-дейді. Сондықтан ыдыратқыш үрдістермен күрес ұлттық әрекеттің ең мәнді бағыты болып отырғанын айтады. Н. Назарбаев: «Қазақтың өз ішіндегі бірігулердің тетіктерін, институттарын, құндылықтарын жетістірудің мән-маңызы әскери құрылыстан немесе сыртқы саясат институттарын жақсарудан бірде олқы емес»-деп қазақтардың өзара ауызбірлігінің маңызын жоғары бағалаған.

Екіншіден, Н.Назарбаев әрі қарай қазақтың ұлттық тұтастануы үшін табан тірейтін негізгі идеялық тұғыр біршама айқын дей келе: «Бұл – дербес мемлекетті сақтау және дамыту. Бұл мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін дамыту және нақтылы әрекетке ұластыру. Бұл – Қазақстанның аумақты тұтастығы»-дейді. Осылай ұлт адында тұрған, ұлтты біріктірер нақты міндеттерді атап көрсете отырып, ол міндеттердің аса күрделі және ұзақ уақытты, көп еңбекті қажет ететін міндеттер екендігін әрбір қазақтың білуі керектігі туралы: «Азаттық, Қазақстан аумағының тұтастығына, нақты экономикалық, әскери, ақпараттық дербесттікке қол жеткізу дегеніміз мейілінше күрделі және ұзақ уақытта созылатын, сондай-ақ ұлттың ерекше қажыр – қайратын қажет ететін үрдіс екенін сезіну әрбір қазақ үшін әліппелік ақиқат болуға тиіс»- дейді.

Үшіншіден, ұлттық рухты қайта түлетудегі және дамытудағы қазақ зиялыларының ерекше ролі туралы айта келе Н. Назарбаев: «Ұлттық мүдеге қызмет етудің тарихи ұлы үлгіерін шын мәнінде көрсетіп берген әйгілі тарихи қайраткерердің, мемлекет басқарушылардың тұтас легі біздің көз адымызда. Олар қазақ мемлекетін дамытудың нысанасын ХХ ғасырдың бас кезінде – ақ көрсктіп берген болатын...Біз асқақ сезімге бөлене отырып, ұлттық әрекетшілігімізге қатысты ғасыр басында Алаш қайраткерері бастап берген жолнұсқалар ғасыр соңында жалғасын тапты деп айта аламыз»–деп, біз төл тарихымызды ұлттық мүддеге қызмет етудің тамаша үгілерін көрсете білген зиялыларымыздың болғандығын, солардың үлкен бір тобын Алаш ардагерінің құрғандығын және біздің ең жаңа тарихымызда құра бастаған мемлекеттілігімізді солар бастаған істің тікелей жалғасы екенін айтқан.

Сонымен қатар, Н.Назарбаев «Тарих толқынында» қазақ халқы үшін өзінің ұлттық мемлекетін құру ісінің КСРО-ның күйреу салдарының аяқ астынан пайда бола қалған іс еместігін, КСРО-ның күйреуі қазақтардың ғасырлар бойы армандаған мақсатына қол жеткізуге тек мүмкіндік қана бергендігін айтқан. Ол аталарымыздың осы мақсатқа жету жолында қандай қиыншылықтарға болса да төзе білетіндігі туралы: «Жатжұрттық басқыншылармен болған соғыстарда ауыр қырғынға ұшыраған, 30-жыдардағы этногеноциттің қаһарына қасқайып қарсы тұрған, тоталитарлы ғасырды бастан кешсе де мемлекет құру мүмкіндігін ғасырлар бойы дайындады» – дей келе, ендігі жерде сол мүмкіндікті пайдалана білудің қаншалықты маңызды екендігі туралы: «Ендігі, бүгінгі таңда қазақ халқы келісті ғұмыр кеше алатын мемлекет құру жолында өз ішіндегі ара-дара келіспеушіліктің салдарынан қарқынын тоқыратып алса, мұны еш нәрсемен ақтауға болмайды»- дейді.

Сонымен, қорыта айтсақ, ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында мүмкін болған тәуелсіз мемлекетімізді қайта қалпына келтіру сияқты аса күрделі де қиын, маңызды да жауапты, тарихи да тағдыры істің басында тұрған Қазақстанның тұнғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еңбектеріне деректанулық талдау жасау, оның мемлекет құру барысында, осы істің теориялық негіздерін қалап, оның жолдары мен ерекшеліктерін және алғышарттарын дәйектілікпен көрсете білгендігін дәлелдейді. Біріншіде, жаңа мемлекет құру қазақ халқының ғасырлар бойы көксеген ұлттық мемлекет құру туралы армандарының орындалуы болса, екіншіден, бұл тарихи тамыры тереңде жатқан бұрынғы мемлекеттеріміздің жаңадан жанғыруы еді. Үшіншіден, Қазақстан бір жүйеден екінші жүйеге өтуде революциялық емес, эвоюциялық жолды таңдаған. Төртіншіден, жаңа жағдайға сәкес жаңа мемлекет қалыптастыра білу де ескі мемлекеттік машинаны дұрыс пайдалана білу тактикасын өзі толық ақтаған. Бесіншіден, ең басты, жаңа қалыптаса бастаған ұлттық мемлекеттің тағдыры, сол мемлекеттің негізін қааушы қазақ халқының тағдыры, сол мемлекеттің беріктігімен тікелей байланысты екендігін дәлелдеген.

Н.Назарбаев жасаған тұжырымдаманың айқын дәлелі өмірдің өзі. Қазақстан халқының, қазақ ұлтының өз мемлекеттілігін құру ісіндегі бүгінгі күні қол жеткізген табыстары. Бұл тәуелсіз Қазақстан тарихының келешек зерттеушілері ескеруге тиіс маңызды фактор.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Назарбаев Н.Ә. Халықтан жасыратын ештеңе жоқ. // Егемен Қазақстан 5-шілде 1997ж.

2.Назарбаев Н.Ә. Ғасырар тоғысқанда – Алматы, 1996,272 бет.

3.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы: Алматы, 1992,56 бет.

4.Мұртаза Ш. Тәуелсіздік толғауы: // Егемен Қазақстан 2001, 26 қыркүйек.

5.Салқынұлы С. Тұңғыш Президент. Алматы, 2006.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада Тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбектеріне жазба дерек көздері ретінде деректанулық талдау жасалған.
РЕЗЮМЕ
В статье труды первого президента РК Н.Ә.Назарбаева рассматирвается как первеисточник по истории независимого Казахстана.


XIX ғасырдағы кіші жүз ру-тайпаларының зерттелу тарихы
Меңілбаев Ғ.А.- т.ғ.к., доцент (Алматы қ.,Абай атындағы ҚазҰПУ)
Кіші жүз жерлері оңтүстікте Сырдария мен Үстірт қыраттарынан, Каспийдің шығыс жағалауларынан басталып, солтүстікте Жайық, Ырғыз, Ембі, Тобол және толып жатқан шағын өзендер мен дала көлдері алқаптарын қамтыды .

Кіші жүзді ірі үш тайпа- Байұлы, Әлімұлы және Жетіру құрады. Бұл жүз мекендеген ортаның бір бөлігінің екінші бөлігінен айқын айырмашылығы бар: Жайық, Тобыл өзендерінің бойларындағы алқаптар шұрайлы жайлымдықтарға бай болса, Үстірт қыраттары суға тапшы, Сырдария алқабының суы мол болса, Қарақұм, Қызыл-құм тұтасқан шөл дала. Қазақстанның бұл бөлігінің климаты да айқын құрлықтық, күн мен түн қызуы өзгеріске түсіп отырады. Кіші жүз жерлері қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша Қызылорда, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Орал, Қостанай облысының солтүстік-батыс бөлігін және Торғай облысының оңтүстік-батыс бөлігін қамтыды. Үш жүзге бөлінген қазақтардың біртұтас мемлекеттік құрылымы болмағандығын айта кетуіміз керек, әр жүздің өз ханы болды, сұлтандар бастаған ұлыстар соларға тікелей бағынғандығын айта кеткеніміз дұрыс болар. Елді Шыңғыс хан әулетінен шыққан феодалдық билеушілер, атап айтқанда Шыңғыс хан ұрпақтары басқарды. XVII ғасырда олардың жалпы саны мың адамға жетер –жетпестей ғана болды.

XVI - XVII ғасырлар аралығында неғұрлым жігерлі де беделді сұлтандар басқарған қазақ хандығы пайда болғанымен, олар этникалық жағынан қалыптасқан жерлерді мекендейтін барлық қазақтарға бірдей билік жүргізе алмады.

Қазақтардың үш жүзге бөлінуінің өзі де ең алдымен экономикалық себептерге, дәлірек айтқанда, бір жайлаудан екіншісіне, қыстаулардан – көктеулерге, көктемгі орындарынан жазғы жайлымдарға, одан әрі күздік қоныстарына, сөйтіп қысқы жайлымға қайта оралуға байланысты қалыптасты

Қазақ қауымдарының кіші жүз тайпалары Сырдария жағалауларынан Торғайға, Ырғыздан - Тобылға, Үстірттен - Ұя және Обаған өзендерінің бойына, одан әрі Жайық, Елек, Сақмар т.б. өзендер бойындағы жайылымдарға дейін көшіп баратын. Г. Волконский «Ұлы, Орта және Кіші Орда болып бөлінетін қырғыз-қайсақтар туралы» деген еңбегінде қазақ халқының құрамындағы көптеген ру-тайпалардың қоныстарын, көш-қонысын, мекендеген жерлерін т.б.туралы мол мағлұматтар келтіреді. Осы еңбектің ішінде кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руына байланысты шағын ғана жазбаша түп-деректерден мысал келтірген : «Байұлы тайпасы жаппас руының 7.200 отбасынан тұратын алты атасы бар. Жаппастар сауда-саттық жасау мақсатында Троицк пен Жаман-қала қамалдарына барып-қайтып жүреді». Байұлы тайпасы Алтын руының 5.000 отбасынан тұратын төрт атасы мен Таздар руының 800 отбасына дейін жететін екі атасы және Жетіру тайпасы тілеу руының 2.800 отбасынан тұратын төрт атасы Торғай, Қарасқай өзендерінің бойын,Ұрқаш-Кіндік көл жағалауларын жайлап, қыста Сырдарияның сол жағалауларын, Темірлік шатқалынан Қуаңдариядағы шатқалдарына дейінгі жерлерді тұрақ етеді. Байұлы тайпасы адай руының 10.000 отбасына дейін жететін он екі атасы және Масқар руының 3.000 отбасына жететін бес атасы, Қызылғұрт руының 3.000 отбасына жететін бес атасы, Таздар руының 3.000 отбасына жететін алты атасы, Есентемір руының 3.000 отбасына жететін төрт атасы, «жаппас» руының 1.000 отбасына жететін екі атасы осылардың барлығы да Жайық пен Жем өзендерінің аралығын, Бұлдырты, Жусалы, Шыңғырлау, Ақаты өзендерінің төңірегін, Қобда өзеніне дейінгі жерлерді жайлайды. Олар Каспий теңізі жағалауындағы Маңғышлақта, Айрақты шатқалында, Жем, Жайық өзендерінің сағаларын, Гурьев, Сорочикоп қамалдарының қарсы беттеріндегі шығанақтар мен Орал шебімен жоғарғы жақтағы жерлерді қыстады. XVIII ғасырдың соңында, М.Мұқановтың «Қазақ жерінің тарихы» еңбегінде: «Кіші жүз тайпаларының руларының 217 атасында 165.700 отбасы бар» - деген дерек келтірілген. Осы жерде әрбір қазақтың отбасында бес адамнан тұрды деп есептегенде, кіші жүздегі 165.700 отбасында 828.500 адам тұрған болып шығады. Ал, үш жүздегі халқымыздың жалпы саны төмендегідей мөлшерде болуы мүмкін деп ойлаймын: Үш жүздегі 395.100 отбасындағы жанұя мүшелерінің жалпы саны 1.975.500 адам болып шығады.

Қысқарта айтқанда, XVIII ғасырдың соңында қазақ халқының жалпы саны 1.975.500 болды деуге толық негіз бар. 1822 жылы 22 шілдеде «Сібір қазақтары туралы жарлығы» шығып, қазақ даласында сыртқы округтер құруға байланысты ереже қабылданды. Басқару жүйелері:

1.Облыстар-

2.Округтер-

3.Болыстар- ( әр болыста 10-12 ауыл )

4.Ауылдар- ( әр ауылда 50-70 шаңырақ )

Бұл округтер рулас немесе бір ұрпақтан тарап, қашаннан бірге тұруға әдеттенген болыстардан құрылды. Округтердің өз көші-қоныстық жерлері болды және өздерінің округтық сұлтандарының рұқсатынсыз өз еріктерімен басқа біреулердің көші-қоныстық жерлерін пайдалануға хақылы болмады.

Ауылдарды шаңырақ иелері 3 жыл мерзімге сайлайтын ауыл ақсақалдары басқарды,болыстар билігі мұрагерлік жолмен сұлтандардың қолында болды.

Әр округта болыс сұлтандары өз орталарынан 3 жылға сайлайтын аға сұлтан басқаратын Округтік приказ құрылды.

Аға сұлтанның қол астында округтық диуан (кеңес) қызмет етті, оған: Облыс бастығы тағайындайтын 2 орыс шенеунігі және билер мен ақсақалдар 2 жылға сайлайтын 2 қазақ енгізілді.( М.Мұқанов.Қазақ жерінің тарихы) Кіші жүз қазақтары Орынбор қазақтары облысының құрамына енді. Бұл облыс 1825 ж. үш бөлікке: Шығыс, Орта, Батыс бөлікке бөлінді.Шығыс бөліктің шекаралары мынадай болды: Шығыста- Звериноголовск станциясынан (Сібір шебінде, Обаған өзенінен сәл шығысқа қарай) оңтүстікте ол Сырдария бойымен, батыста Үй, Үлкен Қобда, Ойыл өзендерінің бойын, Шалқар көлінен Сырдариядағы 2-ші бекініске дейінгі жерлерді қамтыды. Орта бөліктің шекарасы: шығыста Шығыс бөліктің шекарасымен шектесіп, батыста-Үлкен Қобда сағасының батыс бөлігі, Ойыл және Жем өзендерінен Арал теңізіне дейінгі, солтүстікте-Үлкен Қобданың сағасынан Елек және Бердянка өзендерінің бойы Жаманқала Степная станциясына дейінгі аймақты қамтыды.

Батыс бөліктің шекарасы: шығыста-Орта бөліктің аймағына, солтүстікте Елек және Жайық өзендерінен Орал қаласына, батыста-Жайық өзені, Гурьев, Каспий теңізі, оңтүстікте-Үстірт жазығына дейін жетті. Екі қамал аралығындағы жерлер дистанциялар деп аталып, Орынбор қазақтары облысының құрамына енетін территориялықбірлікті құрады. Бір дис-танцияда орта есеппен 2000-ға дейінгі шаруашылық болды. Дистанциялар 1831 жылдан 1858 жылдар аралығында ашыла бастады, үш бөлікте (Шығыс, Орта және Батыс) 57 дистанция ашылды.

Орынбор қазақтары облысының «батыс» бөлігін негізінен Байұлы тайпасының: Адай, Алшын, Байбақты, Тана, Қызылғұрт, Масқар, Ысық, Шеркеш, Есентемір, Беріш, Таздар, Жаппас рулары, сондай-ақ Жетіру тайпасының тама, табын, кердері рулары және Әлімұлы тайпасының кете руы жайлайды. Бұл облыстың орта бөлігін негізінен Әлімұлы тайпасының: шекті, шөмекей және кете рулары қоныстанды. Басқа тайпалардан: тама және жағалбайлы рулары болды. Бұл облыстың Шығыс бөлігін Әлімұлы тайпасының шекті және Байұлы тайпасының «жаппас», «алтын» рулары мекендеді; Орта жүз қазақтарының да едәуір бөлігі, оның арғын, қыпшақ, керей және уақ тайпалары осы облыс құрамына енді.

Орынбор қазақтары облысына 1840-1841 жылдарда барлығы 500.000 еркегі бар 120081шаңырақ, ал 1864 жылы- 828.363 еркегі бар 175678 шаңырақ қарады .

Қазақстанның барлық аймақтарында мал жайлымдары тапшы болды. Міне, осы жағдай Бөкей хан бастаған қазақтардың бір бөлігін 1801 жылы Жайықтың сол жағалауынан Жайық пен Еділ аралығына өтуге мәжбүр етті. Олардың саны - 5000 шаңырақ болды.

Осы уақыттан бастап Байұлы, Әлімұлы және Жетіру тайпаларынан тұратын қазақтардың бұл бөлігі Бөкей ( Ішкі ) Ордасы деп аталды.1802 жылы Ордада 31.105 адамы бар 6265 шаңырақ болды. Ол 1812 жылы Бөкей хандығы деп аталды. Ал, 1845 жылдан кейін Ішкі Орда Астрахан губерниясының құрамына қосылды. Жалпы, Ішкі Орда халқы осы кезде 16 рудан тұрды. Халқының жалпы саны төмендегідей мөлшерде болды:

1.Беріш руы - 25 мың 785 адам,

2.Байбақты руы - 16 мың 025 адам,

3.Алаша руы - 11 мың 150 адам,

4.Адай руы - 7 мың 515 адам,

5.Жаппас руы- 4 мың 520 адам, т.б. рулар мен тайпалар болды.

«1867 жылы 11 шілде күні Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды.Орталығы Ташкент қаласы болды. Бұл өлкенің тұңғыш генерал-губернаторы болып К.П.Кауфман келді. Түркістан генерал-губернаторлығы екі облыстан құралды. Олар – Жетісу облысы және Сырдария облыстары болды. 1867-1886 жылдар аралығында бұл өлкеде Жер-суды заңдастыру жөнінде дайындық жұмыстары жүргізілді. 1886 жылы бұл заң қабылданды, осы заң негізінде жермен айналысатындардың жерлері жекелікке бөлініп беріліп, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатындардың жері мемлекет меншігі болып жарияланды .

Жетісу және Сырдария облыстарында жерге қоныстанған әрбір казактың жанұясы мен орыс шаруаларына көптеген жеңілдіктер мен артықшылықтар берілді. Атап айтқанда, оларға 30 десятинадан жер берілді, 100 сомнан қайтарымсыз несие берді( жәрдемақы ), 15 жылға дейін рекруттық әскери борыштан және алым-салықтардан босатылды, әртүрлі міндеткерліктер атқаруда кешірім берілді.

1892 жылы Түркістан өлкесіне Ресейдің ішкі жақтарынан 3.000 жанұя келіп қоныстанды. 1893-1905 жылдар аралығында қазақ даласына Кауфман, Кузнецов, Щербина т.б. экспедициялары шығып, қоныс аударып келгендер үшін елді-мекендер салуға лайықты жерлер іздестірілді, бұл табылған жерлер шұрайлы, сулы, егін егуге ыңғайлы, табиғаты жақсы болуына басты назар аударылды. «Қоныс аудару қоры» құрылды. 1893-1905 жылдар аралығында қазақтардан 4 млн.десятина жер тартып алынған болса, 1906-1912 жылдары жергілікті халықтан 17 млн.десятина жер тартып алынды. Бұл нәтиже 1917 жылдан кейін 45 млн. десятина жерден асып кеткен. Қазақтардың жерлерін тартып алу негізінен ауа-райы мейлінше жайлы, топырағы құнарлы уездердің-Қостанай және Ақтөбе уездерінің аймақтарында жүргізілді.

1906 жылға қарай қоныстанушылардың пайдасына 1.022 167 десятина таңдаулы жерлер тартып алынды. Қостанай уезі Торғай облысының солтүстік- шығыс бөлігіне орналасты. Оның солтүстік шекарасы Үй өзенінің бойымен өтіп, солтүстік-батыста және батыста қоныстанушылар пайдасына тартып алынған жер белгісімен жүрді.

Ол оңтүстікте Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездерімен, ал шығыста-Ақмола облысымен шектесті. Қостанай уезді 81.441 қазақ өмір сүретін 10 болыстан тұрды. Уезд егін шаруашылығы жақсы дамыған аймақтарға жатты: 1909 жылы жалпы есепке алынған 18.010 шаруашылықтың 15.951-і (88.5 %) егіншілікпен айналысып, олардың егістік жер көлемі 107.440 десятинаға жетті. Уезде мына тайпалар мекендеді:

1.Орта жүзден – қыпшақ (Ұзын, Көлденең, Торы, Торыайғыр, Қарабалық рулары), Арғын, (Төменгі Шекті, Бәсентин, Қаракесек рулары), Керей(Балта, Сибан, Қожебе рулары) болса,

2.Кіші жүзден – Байұлы (Жаппас), Жетіру (Жағалбайлы,Тілеу, Тама рулары) мекендеген.

Жаппас руының қауымдары Желқуыр өзенінің бойын, Сандықсор, Айқамыс, Сопалы т.б.көлдердің төңірегін иеленді.

Уездің қалған барлық бөлігіне Орта жүз тайпалары орналасты: керейлер солтүстік және солтүстік-шығыс бағытты, Қарақамыс көлінің айналасын, Алабұға өзенінің жағалаулары мен осы өзеннің айналасын қыстады. Уездің шығыс және оңтүстік шығыс бөлігіне арғындар жайғасып, олар Обаған өзенінің оң жағалауларынан Обаған көліне дейінгі жерлерде, Жалтыр, Қарақамыс көлдерінің айналасында, Ащысу өзенінің бойында т.б.жерлерде көшіп-қонып жүрді. Арғындардан батысқа қарай орналасқан қыпшақтар Тобыл, Әйет өзендерінің бойында, уездің солтүстік - батысында жиі кездесетін толып жатқан ұсақ көлдердің айналасында неғұрлым жинақы орналасты .Орта жүз тайпалары арасында Бай-ұлы тайпасының( кіші жүз ) жаппас руының үлкен қауымдары өмір сүрді: Олар Қарасудың оң жағасын, Алқасор, Жаңғызкөл, Майтау көлдерінің төңірегін, Обаған, Тобыл өзендерінің бойы мен басқа да жерлерді мекендеді. Байұлы тайпасының жаппас руының бірнеше қауымы уездің, яғни Ақтөбе уезінің солтүстік- шығыс шалғайларында көшіп-қонып жүрді.

Торғай уездінде 14370 шаруашылықтан тұратын 12 болыс болды, негізінен орта жүз қазақ-тары: арғындар, қыпшақтар, сонымен бірге уездің оңтүстік-батысында, Сарықопа,Сары-мойын көлдерінің төңірегі мен басқа да жерлерді Кіші жүздің Әлімұлы (шекті руы) мен Байұлы (алтын және жаппас рулары) тайпалары жайлады, бірақ олар Орта жүз руларына қарағанда әлдеқайда азшылық еді .

Перовск уезді, Қазалы уездінің шығыс жағына Сырдарияның жағалауына орналасты. Ол солтүстікте Торғай облысымен, бір бөлігі Ақмола облысымен шектеседі. Алып жатқан жер көлемі 61.420 шаршы шақырым. Уезд тұрғындары негізінен қазақтар 179.800 адам. Уезд жерін Орта жүз тайпаларының-найман, қыпшақ, қоңырат рулары және Кіші жүздің Байұлы тайпасының жаппас руының 1.714 шаңырағы мекендеді. Жаппас руының көпшілік аталығы Перовскінің шығыс жағынан Сұлутөбе шатқалына дейінгі жерлерді жайлаған.

Біздің мақсатымыз, кезінде ата-бабаларымыз білектің күшімен, найзаның ұшымен қан төгіп қорғап қалған қасиетті жеріміздің кім-көрінгеннің уысында кетпей, келешек ұрпаққа мұра болып қалуын, ұлтжанды ұрпақтардың қатары көбейіп, олар аман-есен болса екен, халқымыздың өткен тарихы бүгінгілерге сабақ болса екен деген оймен осы мақаланы жаздық .

әдебиеттер

1.Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, 1994.22,24, 58 ,69.

2.Хамит Маданов. Кіші жүздің шежіресі. Алматы, 1994 .

3.Қазақстан ұлттық энциклопедия. 3-том.(г-ж). Алматы, 2001 .

4. Никитин В. В. По живописным местам Кавминводы, Теберда, Архыз,

Ставрополь,1964 г.

5. Бекмаханов Е.Қазақстан 19 ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994.
РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматривается расселение родового и племенного состава младшего и старшего жузов, а также колониальная политика царской России на территории Казахстана.

Мақалада Кіші жүз рулары мен тайпаларының орналасуы мен патшалық Ресейдің жүргізген отарлық саясаты қарастырылған.

Түркістан Республикасында 1921—1922 жылдары жүргізілген аграрлы реформаның, яғни жер-су реформасының саяси, әлеуметтік және экономикалық маңызымен қатар, ең алдымен ұлттық мәселе болғаны айқын. Реформаның барысында ауыл шаруашылығы саласындағы, жер қатынасы мәселесіндегі патша үкіметінің отарлау саясатының қалдықтарын жою, яғни жергілікті халықтар мен келімсектердің (орыс қоныс аударушы шаруаларының және орыс-казактардың) жерді пайдалану кұқын іс жүзінде теңестіру сияқты аса шиеленісті, өте күрделі мәселені шешуге талпыныс жасалынды. Патша үкіметі мен қоныс аудару басқармасы қоныс аударушы орыс шаруаларына жергілікті халықтың ата қоныс шұрайлы коныстарын тартып алып, сол жерлерге орналастырған еді. Түркістанға қоныстанған соң ерекше құқықтар мен артықшылықтарға ие болып, жергілікті халықты қанау арқылы орасан зор байлыққа кенеліп, отарлау дертін бойларына жұқтырған орыс қоныс аударушы шаруалары кеңес өкіметінің аграрлы саясатына жанталаса қарсылық көрсетті. Реформа барысында аса шиеленісті мәселелерді қарудың күшімен шешуге тура келді, яғни сол жылдары әскери күштің көмегімен республикада 151 орыс поселкесі, 175 казак хуторлары таратылып, зорлықпен салынған 95 елді мекен жойылды. Түркістан аумағынан Ресейге аса ықпалды орыс отаршыларының 1084 отбасы көшірілді. Орыс кулактарынан тартып алынған 250 мыңнан аса десятина шұрайлы жер бөліктері бұрынғы иелеріне қайтарылды және иесі табылмаған 12,8 мың десятина жер жергілікті халықтардың кедейлеріне үлестіріліп берілді /1, 414-б./.

Бірақ көптеген обьективті қиыншылықтар мен субъективті қателіктердің кесірінен реформа өз мақсатына толық жете алмады. Реформадан соң да шаруалардың 37,6 пайызын тақыр кедей, жерсіз шаруалар құрады, ал орта дәрежелі шаруашылығы бар шаруалардың саны 1,4 пайыздан аспады /1, 415-б./.

Қазақстанның аштық билеген губернияларында жастар ашыққандарды, әсіресе жасөспірімдер мен балаларды қабылдау мен орналастыруда, қоғамдық тамақтандыруды ұйымдастыруда (асханалар, тамақтандыру орындары), көші-қонды реттеу шараларына да қатысып отырды. Жастар қоғамдық істерді өткізуге және астықты ашыққан аудандарға жеткізуге тиіс қажетті коммуналар мен жасақтарды ұйымдастыруға көмек берді.

Жастар ұйымдары партияның тапсырмасымен ашыққандарға көмек беру апталықтарын ұйымдастырып, сол шараның барысында қаражат пен қайырымдылық тартуларын жинауға мәжбүрлі түрде кірісті.

Партияның сенімді көмекшісі атына ие болған жастар ұйымы мен оның мүшелері митингілер, қойылымдар, ән-жыр кештерін ұйымдастыруға көмек бере отырып, аталған шаралардан түскен қаражаттар ашыққандарға көмек беруге жұмсалуын қадағалап, сондай-ақ сенбіліктер ұйымдастырып, қайырымдылық тартуларын жинап отырды. Қайырымдылық тартуларын жинау үшін плакаттары мен ұрандары бар арнайы арбалар ұйымдастырылып, әр түрлі аймақтар мен ауылдарға жіберілді.

Жергілікті жерлердегі жастардың ұйымдары әрбір екі апта сайын РКЖО обкомына жасалған істері жөнінде баяндап отырды. Мұрағатта сақталған сондай мәліметтердің көпшілігінде, жиналған ақша көлемі де нақты көрсетілген. Мысалға, Көкшетау жастар ұйымы 1921 жылдың жазында шамамен 15 млн. сом ақша жинаса, Ақмола губерниясының үш уезді бойынша 29 млн. сом жиналған /2/. Жиналған ақша көлеміне қарай отырып, өздері аштықта отырып, осынша ақша қорын жинау дегеніңіз үлкен күшті, белсенді іс-әрекетті қажет еткенін көруге болады. Сондай үлестің бір бөлігі қазақ жастарының мойнына түсуі және осы жүкті қазақ жастарының қандай қиыншылықпен атқарғандығы таңдандырады.

Социалистік қоғамның негізін қалаушылармыз деген большевиктер партиясы жастарды шебер пайдалана отырып, оларды салық жинау науқанына жұмылдырып отырған. Мысалы, әл-ауқатты деп танылған Ақмола, Семей губернияларына азық-түлік салығын жинау мен астықты күзету үшін жастардың 50%-ын жұмылдыру шешімін қабылдаған /2, 8-п./.

Кеңес өкіметі 1922 жылы ашыққандарды құтқару мақсатында деген сылтаумен шіркеулік құндылықтарды тәркілеу жөнінде қаулы қабылдаған. Осы қаулының шешімдерін орындау және бұл істің қажеттілігін халыққа түсіндіру үшін жасақталған компанияларға комсомолды қатыстыра отырып, жастарды белсенді түрде пайдаланған. Сөйтіп, партия ұйымы жастарға шіркеулік құндылықтарды тәркілеу бойынша жұмыс жүргізуге тікелей тапсырмамен бірге нұсқау беріп отырған.

1921 жылдың маусым айында өткен І Бүкілресейлік конференция ауылшаруашылық кооперациясын құру жөніндегі міндетін қойды. Бұл міндетті орындау жастар ұйымының мақсатына айналып, оны орындауға жастар ұйымы кірісіп те кетті. Өйткені Орталықтан шешілген әкімшіл-әміршіл жүйенің нұсқаулары мен қаулыларын бұлжытпай орындау комсомолдың басты тапсырмасына айналды.

1921 жылдың орталарына қарай Қазақстанда (Сырдария мен Жетісуды қоспағанда) 779 артель, 132 коммуна, 45 кеңшар саналды, олардың көпшілігінде жастардың бастауыш ұйымдары құрылды /2, 6-п./. Мысалға, Семей губерниясында: “Заря”, “Коммунар”, “Энергия”, “Истинный путь”; Қостанай губерниясында “Заря”; Орынборда “Ленин”; Орал губерниясында “Спартак” және “Роза Люксембург” атындағы және т.б. губернияларда көптеген коммуналар ұйымдастырылды. Бұл коммуналар жастарды жұмыс істеуге мәжбүрледі. 1922 жылы тек Орал уезі бойынша осындай жасөспірімдер коммуналарында 237 бозбалалар мен қыздар қамтылып, жұмыс жасады /2, 8-п./.

Айта кететін бір жайт, 1923 жылдан бастап, қоғамдық өзара жәрдем көрсетудің ауылдық та комитеттері құрыла бастады. 1924 жылға қарай, олардың саны 727, ал 1925 жылға қарай – 1264 болды /3/. Қостанай уезінің өзара жәрдем көрсету ауылдық комитетінің жұмысы жөніндегі әртүрлі басылымдарда мәліметтер беріле бастады. Мысалға, 1923 жылдың қарашасынан бастап, 1924 жылдың ақпан айына дейінгі аралықта аталмыш комитет қорына 500 пұт астық жиналғандығы жөнінде мәлімденді /3, 14-п./.

Қазақ жастарын кәсіптік оқумен қамтуға байланысты 1921 жылы Қазақстан жастар облыстық комитеті ауылдық жастар ұйымдарының барлық мүшелеріне ашылып жатқан 6-айлық ауылшаруашылық курстарын аяқтауды ұсынды. Дегенмен, аштық және оның салдарымен күрес бұл жұмысты барынша тежеді. Бірақ, көптеген қиыншылықтарға қарамастан, 1922 жылы әрбір уезде қараша мен наурыз айлары аралығында тек жастардан жасақталатын курстардың ашылуы ұйымдастырылды.

Мұндай үйірмелердің оқу бағдарламалары социалистік ұранға сәйкес мәселелерді қамтыды: 1) егіске дайындық; 2) тұқымды өңдеу; 3) құрғақшылықпен күрес; 4) нені егеміз? 5) дала жауларымен күрес және т.б. /4/.

Агротехникалық білімдерді үгіттеу бірден аштық пен оның салдарларын жойғаннан кейін басталып кетті. Мәселен, 1922 жылы бірқатар губернияларда ауылшаруашылық кәсіпке үйрету бойынша көрнекі еңбек шеберханалары ұйымдастырылды. Мысалға, тек бір ғана Ақмола губерниясы бойынша 10 шеберхана ашылды /5/.

Ресей Федерациясының Орталық Атқару Комитетінің шешімінің негізінде 1924 ж. ауыл шаруашылық қажеттіліктеріне бұқара мамандарды дайындау мақсатымен, ауылдардағы жалпы білім беру мектептерін қайта ұйымдастыру жүргізілді. Селоларда жеті жылдық мектеп негізінде ауылшаруашылық бағыттағы шаруа жастары мектептері (ШЖМ) құрылды.

20-шы жылдардың басында кеңестік жүйе “жеке сауданы жою және жастарға ауылшаруашылық кооперация қатарына мүшелікке өту жөнінде” қаулы қабылдады. Осы қаулы негізінде Жастар Одағы бастауыш ұйымдары жанында кооперативтік үйірмелер де құрылды.

Жастар артель, несиелік бірлестіктер, өндірістік, тұтынушылық және ауылшаруашылық кооперативтерінің белсенді мүшелері қатарында болды. 1925 жылдың басына қарай кооператив басқармасы мүшелері ретінде тек бір Орал губерниясы бойынша 6 қазақ және 11 орыс жастары сайланды. 38 жас кооператив басқармасына уәкіл ретінде енгізілді. Ақмола губерниясы бойынша 1925 жылы 1500 жас кооперация мүшесі болды, олардың 8-і кооператив басқармасына сайланып, 18 – ревизиялық комиссияға мүше болды, ал 48 жас осы кооперативтердің басқармасына өтті /5, 101-п./.

Партия нұсқауымен жүргізілген жұмыстың нәтижесінде Қазақстан республикасындағы кооператив желісі айтарлықтай кеңіді. 1924 жылдың 1 қазанынан бастап, 1925 жылдың 1 қазаны аралығында селолық тұтынушылар қоғамдарының саны 369-дан 599-ға дейін, ал ауылдық – 4 еседен аса артты (54-тен 233-ке дейін). 1926 жылдың 1 қазанына қарай Қазақстанда 700 селолық, 287 ауылдық және 36 қалалық кооператив болды, олардың құрамындағы мүшелерінің саны сәйкесінше: 144292 мүше селолық, 70111 мүше – қалалық кооперативтерде саналды /5, 107-п./.

Қазақ халқының бір бөлігінің көшпелі өмір салтына байланысты, оны кооперациялау айтарлықтай қиындықтар тудырды. Ең алдымен, халықтың бұл бөлігіне тұрғылықты өмір салтына көшуде көмек көрсету қажет болды. Қазақ жастар баспасөзі тұрғылықты өмір салтын кеңінен үгіттеуді қолға алды. Сонымен қатар, жастар алдына күрделі міндеттер қойыла бастады. “Ауыл жастарының міндеттері» атты мақалада: «Қазақтардың тұрғылықты өмір салтына көшуіне байланысты, жастар алдында үлкен міндеттер тұр. Ең алдымен, ауылшаруашылық білім алу қажет” - деп көрсетілді /6/.

“Жастар–біздің үмітіміз, ауыл шаруашылығының болашақ басшылары. Бірақ бұл үшін, олар білім алып, алған білімдерін үлкендерге жеткізулері қажет. Ауылшаруашылық кітаптарды көп оқу керек. Жастар, жер өңдеуді үйреніңдер!” – делінді /6/. Осы жерде айта кетер бір жайт қазақ зиялыларының қазақ жастарының тек қара жұмысты істегендеріне қарсы болып жоғары жаққа қазақ жастарының оқуы жайлы жоғары жаққа хаттар жазды. Мысалға, С. Садуақасов бастаған бір топ зиялы Мәскеуге хат жаза отырып, қазақ жастарының оқу жайлы мынанадай ұсыныстар жасады;

“Қазақ төңкерісінен кейінгі қазақ жастарының басты қызметі былай болу керек еді. Төңкеріс қырғыз (қазақ) жастарын жасампаздыққа емес, күресуге үйретті. Сондықтан жастарға енді оқу, жасампаздықты және жасай білуді үйрену қажет. Бірақ жасай білу үшін, білім керек, үстіртін білім емес, қайта терең және салиқалы білім керек. Біздің алдымызда ұшы – қиыры жоқ жұмыс тұр. Біз ірі индустрия, ұтымды ауыл шаруашылығын және үлгілі санитарлық гигиеналық жағдайлар жасауымыз қажет. Бұл үшін барлық мамандықтар бойынша инжинерлер, агрономдар, мал дәрігерлері және медицина қызметкерлері керек. Және бұл адамдарды қырғыз (қазақ) жастары беруге тиіс. Біз техникалық білімді шетелде, атап айтқанда Германияда алған мейілінше дұрыс деп санаймыз. Жас адамдарды шетелге жіберудің дұрыстығын таза психологиялық сипаттағы себептермен де дәлелдеуге болады. Біздіңше, елден сырт жүргенде өзіңді өз ісің үшін елдегіден гөрі анағұрлым жауапты сезуің мүмкін” – делінді /7, 41-б./. Сөйтіп, С.Сәдуақасов ұлты үшін қызмет атқаратын қазақ жастарының терең білім алу керек екенін Орталыққа осы хаты арқылы жеткізді.

Қазақстан жастары Қазақ АКСР партия ұйымы мен Кеңес өкіметіне азық-түлік салығын жинау мен азық-түліктерді дайындауда көмек көрсетті. Азық-түлікті бөлудің азық-түлік салығымен ауыстырылуына наразылық білдірген халықтың ауқатты тобы салық салынатын нысаналарды жасырып, азық-түлік салығының жиналуын бұзуға тырысып бақты. Осы істе де билік партиясы жастарды айналымға қосып, оларды халық арасына жұмсады.

Азық-түлік салығын жинау үшін, партия жастарды азық-түлік инспекторлары ретінде пайдаланды. Азық-түлік инспекторлары арнайы құрылған азық-түлік курстарында дайындалды. Азық-түлік инспекторлары армиясы салық салынған жасырын нысаналарды, артылып қалғандарды анықтап, кеңес өкіметінің азық-түлік салығы саясатын дұрыс жүргізілуін қамтамасыз етуге мәжбүрленді.

Мысалға, Азат болысының Төліғары ауылының (Ақмола губерниясының) жастар ұйымының мүшесі Леонтьев “ ауыл байларының бірі 300 пұт астықты жасырып қалды” - деп мәлімдеген. Жастар ұйымының мүшесі Леонтьев астықты дайындау жөніндегі мәселе қарастырылған жиналыстан қайтып келе жатқанда бай шаруаның соққысына тап болып сабалған /2, 4-п./. Сөйтіп, биліктің солақай саясатының қате шешімдері үшін жастар отқа да, суға да түсіп отырған.

Ал Қазақстандағы жұмыссыздық көбіне ауыл шаруашылығы жағдайымен байланысты болды: астықты жылдары жұмыссыздар армиясы жоққа дерлік кеміп, астықсыз жылдары күрт артып отырды. Жұмыссыздардың ең көп болған шағы 1922 жылға келеді (астықтың шықпауы, жұт). Мәселен, 1922 жылдың қаңтарында “Степная правда” газетінің мәлімдеуіне сәйкес, 1922 жылдың 26 қыркүйегінде Қазақ республикасы бойынша 18 мың жұмыссыз тіркелді, сол жылдың мамыр айында бұл сан 23 мыңға дейін артты /2, 21-п./. Қазақстанның бірқатар губернияларында 1924 жылы астықтың шықпауы жұмыссыз жасөспірімдердің қатарын арттырды. Тек бір Орынбор бойынша 173 жұмыссыз жасөспірім тіркелді /2, 25-п./.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды сараптай келе, большевиктер өкіметті басып алғаннан кейінгі жылдары қазақ жері екі дүркін – 20 жылдар басында және 30 жылдар басында жантүршігерлік ашаршылықты бастан өткергенін көре аламыз.

Осы аштықтарда қазақтың қырылғаны қырылып, аман қалғаны бас сауғалап тоз-тоз болып, халық ретінде жойылудың аз-ақ алдында қалды.

Ақиқатқа жүгінсе, аштықтың төркінінде большевиктер партиясының көсемі Лениннің және оның партиялас серіктестерінің бұралаң іздері сайрап жатыр. Сөзіміз дәлелді болуы ішін “ұлы көсемнің көзі тірі кезіндегі зобалаңға бір сәт көз жүгіртіп өтейік. Мұхамеджан Тынышбайұлы ағамыздың есебі бойынша 1917 жылы Қазақстанда 2.910.000 қазақ өмір сүрген болса, М.Г. Сириустың 1924 жылғы жүргізген санағы бойынша қазақтар саны 1.965.443-ке әрең жетіп жығылған /8, 24-б./.

Табиғи өсімді есептемегеннің өзінде 1 млн. қазақ қайда кеткені белгісіз. Профессор С.П. Швецов есеп-қисап бойынша тек 1921 жылғы ашаршылық салдарынан Қазақстанда болған кемудің өзі ғана 30 пайыздан кем емес екендігін де айта кетеді /8, 24-б./. Мұны нақты деректер де мақұлдайды.

Қазақ қалай аштыққа ұрынды? Мұрағат қойнауында сақталған көптеген ресми құжаттар оқырманды шатастырып бұл сұрақтың жауабын – ауа-райының қолайсыз болып, егін шықпай қалғанынан, әрі кеткенде жергілікті жердегі асыра сілтеуден іздейді.

Десек те кейбір зерттеушілердің “мұндай аштық Ресейдің өзінде, Еділ бойында да болды емес пе?!” – деуі әбден мүмкін. Ол рас. Бірақ мынаны ұмытпауымыз керек: орыс жері ақ пен қызылға бөлініп алып қырылып азамат соғысын жандандырады да, ауыл шаруашылығымен шыңдап айналысуға өздеріне де өзгелерге де мүмкіншілік бермеді.

Қазақстандағы 1921-22 жылғы ашаршылыққа шындығына келсек ауа райы, құрғақшылық емес, өздері өкіметті бір түнде басып алған соң, кешікпей-ақ азамат соғысынан тұтанатынын, ал одан шаруашылық күйзеліп, халық аштан қырылуы мүмкін екенін біле тұра, қатерлі бағыттарынан қайтпай қойған большевиктер және олардың партиясының біржақты саясаты кінәлі.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Қоңыратбаев О. Т.Рысқұлов, қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 448 б.

2.ҚР ПМ. 160-қ, 1-т, 25-іс, 8-п.

3. ҚР ПМ. 142-қ, 1-т, 228-іс, 21-22-пп.

4. ҚР ПМ. 142-қ, 1-т, 58-іс, 1-2-пп.

5. ҚР ПМ. 142-қ, 1-т, 58а-іс, 1-2-пп.

6. Қадірлі жастар жанына // Жас қайрат. – 1924. – 12 қаңтар. – №1.

7. Сәдуақасов С. Жастарға жаңа жол. –Орынбор, 1921. – 41-б.

8. Омарбеков Т. Ашаршылық ақиқаты // Ақиқат. – 1997. – №5, – 24-б.