Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
§ 27. Табу және эвфемизмдер
жүктеу/скачать 3,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Абуханов-лексика
| § 27. Табу және эвфемизмдер
Табу, негізінен, мифологиялық наным- сенімге байланысты туған. Ерте заманда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымдардың, дінге сенушіліктің салдарынан жекелеген іс-әрекеттерді жаман ырымға санап, оларды істеуге тыйым салған. Сондай-ақ қейбір заттар мен құбылыстардың аттарын тура атамай, басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс әдетте табу деп аталады. Табу – полинезей тілінің ta -«белгілеу» және bu - « күллі, түгелімен» деген сөздерінен жасалған термин. Полинезиялықтар қайтыс болған тайпа көсемін биік төбенің басына жерлеп, содан кейін оның бейітінің басына азық-түлік, жеміс – жидек, су т.б қалдырып, абыз әлгі төбені «табу» – «қасиетті» деп жариялаған. Яғни, бұдан былай тайпа адамдарының төбеге аяқ басуына тыйым салынған. Біздің қазақ ұғымындағы « босағаны керуге болмайды», « отқа түкіруге болмайды», «күлді шашуға болмайды», «ауылға суыт, қатты жүріспен келуге болмайды» сияқты тыйымдар мен шектеулердің негізінде де осындай наным-сенімдердің жатқаны мәлім. Тіл білімінде табу айтуға тұрмыстық- этнографиялық, діни, моральдық- этикалық тұрғыдан тыйым салынған сөздер дегенді білдіреді. Қазақ тіліндегі табудың негізгі түрі – табиғаттың дүлей күшімен, кенеттен кезігетін ауру-сырқаумен, жыртқыш аң, улы жәндіктермен байланысты шыққан. Мәселен, жай түсті деп айтудың орнына «адамға қырсығы тиер» деген наныммен « жасыл түсті» деп айтатын болған. Шешек ауруын тура атамай, «жұғады», «жабысады» деген сеніммен әулие, қорасан, қонақ деп атаған. Қасқырды өз атымен атасақ, малға шабады деп, ит-құс, қара құлақ, ұлыма деп атаған. Жыланды да осындай түсінікпен түйме, қамшы, ұзын құрт деп атаған. Қазақ ұғымындағы табудың біралуан көрінісі тұрмыс-салттық, этнографиялық ерекшелікке байланысты болып келеді. Әдет-ғұрып бойынша келін болып түскен қыз күйеуінің туған-туыстарының, ауылдың үлкен адамдарының атын атамай, өзінше ат қойған. Мысалы , қайын сіңілілеріне: қара көз, бикеш, еркежан, үкілім, шырайлым, көз жақсым, ерке қыз деп ат қойса, қайындары мен қайнағаларын: мырза жігіт, молда жігіт, тетелес,кенжем, тентек жігіт, момын қайнаға, семіз қайнаға, жәкем, тәтекем деп атаған. Ат тергеудің , соның ішінде ер болсын, әйел болсын , жас адамдардың үлкен кісілердің аттарын тура атамай, олардың әр қайсысын қазақ дәстүрімен ата, апай, әжей, ағай, інішек, қарындас деп атауының астарында, сөз жоқ, үлкен тәрбие мен әдептіліктің жатқаны даусыз. Ат тергеу әсіресе, қазақ келіндерінен үлкен тапқырлықты, айтқыштықты, жылдамдықты талап еткен. Оның мысалын : сылдыраманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен. Жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім,- деп басталатын әңгімеден анық көруге болады. жүктеу/скачать 3,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|