Көзбен көріп, қолмен ұстауға келетін заттардың, нәрселердің
атауларын білдіретін зат есімдер д е р е к т і з а т е с і м деп аталады.
Мысалы: айна,
тарақ, қалам, қағаз, тау, тас, орман,ай, жұлдыз, аспан, шаян,
қасқыр т.б.
Көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейтін, адамның ойлау қабілеті
арқылы топшылаумен ғана түсінілетін заттық ұғымдардың атауын
д е р е к с і з з а т е с і м дейді.
Мысалы:
ақыл, ой, сана, сезім, қуаныш,
реніш, уайым, қайғы, жақсылық, жамандық , оқу, ғылым, мәдениет т.б.
64-жаттығу.
Мәтінді көшіріп жазып, деректі зат есімдердің астын бір, дерексіз зат
есімдердің астын екі сызыңдар.
1.
Бетінде қайғы да жоқ, қасырет те жоқ, қорқыныш қана бар (Ғ.М.). 2. Сан-
дыбай қарғаның тұзын екі қолымен ұстап, айнаға қарағандай жымиып отыр
( Ғ. М.). 3. Бойында әдет пен әдепке сия бермейтін мінездері болғандықтан
жынды Бижан атанған адам
(Ғ.М.). 4. Ар-ұят, намыс-кек - бәрі ортақ болған
соң, әскер достығы терең бір мағына табады (Ғ.М.). 5. Әдемі шана мен қамыт-
саймандары сықырлай түсіп, жегулі дара аттар да көрінеді ( М. Ә.). 6. Жуырда
болып өткен республикалық ақындар айтысында бірнеше жас талапкерлер
есімі белгілі болды («Егемен Қазақстан»).
§ 52. Жалпы есім және жалқы есім
Зат есім сөздері қандай нәрсенің атауы болуына қарай мынадай үлкен екі
топқа бөлінеді: 1) жалпы есім, 2) жалқы есім.
Бір өңкей, біртектес нәрселердің тобына я соның бір тарауына
жалпылама қойылған атауларды білдіретін зат есім сөздерін ж а л п ы
е с і м
дейді. Мысалы:
мал, ағаш, шөп, жәндік, құс, киім, адам
десек, бір
өңкей нәрсенің бір тобына қойылған жалпылама атаулар болады да, ал
сиыр,
қой, ешкі, жылқы, түйе
десек, мал деген жалпы ұғымды даралап;
қарағай,
қайың, терек, емен, шырша
десек,
ағаш
деген жалпы үғымды даралап;
көде,
мия, бетеге, шағыр, жусан, қаңбақ
десек,
шөп
деген жалпы ұғымды даралап;
шегіртке, маса, құрт, құмырсқа, шыбын
десек,
жәндік
дегең жалпы ұғымды
даралап;
ителгі, сауысқан, қарға, жапалақ, қызғыш, үйрек, қаз
десек,
құс
деген жалпы үғымды даралап:
қалпақ, шалбар, шапан, тон,, көйлек, етік,
бөрік
десек,
киім
деген жалпы ұғымды даралап;
бала, қыз, кемпір, шал, жігіт,
келіншек
десек,
адам
деген жалпы ұғымды даралап жалпылама атаймыз. Бұл
сөздердің қай-қайсысы да бір ғана нәрсеге тағылған атау болмай, біртектес
бірнеше нәрселердің жалпылама атауы болғандықтан, ж а л п ы е с і м деп
аталады да, сөйлем ішінде кіші әріптерден басталып жазылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
