қолданылса, оны сөздің к е л т і р і н д і немесе а у ы с п а лы мағынасы

51 
 
29-жаттығу. 
Мәтінді оқып шығып, тура және ауыспалы мағынада айтылған сөздерді 
ажыратыңыздар. Ауыспалы мағынада қолданылған сөздерге түсінік беріңіздер. 
І. Сары алтын Көкшетаудың ерте-кеші. 
Тау мен күн сүйіскендей еркелесіп. 
Суретші шежіресі өткен күннің,
Сілекей ағызады ертегісі. 
Талай сыр, ертегіні ел айтады. 
Ызыңдап таудан соққан жел айтады. 
Сырласып, сыбырласып жапырақтар, 
Күндіз-түн күңіренген көл айтады. ( С. С. ) 
ІІ. Қалың елім , қазағым, қайран жұртым.
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. 
Жақсы менен жаманды айырмадың,
Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың. ( А. Қ. ) 
§23. Сөздің көп мағыналығы 
 
Сөздердің мағынасы сөйлем ішінде белгілі контексте ғана айқындалады. 
Тілдегі сөздердің барлығы бірдей дербес ұғымды, бір мағыналы болып 
келмейді. Кейде сөз әр сөйлемде әр түрлі мағынаға ие болып, көп мағыналы 
болып қолданылуы да мүмкін. 
Мысалы
,
Жер
бір тәулікте өзінің осін бір айналып шығады. Егіншілер жер 
жыртуға кірісті. Олар екеуі екі жерде тұрады. Ерте барсам, жерімді жеп 
қоям деп... Шырағым, қай жерің ауырады ?
деген сөйлемдердегі
ж е р 
сөзінің мағынасы әр сөйлемде әртүрлі болып, құбылып тұр. Бірінші сөйлемде 
ғаламшар ұғымында, екінші сөйлемде егістік ұғымында, үшіншіде - орын, 
мекен деген мағынада, төртіншіде – қыстау маңындағы жайылым, бесінші 
сөйлемде - адамның дене мүшесі ұғымында қолданылып тұр.
 Жер
сөзінің 
туған жер, қара жер, шөлейт жер, тар жер, тың жер, жерге отырма,
деген тіркестердегі мағыналары да бірдей емес. 
Көп мағыналылық – сөздердің сапа жағынан дамығандығын көрсететін 
бірден-бір белгі. Көп мағыналалық, негізінен, сөздік қордағы сөздерге тән 
қасиет. Сөздік қорға енетін сөздер – ұзақ жылдар бойы тілімізде жаңа сөз, тың 
мағыналар жасауға ұйытқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер.
Сөздік қордағы сөздер ең алғашқы пайда болған кезде аз мағыналы 
болғандығы байқалады. Кейін, замандар өте келе, олар бұрынғы меншікті 
мағынасының үстіне жаңадан бір я бірнеше қосымша туынды мағыналарға ие 
болған.

Белгілі бір зат туралы адам санасындағы түсінік басқа бір затпен де 
ұқсасып, байланысып тұрады. Соның нәтижесінде екі заттың спасында, 
немесе атқаратын қызметінде жалпы ұқсастық пайда болады. Сол 
ұқсастықтың негізінде адамдар ұқсас келген екі я бірнеше затты бір атаумен 
атайтын болған. Мысалы, 
қанат
деген сөз алғашында құстар мен шыбын-
шіркейлердің ұшып-қонатын дене мүшесін білдірген. Одан кейін балықтың 
жүзетін қауырсынын, киіз үйдің керегелерін ( 
алты қанат ақ үй
), арба, 
шананың үстін кеңейту үшін салынған ағашты ( 
қанаты жоқ шанаға шөп аз 
сияды
), ұшақтың қанаты және белгілі бір нәрсенің орналасқан шебі, екі жағы
( 
мыслы, фудбол алаңының оң жақ, сол жақ қанаттары т. б. 
) мағыналарын 
білдіріп, көп мағыналы сөзге айналған.
Көп мағыналы сөздер сөздік құрамдағы синонимдердің көбеюіне ықпал 
етіп, олардың семантикалық құрылысын күрделілендіріп, тілімізді байыта 
түседі. 

жүктеу/скачать 3,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: