Қазақ тілі тарихының дамуындағы Көне түркі дәуірі

Көне түркі жазба ескерткіштері – ұрпақ қазынасы. Ұрпақтан-ұрпаққа мұра болған руникалық жазба ескерткіштер (V-VIII ғасыр) қазақ және өзге түркі халықтарының көне дәуірде мәдени деңгейінің өте жоғары болғандығын дәлелдейтін баға жетпес асыл қазына. Бүкіл әлемге танылған түркі руникалық жазбалары атақты Египет перғауындарының қорғандарынан табылған шумер жазуларымен дәуірлес болып келеді [1].

Алфавиттік жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі де, шешілмеген жұмбақтарға толы. Өйткені алфавиттік жазу – дүниежүзі мәдениетінің қол жеткен табысы болса, бұл мәдени мұраға біздің ата-бабаларымыз да өзіндік үлес қосып, келер ұрпаққа мирас еткен. Алғашқы әріп жазуының бір тармағы руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл алфавитпен жазылған ескерткіштер – көне түркі тайпаларының жоғары тіл мәдениеті мен білім өресінің ауыз толтырып айтарлықтай көрсеткіші.

Осы ескерткіштердің бүгінде мәлім болған аймақтары: Сібірдегі Енисей, Лена өзендерінің аңғарлары, Моңғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы екені айқындалып отып. Мұндағы жазу таңбаларын ғалымдар алғашқы табылған жерден өзен аттарымен «Орхон-Енисей жазуы» немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан Скандинавия руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның «құпия» таңбаларына балап «руникалық» деп атап кетті [2, 39].

Орхон-Енисей жазуының жұмбақ сырын шешуге ұмтылушылар түрлі-түрлі болжамдар айтқанымен, оны шешудің кілті 1893 жылдың аяғында ғана белгілі болды. Көне түркі тіліндегі руникалық жазулар тек тастарға қашау әдісімен ғана емес, үй жиһаздары, түрлі бұйымдарға да ойып жазылғандығы айқындала түсті. Саз балшықтан ыдыс-аяқтар мен құмыраларға кескінделген руникалық бірнеше жазулар Ферғанада және Дон өзенінің құйылысынан табылды. Алтай мен Хакасиядағы ескі мола-қорымдарды қазғанда, археологтар алтын, күміс қапсырмаға ойылған руникалық жазулардың куәсі болды.

Кең тараған руникалық жазудың Шығыс Түркістаннан ҮІІІ-ІХ ғасырда қағазға жазылған нұсқаларын ХХ ғасырдың бас кезінде ұйымдастырылған археологиялық экспедициялар айқындады десек, Алатаудың оңтүстік өңіріндегі Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойып жазылған нұсқасы табылды [2,40].

Көне түркі дәуірінен, оның ішінде Y-Х ғасырлардан бізге мынадай жадыгерліктер жеткені мәлім.

1.Y ғасырға жататын руна (сына) жазулы Талас-Енисей ескерткіштері, құлпытастағы эпитафиялар, олар – 1-2 сөйлемнен 5-6 сөйлем көлемінде айтылған тарих.

2.YІІІ ғасырға жататын руна жазулы Орхон ескерткіштері, құлпытасқа қашалып жазылған түркі тайпаларының сол дәуірдегі атақты қағандары мен батырлары, Білге қаған, Елтеріс қаған, Күлтегін, Тонықұқтар туралы тарихи шежірелер.

3.YІІІ-Х ғасырлардағы ұйғыр жазулы түс жору, аян айту, діни аңыз түріндегі ескерткіштер [3, 41-42].

Басын YІ-ҮІІІ ғасырлардан көп бұрын алған сына жазулы Орхон-Енисей-Талас жадыгерліктерінің тілі Y-YІІІ ғасырларда Жетісу, Алтай, Орта Азияда өмір сүрген оғыз, қыпшақ, ұйғыр, қарлұқ тайпаларының ортақ жазба тілі болды. Бұл ескерткіштердің тілі бірнеше дәуірлік тарихы бар жасанды жазба тіл деген де (Э.Тенишев), ауызекі баяндау стиліне жуықтайтын жылнамалық (шежіре іспеттес) эпостар тілі деген де (Ә.Қоңыратбаев), эпитафиялық проза тілдерінің үлгісі деген де (П.М.Мелиоранский, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов), YІ-ҮІІІ ғасырлардағы түркі поэзиясының үлгісі деген де (Ф.Корш, И.В.Стеблева) пікірлер жарыса орын алып келеді. Қайткен күнде де Орхон және Енисей жазбалары – әдеби тілдік дүниелер, өйткені бұлардың тілінде белгілі бір нормалар, дәстүрлі үрдістер бары даусыз [3, 42]. Түркі тілдерінің жазу дәстүрі «руникалық» көне түркі алфавитінен басталған. Бұл көне алфавит графикалық жүйелілігі жағынан аса бай және жетілген жазу болған.

Көне түркі дәуірінде Ғұн империясынан ыдыраған, әлі тайпалық одақтарға толық бірікпеген шағын түркі тайпалары үшін өте ауыр кезең болып саналады. Көне түркі дәуірінде моңғол тілдері мен түркі тілдері бір-бірінен толық бөлініп шықты. Моңғол тілдері Шығыс Ғұн тайпасы тілдерімен, ал түркі тілдері Батыс Ғұн тайпасы тілдерімен тығыз байланыста дами бастайды.

Түркі тілдерінің дамуындағы көне түркі дәуірін ол кездегі түркі тілінің қолданылу барысына қарай әдетте тіл мамандары үш кезеңге бөліп қарайды: а) түркі тілі қолданылған дәуір – Түкію кезеңі немесе Түрік қағанаты (V- VІІІ ғ.); ә) көне ұйғыр тілі қолданылған дәуір – Көне ұйғыр кезеңі (VІІІ-ІХ ғ.); б) көне қырғыз тілі қолданылған дәуір - Көне қырғыз кезеңі (ІХ-Х ғ.).

А) Түкію кезеңі немесе Түрік қағанаты. Көне түркі дәуірі өз бастауын Ғұн империясының іргетасы ыдырай бастаған кезеңінен алды. Ғұндар мемлекеті екіге ыдырап, олардың бір тобы Батыс Европаға жылжи бастады. Тарихта «Ұлы көш» атауына ие болған осы процестің нәтижесінде бүгінгі түркі халықтарының негізі қалыптасқан. Батыс ғұндықтар өзінің жолындағы түркі тайпаларын жеңе отырып, ІҮ ғасырда Батыс Европаға жетеді. Сол жерді мекендеген бұлғарлар мен хазарлардың құрамына кіреді.

ҮІ ғасырға дейінгі түркі халықтары тілінен мәлімет бере алатын тарихи деректер мен ескерткіштер жоқтың қасы, ал Түкію тайпалық одағының құрамына кірген түркі тайпалары тілінен мол мәліметтер бере алатын жазба ескерткіштер бар. Олар – Орхон-Енисей ескерткіштері. Олардың қатарына мына ескерткіштер жатады:

1. Онгин тасы – өте көне жазумен жазылған, Гудулу ханның құрметіне қойылған ескерткіш;

2. Күлтегін мен Могилян ханға (Білге қаған) қойылған ескерткіштер.

3. Тоныкөкке арналған ескерткіш.

4. Білге Құлышарға арналған ескерткіш.

Ә) Көне ұйғыр кезеңі. 741 жылы Шығыс түрік қағанатын Селенга өзенінің солтүстігін мекендеген ұйғырлар басып алады. Ұйғырлардың қол астына Түкію империясының шығыс бөлігінің тайпалары енді. Олар Түрік қағанатын 100 жылдай биледі. Алайда Батыс Түрік қағанатының ұйғырлар мемлекетінің құрамына кірмеуі ұйғырлардың әлсіреуіне әкеліп соқтырды. Соның нәтижесінде 840 жылы Енисей бойын мекендеген қырғыздар басып алды. Ұйғыр тайпаларының басым көпшілігі өздерінің бірлігін бұзбастан Шығыс Түркістанға қоныс аударды. Олар Жоңғарияда өздерінің жаңа мемлекетін құрады. Оларды «тоғыз ұйғырлар» деп атайды.

Көне түркі дәуірінің ІІ кезеңінің өкілдері – ұйғырлардың кейінгі ұрпаққа қалдырған жазба ескерткіштерді екі топқа бөлуге болды:

1. 
   Тасқа рун жазумен ойып жазылған ескерткіштер:
   

Суджи тасы – Көне ұйғыр мемлекетінің құлау дәуірінде жазылған;

2. 
   Соғди жазуымен (тік жазу) жазылған манихей және будда діни-философиялық жазбалары және ұйғырлардың ресми іс қағаздарының үлгілері.
   

Б) Көне қырғыз кезеңі. Ұйғырлар мемлекетін басып алған қырғыздар түркі халықтарының ішіндегі ең көнесі болып саналады. Көне Қытай жылнамаларында б.з.д. 201 жылдары қырғыздар Енисей өзенінің жоғарғы және ортаңғы ағысын мекендегендігі айтылды. Ал көне түркі дәуіріндегі қырғыздар туралы қытай, араб, парсы, орхон жазбаларында мәліметтер беріледі [4, 65-66].

Көне түркі жазба ескерткіштерінің маңызы жайында мынадай пікір білдіреді: «Қазіргі түркі тілдерінің тарихи орнын межелеудің негізгі арқауы ретінде көне түркі жазба ескерткіштері – Орхон, Енисей және Талас мұраларының тілі алынуда. Ескерткіштер тілі түркі жазба тілінің бізге жеткен ең көне нұсқасы болғандықтан, орта ғасыр түркі тілдері мен қазіргі түркі тілдерін түркілік тектілігімен (протоязык), бабатілмен (праязык) жалғастыратын бірден-бір фактологиялық материалдар қоры және қазіргі түркі тілдеріне тән басты фонетикалық, грамматикалық заңдылықтардың бағыт-бағдарын, өткен кезеңдердегі қалып- күйін, ортақ лексикалық жүйенің дамуын айқындауға мүмкіндік беретін дереккөзі [5,9]. Олай болса, бұл ескерткіштердің тілі көне түркі дәуірінің сипатын анықтауға мол мүмкіндік береді.

С.Г.Кляшторный мен А.Н.Кононов көне түркі жазу ескерткіштерін 7 топқа бөліп қарайды:

1. Батыс түрік қағанатына тән ескерткіштер. Бұлар негізінен Орхон ескерткіштері деп аталады да, оған: 1) Орхон өзенінің бойынан табылған ескерткіштер; 2) Алтай тауының айналасынан табылған ескерткіштер енеді. Ғалымдар бұл ескерткіштерді ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда жазылған деп шамалайды.

2. Қырғыз қағанатына тән Енисей жазу ескерткіштері. Енисей жазу ескерткіштерін С.Е.Малов Ү-ҮІ ғасыр түркілер тіліне, В.Томсен мен П.М.Мелиоранский ҮІ-ҮІІ ғасыр түркілер тіліне, В.В.Радлов ҮІІ-ҮІІІ ғасыр түркілер тіліне тән деп көрсетеді. Енисей жазу ескерткіштері Орхон жазу ескерткіштеріндей көлемі жағынан үлкен емес.

3.ҮІІІ-Х ғасырларда жазылып, Лена-Байкал өңірінен табылған ескерткіштер. Бұл ескерткіштер Құрыхан тайпалар одағына тиісті.

4.Талас пен Ферғанадан табылған руникалық ескерткіштер. Бұл оғыз ескерткіштері батыс түркі тайпаларының ұрпақтарына тән, ҮІ-ҮІІІ ғасырлар аралығында жазылған.

5.ҮІІІ ғасырдың ІІ жартысы мен ІХ ғасырларда жазылған Моңғолиядағы ұйғыр қағанатына тиісті болған Семиги және Қараболғасун ескерткіші.

6. Шығыс Түркістандағы ұйғыр мемлекетіне (ІХ-Х ғғ.) тән ескерткіштер мен турфан жазулары.

7. Хазар қағанаты мен Печенек тайпаларына тиісті Шығыс Европадан табылған ескерткіштер [6].

Қ.Р.Аманжолов көне түркі жазба жадыгерліктерін зерттеп білу процесін шартты түрде 6 кезеңге бөледі: (біз бұл жерде ғалымның осы пікірін толық беруді жөн көрдік)

1-кезең – руникалық мәтіндер зерттеле бастаған ХҮІІ- ХҮІІІ ғасырлар. 1692 жылы Амстердам бургомистрі Николай Витзен «Верхотурьеге тақау тұста жартаста әріптермен қашалған бірнеше сурет пен жазулар табылғанын...» хабарлайды. 1896-1897 жылдары В.Каллаур мен Гейкель қазіргі Қырғызстанның Дмитриевка селосының маңайында Талас өзенінің жоғары сағасынан сына жазу мәтіндері бар тастарды тапқан. 1719-1722 жылдарда І Петрдің тапсырмасы бойынша неміс натуралисі Д.Г.Мессершмидтің Сібір мен Манчжурияға экпедициясы жүзеге асырылды. Оның күнделік жазбаларында да көне түркі жазбаларының кейбір Репозиторий КарГУ үлгілері туралы деректер келтірілген. 1793 жылы Т.Байер мен П.С.Палластың экспедициялары жолға шықты. 1793 жылы П.С.Паллас көне түркі жазба нұсқаларының кейбір үлгілерін жариялайды. Табберт Страленберг те 1730 жылы руникалық мәтіндер туралы мәліметтер берген. Оның 1730 жылы Стокгольм қаласында неміс тілінде басылып шыққан «Европа мен Азияның солтүстік және шығыс бөліктері» атты еңбегінде көне ескерткіштер туралы мағлұмат береді.

2-кезең – руникалық жазулардың оқылуын ашу үшін материалдар жинау қолға алынған ХІХ ғасырдың басынан бергі уақыт. 1818 жылы Г.Спасский «Записки о сибирских древностях» деген еңбегінде бұл жазуларды оқи алған жағдайда «өте маңызды тарихи және философиялық мәселелерлің басы ашылуы мүмкін» деген пікір айтқан. А.Ремюза бұл жазу усунь (үйсін) тайпасының жазуы деп санаған, оған қарсы дау айтқан Спаский жазудың тегі моңғолдарға немесе қалмақтарға тиесілі деп санайтынын білдірген, 1857 жылы бұл жазуды енді славян халықтарының жазуы дейді. Мұның өзі руникалық жазуларды ғылыми тұрғыда зерттеуге арналған тұңғыш пікірталас болатын. Орхон-Енисей нұсқаларын Т.Байер кельт жазуы; Н.Попов гот жазуы; Роммель скиф немесе грек жазуы; Ю.Клапрот грек жазуы деген тәрізді сан алуан пікірлер айтылды. ал. В.Томсен мен О.Доннер Орхон-Енисей алфавиті түркі тіліне икемделіп, арамей алфавитінен өңделген және қосымша таңбалармен толықтырылған деген пікірге келеді.

3-кезең руникалық жазулардың оқылуын ашу кезеңі. 1889 жылы Н.М.Ядринцев Уланбатордың сол жақ бетіндегі Цай-дам көліне тақау тұста Күлтегін мен Білге қаған ескерткіштерін тауып, бүкіл дүниені дүбірлетті. Н.М.Ядринцев Күлтегін ескерткіштерінің артқы бетінің қытайша иероглифпен жазылғандығын байқайды. Бұл жаңалық дүниежүзі ғалымдарының назарын аударды. Осы жинақталған материалдар құпия жазудың сырын ашуды тездете түсті. Дания ғалымы В.Томсен көп ізденіп, 1893 жылы екі ғасырдан артық жұмбақ болып келген құпия жазудың фонетикалық заңдылықтарының сырын ашады. Алдымен ескерткіштегі «түрк, тәңрі» деген сөздердің басын құрап, одан кейін Орхон-Енисей жазбаларының түгелдей құпия сырын ашты: 1893 жылы 15 желтоқсанда В.Томсен Дания Ғылым академиясының мәжілісінде В.Радлов пен Г.Гейкель экспедициясы ашқан, Орхон бойынан табылған ескерткіштерді оқудың сырын ашқандығын хабарлады. В.Томсен бұл жазу түркі халықтарының тілінде жазылды деп мәлімдеді. Көп кешікпей Томсеннің үлгісімен 1894 жылы 19 қаңтарда В.Радлов Күлтегін ескерткішін аударып шығады.

Көне түркі жазуын зерттеудің 4-кезеңі 1909 жылдан басталды. Осының алдында В.В.Радлов 1896 жылы Қазақстан территориясындағы Талас өзенінің аңғарынан В.А.Каллаур тапқан тастағы сына жазуының оқылуын ашқан болатын. Сол тұста П.Мелиоранский әр жерден табылған үй тұрмысының заттарындағы руникалық жазуларды зерттеген. 1913 жылы Рамстедт экспедициясы 1909 жылы ашқан Суджи мен Селенга тастарының сына мәтіндері жарияланды. 1913- 1914 жылдары В.Томсеннің толық шығармалар жинағы шығып, оған Орхон мәтіндерінің жаңа аудармалары қосылды.

Көне түркі жазуын зерттеудің 5-кезеңі Кеңес одағында соғысқа дейінгі уақытта басталды. 20-жылдардың аяғында С.Е.Маловтың монографиясы жарыққа шығып, көне түркі мәтіндерінің хрестоматиясын дайындады, В.Томсеннің соңғы аудармасы бойынша Тоныкөк мәтініндегі 29 жолға жаңадан транскрипция жасалған. В.Владимирцев моңғол тілінде орхон мәтіндерінен ауысқан түркі сөздерін талдаған, С.Киселев тастар мен тұрмыс заттарындағы жазуларды зерттеген мақалалар жариялады.

6-кезең соғыстан кейінгі уақыттан басталады. Бұл жылдары көне түркі жазуларын зерттеу жалғаса түсті және де Репозиторий КарГУ осы проблеманы аймақтық тұрғыда қарастырған еңбектер дүниеге келді [6,75-77].

Y-YІ ғасырдың аралығында көне түркі кең түрде пайдаланған алфавиттік (әріптік) жазу бір ғана руникалық алфавитпен шектелмеген. Мысалы, соғды жазуының негізінде пайда болған көне ұйғыр алфавиті, Сирияның «Экстрангело» інжіл жазуынан пайда болған манихей алфавиті [7,123].

Көне ұйғыр жазуы жоғарыдан төмен қарай жазылады. Онда небәрі 23 таңба бар. Мұнда әрбір таңба сөз ішінде келетін орнына қарай сөз басында бір түрлі болса, сөз ортасында екінші және сөз соңында үшінші түрлі болып өзгереді. Көне ұйғыр жазуының 23 таңбасы 28 әріптің орнына жүреді. Біздің заманның ҮІІІ ғасырындағы ұйғыр қағанатының басын біріктірген тайпалардың тіліне сәйкес, жаңа соғды алфавитінің негізінде «ұйғыр жазуы» деп аталып жүрген әріптік жазу пайда болды. Бұл жазу ҮІІІ-ХІІІ ғасырда кеңінен пайдаланылды. ХІҮ-ХҮ ғасырларда ұйғыр жазуын Ақсақ Темір мен оның мирасқорлары және Алтын Орда хандарының сарай маңындағы бекзадалары пайдаланды. Мәселен, 1391 жылы Тоқтамыс ханға қарсы жорыққа атанған Ақсақ Темір өзінің жорық сапары жөнінде ұйғыр әрпімен «шағатай» тілінде тасқа қашатқан жазу қалдырды. Бұл ескерткішті 1927 жылы академик Қ.И.Сәтбаев Ұлытау шоқыларынан тауып, ғылым дүниесіне паш етті [7, 125].

Орхон-Енисей жазба белгілері бар тастар ең алғаш рет ХYІІ ғасырдың аяқ кезінен бастап Сібірді зерттеушілердің көзіне түсті. Атақты орыс ғалымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы Моңғолиядағы Орхон өзенінің құйылысынан ерекше үлкен төрт қырлы, биіктігі үш метрдей екі құлпытас тапты. Бұл ескерткіштің төрт қырына қашалған жазу таңбалары түп нұсқа жағынан осыдан әлдеқайда бұрын, ХҮІІ ғасырдан бастап Енисей өзенінен табылған құпия жазуларға, сыры жұмбақ болып келген таңба алуандас жазуларға ұқсас болып шықты. Ал осы екі ескерткіштің төртінші қырына қытай иероглифтерімен қашалған жазуды оқып көргенде, бұл ескерткіштің біреуі 732 жылы түркі ханының інісіне орнатылғаны анықталды.

Лексикаға қатысты Ш.Ш.Жалмаханов: «Енисей ескерткіштерінен қазақ тілінде сақталған сөздер саны – 198, яғни 54,4%» – деп көрсете келіп, дыбыстық өзгеріске түскен 106, дыбыстық өзгеріске түспеген 88 сөз бар екендігін айтады [12,71].

Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңадан сөз тудыру тәсілдері әр түрлі. Мысалы, бір ұғым беретін кейбір сөз оралымдары: ісі-күчін (ісін-күшін), йір-суб (жер-су), өлү-йіту (өлім-жітім) сияқты болып екі сөздің қосарланып келуі арқылы жасалса, енді бір топ сөздер еблік (үйлік), елчі (елші), ачлық (аштық), кечіг (өткел) т.б. жұрнақтар жалғану арқылы жасалған. Осы іспеттес Тоныкөк, Ілтеріс, Қапаған, күнтүз сияқты біріккен сөздер де кездеседі. Сондай-ақ кейде екі сөз тіркесіп келіп, мағынасы жағынан тұтасып кетеді де, бір заттың атын білдіретін тіркесті түбір сөздерге айналады: Күл-тегін, Алмаш-тутуқ, Ер-қамыш т.б. сияқты адам және жер-су аттарына байланысты сөздер жиі кездеседі [13,43].

Түркі қағанаты ірге көтерген ҮІ ғасыр ортасында олар жазуды ұсынды. Арғы тегі арамей жазуына баратын бұл руна жазуының алфавиттік жүйесі мен емле жүйесін Ертедегі Түркілердің өздері жасады. Жазу сияқты мәдениеттің ұлы қазынасын жаратты. Жазуды олар «бітіг» деп атады. Бұл «бітігпен» Ертедегі Түркілер әуелі елшілік хаттар, хан жарлықтарын, қаған шежірелерін жазды. Олардың бәрін «саб» деп атады. Кейін Ертедегі Түркілерде мола басына қойылған тасқа да жазу жазатын салт туды. Бұл жазулы тастарды олар «бітіг таш» деп атады. «Бітіг таштар» екі стильде болды: бірі – өлген кісінің атынан айтылды, бұл «бітіг» сөздер өте қысқа болып келді; екіншісі – өлген кісінің ерлік істері артындағы кісілердің атынан баяндалды. Атақты батырлар мен қағандарға арнап жазылған соңғы стильдегі жазулар тарихты баяндаған тұтас бір шежіреге айналып отыр [14,10]. Қ.Өмірәлиев бұл жазуды «алғашқы жазба әдебиет» деп атайды.

Ғалым Р.Сыздықова «Орхон-Енисей ескерткішінің тілі – қазақтың ауызша және жазба әдеби тілдерінің бір арнасы» [3, 41] деп айтуы бекер емес.

Жалпы алғанда, көне түркі дәуіріндегі тіліміздің лексика-грамматикалық ерекшеліктерінде қаншалықты өзгеріс болғандығы байқалды. Дегенмен, қазіргі тіліміздің тарихы бастауын осы көне жазбалардан алады десек, қателеспейміз.

1. Табулденова Т.Б. Көне түркі тіл мәдениет құндылықтарының ерекшеліктері// http://freeref.ru/wievjob.

2. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.

3. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: Ана тілі,1993, –320 б.

4. Бүркіт О. Түркітану. – Алматы: Арыс, 2003. – 140 б.

5. Ескеева М.Қ. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ тілінің тарихи орны. – Астана: Кантана Пресс, 2011. – 420 б.

6. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. – Алматы: Білім, 2005. – 304 б.

7. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. –Алматы: Мектеп, 1986, -173 б.

8. Аманжолов А. Көне түркі, араб, латын графикасы курсының программасы. – Алматы, 1989. -34 б.

9. Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Алматы: Арыс, 2007. – 304 б.

10. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б. Репозиторий КарГУ

11. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, 1971. – 272 б.

12. Жалмаханов Ш.Ш. Қазақ лексикасының семантикалық деривациясы. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2003. – 2012 б.

13. Жуынтаева З., Тұрсынова М. Көне түркі тілі. – Қарағанды: ЖШС «Санат-Полиграфия», 2009. – 135 б.

14. Өмірәлиев Қ. Ата тарих айғақтары. – Алматы, 2001, - 225 б.
Қазақ тілі тарихының дамуындағы Орта түркі дәуірі

Орта түркі заманы немесе түркі тайпаларының тілдерінің даму, қалыптасу заманы деп аталады. Бұл дәуір Отандық түркологияның ғылыми тарихы ХҮШ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. «Халифат» деген атпен ҮІІ ғасырдан бастап қалыптасқан арабтардың орта ғасырлық феодалдық мемлекеті – өз дәуіріндегі мейілінше жауынгер мемлекет болған.

Орта түркі заманы қараханид дәуірі (Х-ХІІ ғ) және монғол дәуірі (ХШ-ХҮ) болып бөлінеді. Х ғасырда Қарлұқ тайпалық одағы күшейіп, Жетісуда түркі қараханид династиясының билеуімен қуатты мемлекетін құрады. Мұның астанасы әуелде Баласағұн, кейін Қашқар болды.

Орта ғасырларда жазба тілдер дамыды. Қараханид мемлекетінің территориясында қалыптасып, бүкіл Орта Азияға тараған жазба тілде көп жанрлы көркем әдебиет дамыды. Кейін бұл тілдің негізінде шағатай әдеби тілі, оның негізінде Хорезм әдеби тілі, кейінгі замандарда Алтын Орда әдеби тілі, т.б. жазба тілдер қалыптасып, бүкіл түркі әлемін қамтиды.

Х-ХҮІ ғасырларда қазақ тілінің рулық, тайпалық тілдер негізінде қалыптасу процесі жүрді. Алғашқы кезеңде рулық тілдердің өзара жіктелу, бір-бірінен ажырауы болса, кейін тайпалық одақтар шығып, қыпшақ тілі бірлестігінің қазақтың халық тіліне ұласуы, дамуы басталды [1, 12].

«Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» зерттеуінде Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің зерттелуі, табылған жерлері туралы мәлімет берген. Көне түркі руникалық ескерткіштерінің ішіндегі ең көлемдісі де, тілдік материалы тұрғысынан ең байы да Орхон ескерткіштері [2, 93]. Мұндағы Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Мойын-шор, Құтлығ қаған ескерткіштеріне ғалым талдау жасайды. Бұл ескерткіштің алфавиті туралы түрлі көзқарастар айтылғаны белгілі. Ә.Құрышжанов көне жазудың пайда болуы туралы «өздігінен жасалып, түркі таңбалары негізінде туған төл жазу» деп санайды. Ғалым «Орта ғасыр ескерткіштері» деп аталатын тарауда «Қараханид түріктерінің тілінде жазылған ескерткіштер» тақырыбында былай дейді: Қараханидтер династиясының кезінде жазу-сызу өнері қатты дамыған, ел мәдениеті көтеріліп, әдеби туындылар көбейген, ғылыми шығармалар жазыла бастаған. Сол кезде жарыққа шыққан әдеби, ғылыми және діни шығармалардың басты-бастылары деп мыналарды атап өтуге болады [2, 17] деп көрсетеді. Ә.Құрышжановтың сол еңбектері жайында айтқан пікір- көзқарастарына тоқталып өтейік.

«Құтадғу біліг» (Құтаю білімі) шығармасы 1069-1070 жылдары жазылған. Қолжазбаның авторы Юсуф жайында қолжазба кіріспесінің 3-бетінде былай делінген: «Бұл кітап, бұл өлеңді жазған кісі Баласағұнда туған. Ол бұл кітапты Қашқар елінде жазып, атышулы Күншығыс иесінің сарайына әкеледі. Тыбғач Буғра Хан әмір оны мақтап жазушыға «Хас- Хаджиб» («құпия министр») деген атақ берді. Осыдан барып жазушының «Юсуф Хас-Хаджиб» деген атағы жер жүзіне тарап кетті дегенді айтады.

Кітаптың өлең ұйқасы туралы В.Томсен үлкен зерттеу жұмысын жүргізіп, 1897 жылы шығыс зерттеушілерінің Парижде болған ХІ халықаралық съезінде сол жайында баяндама жасады. Еңбектің негізгі мазмұны – дидактикалық сарында жазылған өлеңдер [2, 19]. Еңбекте ғалым шығарманың тілдік ерекшеліктері туралы ештеңе айтпаған.

«Диуани лұғат ит-түрк» (Түркі тілдерінің сөздігі) 1072 жылдың қаңтарынан бастап 1074 жылдың 10 ақпанына дейінгі аралықта жазылған. Еңбектің түпнұсқасының бізге жетпегендігін айтады. Ғалым автор туралы біраз мәлімет келтіреді. Еңбек М.Қашқари заманындағы түркі тілдес халықтардың қоғамдық өмірі мен рухани дүниесінің алуан саласын қамтитын материалдарға толы. Онда тарихи- әлеуметтік жағдайларға, этнография мен әдеби мұраларға, мәдениет пен тіл ерекшеліктеріне, халық медицинасы мен материалдық ескерткіштерге, географиялық суреттеулер мен астрономиялық атауларға, ғылыми зерттеулерге, тағы басқа толып жатқан мәселелерге байланысты аса бай мәліметтер мен нақтылы мысал-фактілер келтірілген. Еңбектен грамматикалық ережелерді, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін, өлеңдер мен жырларды, термелер мен жұмбақтарды т.б. толып жатқан тарихи құнды материалдарды кездестіруге болады [2, 23].

М.Қашқари сөздігіндегі деректерге қарағанда, қазіргі оғыз және қыпшақ тілдерінің негізгі ерекшеліктері сол кездерде-ақ қалыптасқан [3, 68].

«Һибатул хақайық» («Ақиқат сыйы») – ХІІ ғасырда жазылған дидактикалық дастан. ХІІ ғасырдың ұлы ақыны, ойшылы Ахмет Иүгнекидің «Ақиқат сыйы» шығармасының түпнұсқасы сақталмаған, ХІҮ-ХҮ ғасырларда жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі үзінділері бар. Бұл шығарма сол кездегі түркі халықтарна ортақ жазба әдеби тілде жазылған.

«Алтын йаруқ» (Алтын жарық) – Х ғасыр шамасында будда дінін уағыздау үшін қытай тілінде жазылған кітаптың ХҮІІ ғасырдың аяғында (1678) жасалған аудармасы.

«Хуастуанифт» («Кешірім сұрап дұға оқу» – түркі халықтарының арасына манихей дінін тарату үшін жасалған аударма. Аударылған жері мен жылы белгісіз. Радлов Ү ғасырда жазылған болу керек деп шамалайды, Малов оны Орта Азияда (Өзбекстан не Қазақстан жерінде) жазылған деген болжам айтады [2, 24]. «Хиқмет» («Парасаттылық»), оның «Диуани Хиқмет» деген де аты бар. Авторы – Қожа Ахмет Ясcауи.

«Хиқмет» – өлеңдер жинағы. Түпнұсқасы ХІІ ғасырдың бірінші жартысында жазылған. Еңбек белгілі бір нормаға түсіп, екшелген әдеби тілде емес, халықтың қарапайым сөйлеу тілінде жазылған.

Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хиқмет» деп аталатын шығармасы да ХІ ғасырда жазылған. «Диуани Хикметті» сол кезде кең тараған шағатай тілінде жазып таратады. Мұндағы ойы: түсініксіз араб, парсы тілінде жазылған құран мен мұсылман діні қағидаларын түркі тектес халықтарға кеңінен насихаттап түсіндіру еді. Сол талапқа орай ол көшпелі елдің өмірінде елеулі орын алатын айшықты өлеңмен жазуды міндет санайды. Бұны Шығыс елінде кең тараған әдебиеттегі араб, парсы дәстүрінен жергілікті түрік тілінде жазудың алғашқы бастамаларының бірі болуымен қатар, ислам дін- шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда поэзия тілімен бейнелеудің тартымды үлгісі болды [2, 25].

Орта дәуірде жазылған еңбектердің бірі – «Қиссасул анбия» («Әулиелер тарихы»), авторы – Насыр ад-Дин бин Бурхан ад-Дин ар-Рабғузы. Ол 1310 жылы жазылып, Насыреддин Тоқ Буға князьге тарту етілген. Парсы тілінен түркі тіліне аударылған көшірме еңбек. Оның тілі, С.Е.Маловтың айтуына қарағанда, шығыс түріктерінің ХІ ғасырдағы қараханидтер дәуірінде қолданған тіліне, оның Қашқар диалектісіне ұқсас келетін сияқты [2, 34].

«Хұсрау уа Шырын». Авторы – Кутб. Қолжазба жалғыз дана, Париждің ұлттық кітапханасында сақтаулы. Еңбек Орта Азия түріктерінің тілінде, Жошы ұлысы мен Алтын Орда уәләйатының әдеби тілінде жазылған (А.Н.Самойлович).

«Мухаббатнама» («Махаббат жыры») 1353 жылы жазылған. Авторы – Хорезм Раванди. «Мухаббатнаманың» ұйғыр жазуымен жазылған варианты үлкен бір қолжазбаның ішінен табылған. Қолжазба әр алуан шығармалардың жинағы іспетті. Тұтас жинақ етіп, көшіріп шыққан адам – Бақыр Мансур. Жазбаның жалпы көлемі – 182 парақ. Бұл жинақта «Сираж ал-кулуб» («Жүрек шырағы»), «Рахат ал-қулуб» («Жүрек рахаты»), «Неһжул ферадис» («Жұмаққа баратын жол») атты қолжазбалар үзінділері енген. Бұл жөнінде де ғалым мәліметтер беріп кетеді [2, 34].

«Гүлистан бит-түрки» («Түркі тіліндегі Гүлістан»). Қолжазба – 372 бет. Әр бетте 13 жолдан жазу бар. Авторы – Сейф Сарайи. Түрік ғалымы А.Баттал-Таймас еңбек қыпшақ тілінде жазылған деген қорытындыға келеді. Бірақ ол кездегі қыпшақтар оғыз руларымен, әсіресе түрікмен тайпаларымен мидай араласып, қатар өмір сүргендіктен, ол заманғы қыпшақ тіліне оғыз тілдерінің әсері тимей қалуы мүмкін емес еді [2, 34]. Шығарманы жан-жақты толық зерттеген профессор Ә.Наджип оны қыпшақша да, оғызша да қолданыла беретін немесе осы екі тілдің элементтері қосылып қолданылатын әдеби тілде жазылған деп ұйғарады. Ол әдеби тіл, Ә.Наджиптің ойынша, Алтын Орда хандығы мен Египет мемлекетіне де ортақ болған.

«Оғызнама» («Оғыз тарихы»). «Оғызнаманың» түпнұсқасы, шамамен алғанда, ІХ-Х ғасырларда жасалған болу керек. Бірақ олар біздің уақытымызға дейін сақталмаған. Оғыз – түркі халықтарының аты аңызға айналып кеткен батыры, қол бастаушысы. Ұйғыр жазуымен берілген нұсқа 21 парақтан тұрады. Әр бетке 9 жолдан жазылған. Жазылған жері жөнінде жетісу өңірін жайлаған ж дыбысымен сөйлейтін тайпалардың ортасы болу керек деген пікір бар. «Оғызнаманың» транскрипцияланған тексі мен орысша аудармасын жасап, грамматикалық ерекшеліктерін сипаттап, түсініктемелерін жазған А.М.Щербак мұны ХІІІ ғасырдың аяғы ХІҮ ғасырдың басында Турфан аймағында, қарлұқ-ұйғыр тілінің ортаазиялық диалектісінде жазылған дейді [2, 40].

ХІІІ-ХІҮ ғасырларда Сирия мен Египет жерін мекендеп билік жүргізген қыпшақтар (мамлюктер) мен оғыздар жергілікті халықтардың саяси-әлеуметтік және ғылыми- мәдениеттік өміріне, ондағы әрқилы ағымдарға қатты ықпал жасады. Мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер: «Терджуман түрки уа араби» («Түркіше- арабша тәржіма»), «Китаб ал-идрак ли-Лисан ал-атрак» («Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап»), Авторы араб халифатының Испаниядағы мәдени-әкімшілік орталығы гренада қаласында туған асир ад-дин Абу Хайян мухаммед ибн Али ибн Юсуф ал-Гарнати. Еңбектің мазмұны: фонетика, морфология және сөздік. Еңбекте 3500-ге тарта қыпшақ сөздері араб тіліне аударылып берілген.

Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштеріне «Хұсрау уа Шырын», «Мұхаббатнама», «Гүлистан бит Түрки», «Оғызнама» ескерткіштері жатады.

Түркітанушы ғалым Мұрат Сабыр «Құтыптың «Хұсрау мен Шырын» поэмасының лексика-грамматикалық сипаты» атты монографиясында ХІҮ ғасырда жазылған Алтын Орда дәуірінің құнды жазба ескерткішінің тілін жан-жақты зерттеген. Монографияда «Хұсрау мен Шырын» поэмасының жазылуы мен зерттелуіне тоқтала келе, поэманың дыбыс жүйесіне, лексика-фразеологиялық және морфологиялық сипатына талдау жасайды.

Алтын Орда дәуірінің құнды әдеби мұрасы, Низамидің парсы тілінде жазылған осы аттас поэмасының еркін аудармасы, Құтып жырлаған «Хұсрау мен Шырын» жазба жәдігерлігінің түп нұсқасы 1341-1342 жылдары Тыныбек шаһзаданың тұсында жазылған. Көшірмесі Париждің ұлттық кітапханасында сақтаулы. Оны қыпшақ ақыны Берке Фақих 1383 жылы Мамлюк мемлекетінде көшіріп алған [3, 5]. Монография авторы поэманың дыбыс жүйесіне қатысты дауысты, дауыссыз дыбыстарға тоқталу барысында қазақ тілімен салыстыра келе, ортақтықтары мен айырмашылықтарына тоқталған. Жеке дыбыстардың сипатына байланысты артикуляциялық ерекшеліктерін көрсету барысында төмендегі сөздерде қазақ тілімен салыстырады: адақ –аяқ, адаш – дос, әврәк – үйрек, ев – үй, иемиш – жеміс, өгдү – мақтау, көкүс – кеуде, ідіш – ыдыс, үзра – үстінде, бүрүнчүклүг – бүркеншікті, табуғчы – қызметші, тегірмән – диірмен, тегүк – сияқты, тарғақ – тарақ, йабрақ – жапырақ, буғдай – бидай, йаваш – сабырлы, орам – көше, маңла – шақыр, аңа – оған, кеңліг – байлық, кірпүк – кірпік, парвана көбелек, йыпар – жұпар, фақіһ – заңшыл, тараф – бағыт,қурт – құрт, хабис – жаман, хавф – қорқыныш, хажалат – ұят, чавуш – күзетші, учғун – ұшқын, т.б. Автор поэмада қамтылған сөздердің лексикалық сипатын көрсетуде түркі сөздері (бағыр, ағыз, ана, оғул, хатун, отачы (дәрігер), авчы (аңшы), қамчы, қылыч, көзгү (айна), сипүрткә, сысын, йоғурт (айран), стрка (уксус), қобуз йалаваш (пайғамбар), йүзүк т.б.), араб-парсы сөздері (даулат (дәулет), жүфт (жұп), дост, жафа т.б.), түркі-моңғол тілдеріне ортақ сөздер (авгай – апай, аба – ата, эхе – эне, бұл – бөле, нагалы – нағашы, хатын – қатын т.б.) ретінде қарастырады [3].

Түркітануда орта түркі дәуірі болып саналатын Х-ХҮ ғасырларда түркі тайпалары араб жазуын пайдаланды. Араб жазуының Орта Азия, жетісу, шығыс Түркістан аймақтарында ХІ ғасырдан бастап таралып, өріс алуы руникалық көне түркі әліпбиін ығыстырып, келесі ұрпақтар санасынан жойылуына әкеп соқты. ап, түркі тілдері дербес тіл болып қалыптаса бастады. Орта түркі дәуірін түркі халықтары тілінің даму ерекшелігін ескеріп, ғылымда қарахандықтар дәуірі (Х-ХІІ ғғ.) және моңғолдар дәуірі (ХІІІ- ХҮ ғғ.) деп екіге бөліп қарау қалыптасқан. Бірақ Х-ХҮ ғасырлардағы ескерткіштердің жазылу ортасы мен тілдік ерекшелігін ескеріп, түркітанушы Н.А.Баскаковтың орта түркі дәуіріндегі түркі тектес халықтар жеке-жеке топқа бөліп қарастыратындығына тоқталады:

1) Қарахандықтар дәуірі ескерткіштері;

2) Алтын Орда дәуірі ескерткіштері;

3) Орта Азияда жазылған ескерткіштері;

4) Мәмлүк қыпшақтарының ескерткіштері [4, 29].

Ғалым М.Сабыр орта түркі дәуірінде жазылған Құтыптың «Хұсрау уа Шырын», С.Сарайидың «Гүстан бит- түрки», Хорезмидің «Мұхаббат-наме» сияқты ескерткіштердің тілін қарастырғанда, олардың лексикалық жағында көне түркі дәуіріндегі сөздермен ортақтығы бар екендігін аңғарады. Мәселен, көне түркі тілінде кездесетін, ата, оғул (ұл), қыз, іні, йегін (жиен), йер (жер), йыл (жыл), йурт (жұрт), сү (әскер), уруш (ұрыс), қапығ (есік, қақпа), інгек (сиыр), йашыл (жасыл) т.б. сөздердің аталған ескерткіштер тілінде де қолданыста болғандығын мысалдар арқылы дәлелдейді [4, 29-31].

Түркі халықтарының рухани-мәдени, тарихи өмірінде ХІ-ХІІ ғасырларда жасаған оқыл-ой мен білімнің төрт алып тұлғасы бар: М.Қашқари, Ю.Баласағұни, А.Йүгінеки және А.Иассауи [5, 4].

М.Қашқаридің «Диуани лұғат-ит түрк» еңбегі өз дәуірінде түркі ру-тайпалар тілін біріктіруде, оларды бір жүйеге түсіріп қалыптастыруда бірінші жол ашқан, тіл білімін өз алдына үлкен сала ретінде танытқан мәңгілік мұра болып есептеледі. Біздің дәуірімізге «Диуанның» бір ғана қолжазбасы жеткен. Қазір ол Стамбулда. 1914 жылы түрік ғалымы Әли Әмір мұқтаждықпен сатып тұрған адамнан сатып алып, баспаға әзірлеп, жариялатады. Неміс ғалымы К.Брокельман бұл еңбекті 1919 жылдан бастап зерттейді. Түрік ғалымы Бесім Аталай 1939-1941 жылдар аралығында 3 томын жарыққа шығарады. Бұдан кейін 1960 жылы Ташкентте 3 томдық болып өзбек тілінде араб және кириллица әліппесімен жарық көреді. Аударып баспаға дайындаған – Салық Муталлибов. Ұйғыр тіліндегі аудармасы Қытайда 1981жылы жарық көрді. Қазақ тіліндегі толық аудармасы А.Егеубаевтың аудармасымен 3 том болып 1997- 1998 жылдары жарияланды.

М.Қашқари бұл еңбегін 8 кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты әліппеден бастадым дейді. «Хамза кітабы» деп аталады. 2-сі «Сәлім кітабы», яғни құрамында әліп/а/, уау/у/, йай/й/ әріптері болмаған сөздер, әріп қайталанбаған сөздер; 3-сі «Мұзоаф кітабы», яғни бір әрпі қайталанған сөздер кітабы; 4-сі «Мисал кітабы»; 5-сі үш әріпті кітап; 6-сы төрт әріпті кітап; 7-сі мұрын дыбысты әріптер кітабы, «Ғұнналылар» деп аталады; 8-сі екі дауыссызы қатар келген сөздер кітабы;

Ә.Құрышжановтың «Кодекс Куманикус» («Кумандардың кітабы») еңбегін жан-жақты зерттеп, диссертация қорғағаны белгілі. Половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер. «Игорь полкі туралы сөз» эпостық дастанынан куман тілін оқып үйрену үшін әдейі түзілген сөздіктер мен тарихи еңбектерден көне қыпшақ тілінің сан қилы сөздерін ұшыратуға болады.

Түркі тілдерінің дамуындағы X-XV ғасырлар аралығындағы тарихи жағдайларды жинақтап, тайпалардың бір-бірімен араласу деңгейін, ескерткіштердің жазылу ортасы мен тіл ерекшеліктерін ескере отырып, бір дәуірдің өзін ерекше қарап, бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Олар: 1) Қараханидтер дәуіріндегі түркі тілдері және сол тұстағы жазба ескерткіштері; 2) Алтын орда заманының ескерткіштері; 3) Орта Азия жазба ескерткіштері; 4) Мамлюк түркілерінің тілінде жазылған ескерткіштер. Түркі тілдерінің бұдан басқа да шоғырланған аймақтарда болғандығы анық екенін дәлелдеу үшін, мысалы, әзірбайжандағы оғыздар мен анатоль түріктерінің, Шығыс түркі қағандарының құрамындағы тайпа тілдерін т.б. айтуға болады.

Орта ғасыр түркі тілдерінің ескерткіштерін ғалымдарымыз түрліше топтастырып жүр. Мысалы, Н.А.Баскаков X-XV ғасырды екіге бөліп, монғол шапқыншылығына дейінгі (X-XII) және монғол шабуылынан кейінгі (XIII-XVI) деп даралап көрсетеді.

Ал, Ә.Құрышжанов пен Ә.Ибатов бұл дәуірді төртке бөледі:

Қараханидтер әулетіне байланысты түркі жазба әдеби тілі ескерткіштері (XI-XII ғғ.);

Орта Азия түркі жазба әдеби тілі ескерткіштері (XII-XIV ғғ.); Алтын Орда мен Мысыр түркі жазба әдеби тілі ескерткіштері (XIII-XIV ғғ.);

Бұлай жіктеу ескерткіштердің тілдік ерекшелігіне негізделген деп айтуға келмейді, өйткені ескерткіштердің көпшілігі аралас тілде жазылғандығы түркітануда дәлелденген жай. Сонымен бірге талдау жүргізу барысында ол дәуірдегі барлық жазба ескерткіштер авторларының назарына іліне бермеген. Дегенмен де, жазылу ортасы мен уақытын, ескерткіш жазылған жердің этникалық құрамы мен тілдік сыбайластығын есепке ала отырып, соңғы жіктемені қабылдауға болады.

Мәңгілік ескерткіш әрі таусылмас әдеби көркем мұра болып қалсын деген ниетпен түркі елдерінің сөздігін жасап, кітапқа «Түркі сөздерінің жинағы» деп ат қойдым. Әр бөліктен түркі халықтарына ортақ өмір-тұрмыстың баршасына қатысты әр алуан ұғым-түсініктер мен сөздер жиынтығы орын алады. Халық ауыз әдебиетінің алуан үлгі- өрнектері беріледі. Жеті мыңға жуық түрік сөздері жинақталып (ел-жер, ру-тайпа) мағыналары айқындалады. Бәйіттер мен мақал-мәтелдер келтіріліп, тақырыптық- құрылымдық һәм мәдени-рухани маңызы ашыла түседі [6, 11] – деген көзқарасты қолдай отырып, орта дәуірдің тілдік ерекшеліктерін осы дәуірдің басты ескерткіштер тілімен сипаттауды жөн көрдік.

Пайдаланыған әдебиеттер:

1 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.

2 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. –Алматы: Мектеп, 1971, –271 б.

3 Ескеева М.Қ. Түркі тілдері жүйесіндегі қазақ тілінің тарихи орны. – Астана: Кантана Пресс, 2011. – 420 б.

4 Сабыр М.Б. Құтыптың «Хұсрау мен Шырын» поэмасының лексика-грамматикалық сипаты. Монография. – Орал, Ағартушы, 2013. – 276 б.